ЧАНАРТАЙ БОЛОВСРОЛ УУ, БОЛОВСРОЛЫН БИЗНЕС ҮҮ

Б.Номинчимэд
Сургалтын төлбөр нэмэгд¬сэнийг оюутнууд эсэргүүцэж бай¬на. Оюутны байгууллагууд, эцэг эхчүүд, зарим улс төрчид ч тэдэнтэй нэгдчихэж, хямрал нүүрэлчихээд, амьдрал хүнд байхад, төлбөрөө нэмж, ард түмнээ улам ядуурууллаа, шуллаа. Инфляц өнгөрсөн оныхоос хоёр дахин буурчихаад байхад төлбөр нэмэгддэг нь үндэслэлгүй л гэнэ. Ялангуяа Сайд Ё.Отгонбаярыг нэр зааж байгаад л шүүмжилж байна. Өнгөрдөг хавар мань эрийн амнаас сургалтыг төл¬бөргүй болгоно гэсэн утгатай үг уначихсан бололтой юм.

Хүүхдийнхээ сургалтын төл¬бөрийг төлөхөөр Эмээлт, Толгойт хавьд хэдэн хонио туугаад ирсэн хөгшид ийн ярьж байх юм. “Энэ тууж ирсэн хэдээ зараад зараад төлж дийлэхгүй нь ээ, одоо хотоо харлуулж, модоо барих болоод байна даа”

Монголын их дээд сургуулиудын төлбөр энэ оны хичээлийн жилд 0,5-22 хувиар, зарим сургуулиудынх бүр 400 мянгаар өсчээ. Багагүй маргаан, мэтгээн, эсэргүүцэл болсны эцэст БСШУ-ны Яамнаас төлбөрийг 10 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар их дээд сургуулиудтай тохирсон бололтой юм. Үр дүнд нь дунджаар 30 гаруй мянган төгрөгөөр өссөн гэсэн мэдээлэл байна. Төлбөрөө нэмээгүй сургууль ч цөөнгүй байгаа аж.

Их сургуулийн үүдэнд цуглаад төлбөр нэмэгдсэнийг эсэргүүцэн бүгдээр гараа өргөж буй оюутан залуусыг ТВ-ээр хараад тэдэнд эрхбиш нэгийг хэлмээр санагдлаа.

30 мянган төгрөг оюутан хүнд бага мөнгө биш. Гэвч энэ хэмжээний мөнгөтэй харьцуулахын аргагүй их үнэ цэнэтэй Дээд боловсролоо дэнсний нөгөө таваг дээр тавьж, наймаалцаж байгаа юм биш үү. Өнөөдөр бага эрх ашгийн төлөө жагсаж, эсэргүүцэх биш, харин их эрх ашгаа бодож, тэмцэх хэрэгтэй санагдана.

Монгол Улсад өнөөдөр 170 гаруй хувийн болон хувьсгалын их, дээд сургуулиуд байдаг аж. Нэг хүнд ногдох их дээд сургуулийнхаа тоогоор бол монгол дэлхийд номер НЭГ. 300 сая орчим хүн амтай АНУ 200 гаруйхан их, дээд сургуультай. Гурван сая хүрэхгүй хүн амтай бид АНУ-аас хол тасарчээ дээ. Гэвч бид яагаад хөгжлөөрөө тэр зэрэгт байж чадахгүй байна вэ? Яагаад монголд төгссөн, ялангуяа хувийн зарим их дээд сургууль төгссөн хүн гадаадад бүү хэл дотоодынхоо зах зээлд “борлогдохгүй”, олонхи нь гудамжинд лааз өшиглөж, лангууны худалдагч хийж сууна вэ? Яагаад манай их дээд сургууль төгсөгчдийн 72 хувь нь/зарим судалгаагаар 83,6 хувь/ ажлын байргүй, төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллаж чаддаггүй вэ?

Энэ бол ердөө л дээд боловсролыг үнэ цэнэгүй болгож, залуусын сурах, мэдэх, боловсролтой болох гэсэн эрмэлзлийг нь ашиглан, шулуухан хэлэхэд увиагүй бохир бизнес болгосны үр дүн.

Хохирогч нь залуусын ирээдүй. Тэдний эцэг эх, монголын эдийн засаг. Яагаад вэ? Залуусыг, улсыг хохироож буйн ганцхан жишээ татья. Өнөөдөр 20 гаруй их, дээд сургууль жил тутам 300 орчим залуусыг сэтгүүлч мэргэжлээр төгсгөдөг. Гэтэл манай хэвлэл мэдээллийн зах зээлд жил тутам 300 хүн шингээгээд байх багтаамж бий бил үү. Их сайндаа 30 сэтгүүлчийг л шинээр ажилд авах боломжтой. Ингээд сэтгүүлч мэргэжлээр төгссөн 10 оюутны ес нь хохироод л үлдэж байна. Хайран сайхан дөрвөн жил, тэнд төлсөн хэдэн сая төгрөг. Тэнд зарсан хөдөлмөр. Үр дүнгүй шахам урсаад өнгөрч байгаа хэрэг.

Үүнд хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгааг сургуулийн элсэлттэй нягт холбож хянадаггүй ТӨР, бизнесийг эрхэм болгож, зах зээлгүй мэргэжилтэн бэлтгэж буй их дээд сургуулиуд буруутайгаас гадна залуус ч, эцэг эх ч бас нэгийг бодох хэрэгтэй. Хүүхэд нь нэг л сайхан дээд сургуульд сураад байдаг. Дээд сургууль төгссөн л бол бараг 100 хувь ажлын байртай болдог байсан хуучин социализмын үеийн сэтгэлгээ бараг өөрчлөгдсөнгүй. Зах зээлд шилжээд 20 жил болох гэж байхад үнэ цэнэгүй юманд дуртай нь, ялангуяа хамгийн үнэ цэнэтэй байх учиртай дээд боловсролоо хямдруулах, бүр үнэ цэнэгүй байлгах гээд зүтгээд байдаг нь хачин.

Бид ажилгүйдэл л яриад бай¬даг. Өнөөдөр энэ олон /170/ их дээд сургуулийн бүтээгдэхүүнүүд болох хэдэн арван мянган дээд мэргэжилтнүүд маань хаана юу хийж явна вэ. Гэтэл бид зарим томоохон бүтээн байгуулалт, тухайлбал, зам, их барилга, уул уурхайн салбарууд дээр яагаад гаднаас ажилтан, ажилч¬дыг олноор нь оруулж ирж, тэдэнд өндөр цалин өгч ажиллуулаад байгаа юм бол. Энэ нь ердөө л их, дээд боловсрол, мэргэжилтэй ажил¬тан бэлтгэх талаарх төрийн бодлого алдагдсаны илрэл.

БСШУЯ хувийн болон төрийн их дээд сургуулиудад маш өндөр, хөгжингүй орнуудын жишигт хүр¬сэн шалгуур үзүүлэлт тавьж чадах¬гүй байна. Магадлан итгэмжлэгдсэн сургууль хичнээн ч олон юм. Гэтэл тэр бүгдийн сургуулийн болоод сургалтын орчин, багшлах боловсон хүчин, төгсөгчдын чадвар ямар түвшинд байгааг хэлэхэд бэрх.

Манай сэтгүүлчид “Дээд сургууль нэртэй таамбаруудыг татан буулгая”, “Дипломтой худалдагч бэлтгэхээ зогсооё” гэх мэтчилэн бичиж буй нь чухам үнэнийг хөндсөн хэрэг. Зарим нэгэн харьцуулалт хийе.

АНУ-ын Индианагийн их сур¬гууль нь 37-43 мянган оюутантай. Элсэгчдийнх нь 53 хувь нь л сур¬гуулиа төгсдөг.

Харин манайд бол элсэгчид бараг 100 хувь төгсдөг. Яаж ч өргөөд 00 оноо өгөхөөс өөр аргагүй нэг оюутанг нь унагачихаар сургуулийн захирал нь оюутныхаа өмнөөс дүн гуйгаад гүйдэг сургуулийг оюутнууддаа үнэн хайртай сургууль, үнэн хайртай багш, захирал гэж ойлгох уу? Хөөрхий тэр оюутны өгдөг хэдэн төгрөг нь л чухал болоод тэр үү?

Индианагийн их сургуулийг төг¬сөгчдийн 83.6 хувь нь ажилтай болдог. Энэ сургуулийг төгссөн нь тэр хүний нэр төр, ажил амьдралын баталгаа болдог. Гэтэл Индианагийн их сургууль нь АНУ-ын 200 орчим их, дээд сургуулиас 73-75 дугаарт эрэмблэгддэг, дундаж хэмжээний л сургууль шүү дээ. Харвард, Стэнфорд нь биш.

Гэтэл манай их дээд сургуу¬лийн төгсөгчдийн 72 хувь нь мэр¬гэж¬лийнхээ ажилд очиж чад¬да㬬гүй байна. Ялангуяа хувийн сур¬гуулийнханы хувьд бол энэ тоо ба¬раг 90 хувьд хүрнэ.

Хөгжингүй орнуудад хичээлийн болон сургалтын бүхэл бүтэн бааз, эрдэм шинжилгээний судалгаа хийх лабортори, номын сан, дотуур байр, автобус болон транзит үйлчилгээ, зарим тохиолдолд хичээлээс гадуур ажиллах боломжоор нь хангадаг, ерөөсөө оюутан хүн сурч, боловсроход бүхий л талаар нь бүрэн хангасан бүхэл бүтэн цогц ойлголтыг их дээд сургууль гэж ойлгодог. Манайх шиг орон сууцны хэдэн өрөө түрээсэлж, сургалтаа явуулдаг их, дээд нэртэй сургуультай орон өөр ер байдаг болов уу. “Их засаг”, “Отгонтэнгэр” зэрэг цөөн хэдэн хувийн сургуулийн тухайд сургуулийн орчны хувьд харьцангуй сайн ч их сургуулийн кампусын хэмжээнд очтол бас ч хол байна.

Дээр нь манай хувийн их, дээд сургуульд багшилж буй боловсон хүчний 80 гаруй хувь нь магистр цолтой гэсэн судалгаа байдаг юм билээ. Хөгжингүй орнуудад харин эсрэг харьцаатай. Манай магистрын чанар 60 кредит оноогоор бакалавраас ялгардаг нь бараг адил шахуу, дэлхийн жишгээс бол хоёр дахин доогуур үзүүлэлт гэдэг.

Их, дээд сургуулийн сургалтын төлбөрийг харин ч нэмэх шаардлагатай санагдана. Асуудлын гол нь үнэ өсөж буйдаа биш, тэр үнээр ямар боловсрол худалдан авч байгаад л гол асуудал нь байна. Зүй нь дээд боловсролоо үнэ цэнэтэй байлгая, өндөр үнийг дагаад чанартай боловсрол, сургалттай байлгая гэж Оюутны холбоо, оюутнууд жагсаал цуглаан хийж, дуу хоолойгоо сонсгож байхсан.

Цаана чинь Их сургуулиас чинь бүр хэд дахин өндөр төлбөртэй дунд сургууль бүү хэл цэцэрлэг хүртэл байна шүү дээ. Жилийн 6500 долларын өртөгтэй дунд сургуулийг жилийн сая хүрэхгүй төгрөгний өртөгтэй МУИС-тай харьцуулах хэрэгтэй юу.

Мэдээж хэрэг хүн амын амьжиргааны түвшин ямар байгааг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Төлбөр өсчихөөр зөвхөн нийгмийн цөөнх болсон 13 хувь хүрэхтэй үгүйтэй дээд хэсгийнхний үр хүүхдүүдэд л их, дээд сургуульд сурах болж, дунд болон доод давхаргынхны хүүхдүүдийн хувьд их дээд сургуулийн босго гэдэг ёстой мөрөөдлийн мөнгөн онгоц шиг болно биз дээ гэж эсэргүүцэх хүмүүс олон гарна.

Сурах авьяас чадвартай, ирээ¬дүйтэй ч төлбөрийн чадваргүй оюу¬тан залуусыг янз бүрийн тэтгэлэгт хамруулдаг хөтөлбөрүүдийг төр, олон нийтийн болон мэргэжлийн байгууллагууд санаачлан гаргаж болно. Хөгжингүй орнуудад ийм жишгээр явдаг. Мөн нэгэнт өндөр төлбөр авч буй сургуулиуд чадварлаг, авьяаслаг сурагчдыг төлбөрөөс янз бүрийн нөхцлөөр чөлөөлөх, хөнгөлөх бодлого гаргаж, дэмжиж ажиллах учиртай. Энэ нь амьдралын түвшинг харгалзахгүй, нийтийг хавтгайлсан тэгш байдлыг дэмжиж буй одооны дээд боловсролын үнэлгээний тог¬толцооноос илүү дэвшилттэй юм. Өөрөөр хэлбэл төлбөрийн өн¬дөр чадавхитай хэсгээс төлбөрийн чадавхигүй атлаа суралцах авьяас чадвартай хэсэг рүү хандсан нээлт-тэй дэмжлэг гарч ирж байгаа хэрэг.

Мөн төлбөр өсөхөөр хариуцлага нэмэгдэнэ. Нэгэнт мөнгөө төлөөд, залуу насныхаа цаг завыг үрээд сурч байгаагаас хойш сурсан шиг сурч, хичээж, зүтгэх болно. Өнгөрсөн хавар нэг ажлын орон тоо гарч, 10 орчим шинэ төгсөгчдөөс шалгалт авах хэрэг гарсан юм. Тэдэн дотор МУИС, Хүмүүнлэг зэрэг манайдаа тэргүүлдэг сургуулийн төгсөгчид ч байсан. Харамсалтай нь бүтэн найрлагатай нэг ч өгүүлбэр бичиж суралгүй их, дээд сургуулийг сэт¬гүүлч мэргэжлээр төгссөн байх юм. Дөрвөн жил юу заалгаж, юунд хичээж, сурсан байх вэ?

Улаанбаатарт номын сан гарын таван хуруунд багтам цөөхөн. Оюут¬ны тоо хэдэн арван мянга. Энэ харьцаагаар бол тэр хэдэн номын сангийн суудал хэзээ ямагт битүү, бүр олдохгүй ховор байх учиртай. Бодит байдал дээр тийм байдаг бил үү? Оюутнууд номын сангийн суудалд чихэлдэн, дугаарладаг уу, эсвэл баар цэнгээний газрын байнгын үйлчлүүлэгчид байдаг бил үү? За яах вэ, оюутан нэр зүүгээд нэг үзье гэж буй бол өөр хэрэг. Энэ чинь төлбөр, өөрөөр хэлбэл үнэ цэнэ бага байгаагийн нэг илрэл биш гэж үү. Төлбөр өндөр бол оюутнууд тэр бүр тийнхүү цагийг дэмий сул ганхаж өнгөрөөгөөд байх уу.

Өндөр хөгжилтэй орнуудын их, дээд сургуульд суралцаж буй оюутан залуусын хичээлийн идэвх, санаачилга, хичээл номондоо гаргаж буй цаг зав, зүтгэлийг манайхтай харьцуулахад ихээхэн ялгаатай.

Манай улсад дээд боловсролын үнэ цэнэ үнэхээр доогуур байгааг мэргэжлийн хүмүүсийн үг нотол¬дог. Материаллаг бааз нь кам¬пусын түвшинд хангагдсан, төлбөр харьцангуй өндөр ч түүнээс бүрэн чөлөөлөх, хөнгөлөх нөхцлүүд нь нээлттэй, дэлхийн хэмжээний мэр¬гэжилтэн бэлтгэх чанартай цөөн хэдэн сургуультай байх санаачилгыг дэмжиж байна. Их, дээд сургуулийн төлбөрийг нэмэх үү, болих уу гэдэг нь хөгжлийн амин чухал нэг зангилаа асуудлыг шийдвэрлэнэ.

Оюутнууд, оюутны байгуул¬лагынхан, эцэг эхчүүд төлбөр өсөхийг эсэргүүцэх биш дэмжиж, тэр хэмжээгээрээ сургууль нь ч сургалтынхаа чанарыг сайжруулья, оюутнууд маань ч үр дүнтэй хичээж зүтгэж сурцгаая. Хоёрын хооронд дээд сургууль нэртэй амбааруудыг татан буулгах цаг нь болсон, тийм сургуульд сурч, хамгийн үнэ цэнэтэй капитал болох цаг хугацаагаа, хөрөнгө мөнгөө гарздахаа ч больё. Мэргэжлийн болон судалгааны байгууллагууд ч хөдөлмөрийн зах зээлийн чиг хандлагыг доод тал нь 4-5 жилээр гаргаж мэдээлж байя.

Чухам ингэж байж л боловс¬ролтой болье гэсэн залуус бүхний хүсэл эрмэлзлээр бизнес хийдэг энэ увиагүй явдлыг хазаарлаж чадах болов уу.