Friday, January 13, 2012

Үрээ мориндоо мордохоор үг хэлтэй байснаа санана

ДМ Онлайны "Зохиогчийн булан"-г хөтөлдөг, сэтгүүлч Б.Занданхүү өдгөө ӨМӨЗО-нд сурч байгаа билээ. Тэрбээр өвлийн амралтаараа Хятадын Чингхай мужаар аялж, тухайн нутаг оронд амьдардаг монголчуудтайгаа уулзаж яваа юм. Бид та бүхэндээ түүний аян замын шинэхэн тэмдэглэлийг анхлан хүргэж байгаадаа баяртай байна. Өмнө нь Хөхнуурын дээд монголчуудын тухай Б.Занданхүүгийн бичсэн “Ар монголдоо хурга болж төрөөд ирэг болж идүүлэх сэн” хэмээх тэмдэглэл-сурвалжлагыг бид таван жилийн өмнө сайтдаа нийтэлж, олны хүртээл болгож байсан билээ.

Даяар Монгол Онлайн.

Аян замын тэмдэглэл

Үрээ мориндоо мордохоор үг хэлтэй байснаа санана

/Хэл соёлоо мартсан Хэнаны монголчуудын тухай/

1. Төөрсөөр төрөлдөө

Төвд хүмүүс хонины нэхийг торго даавуу мэтийн бөсөөр өнгөлөлгүй шууд арьсан гадраар нь дээл хийж өмсөх нь элбэг ажээ. Байгаль дэлхий мал ахуйгаа бараадан амьдардаг тэдний хувцас хунар хийгээд бие цогцосын ариун цэврийн тухай бодох нь салхи нь шороотой, санаа алдах нь хориотой энэ нутагт дэндүү илүүц санагдана. Бороо шороонд элдүүр нь ханаж өөрийнхөө өнгийг хэдийнэ гээсэн хөдсөн дээлийн эмжээрт сэмэрсэн хоргойны саа үе үе гялтганах нь сэтгэлд нэг л эмзэг. Гоёл чимэглэлийн зүйл зохиогүй газартаа этгээд гэхээсээ илүү эмгэнэлтэй харагддаг ажээ. Ханцуй хормой нь хамтдаа газар шүүрдсэн хүлхгэр төвд дээлний цаанаас ил гарсан хиртэй хэнхдэг, галзуу мэт гялалзсан нүд, ширэлдсэн үстэй тэдгээр хагас зэрлэг хүмүүс хоорондоо амдо төвдээр учиргүй чанга хашгиралдан ярихыг гайхан сонжихын завсарт зургийг нь дарж явахдаа энэ хөөрхий хүмүүс миний цус махны нэгэн хэсэг байсныг даанч мэдсэнгүй ээ. Түүхийн нэгэн цаг үед Монголын хүчирхэг дээдсийн илдний ир болж явсан итгэмжит хүлэг баатруудын хойчис өнөөдөр ийнхүү Төвдийн их уулсын дунд хүн төрөлхтөний хөгжлийн түүчээнээс гээгдэж түүхийн хуудас зузаалахаар уусан замхарч байгаа нь нэн эмгэнэлтэй.

Хятадын баруун хойд орны Цинхай муж буюу Хөхнуур Төвдийн өндөрлөгт орших Төвдийн өөртөө засах Хуаннан жүгийн Хэнан шенгийн дөрвөн түм орчим монгол ийнхүү Хятад газар дахь төвдийн тоог “нэмжээ”. Дөрвөн үеийн өмнө гээгдсэн монгол хэлний ор мөр болох ганц нэгхэн монгол үг хааяа тэдний амнаас унах хэдий ч өмссөн зүүсэнтэйгээ үл зохицох мэт харь сонсогдоно. Нэгэн цагт Хошууд хаант улсыг байгуулж Хөхнуур Төвдөд эзэгнэлээ тогтоож асан Төрбайх гүш /Гүш гэдэг нь “гуо ши” буюу улсын багш гэсэн утгатай хятад үг. Төрбайх эе эвийг эрхэмлэсэн, эрдэм билэгт нэгэн байжээ/ хааны ноёрхол суларч асан 1700-аад оны эхэн үед түүний 5-р хөвгүүн Илдүүжийн ач хүү Цагаан Данзан авгаа Манжийн төрд худалдаж олж авсан хэргэмээрээ энэхүү Хэнан шенгийн монголчуудын анхны Чин вангаар өргөмжлөгджээ. Чухам энэ үе бол Хэнаны монголчуудын алтан сайхан цаг үе байжээ. Манжийн төрд нүүртэй эзэн вантайн хувьд өнгөтний дээдийг өмсөж амттаны сайныг зооглож эхэлсэн тэд Чин вангаа бурхан лугаа шүтэж байхдаа энэ нь тэдний хожмын унал мөхлийнх нь бартаат замын эхлэл болохыг мэдсэнгүй.

Цагаан Данзан шарын шашныг хөхиүлэн сайшааж Төвдийн бурхан шашны томоохон төв Лавран хийдийг санаачлан байгуулж эхний ээлжинд 500 монгол залууг сонгон хувраг болгож дуган дацангийнхаа хэтийг цахижээ. Дараа дараагийн Чин вангууд ч Лавран хийдийн “боловсон хүчний” энэхүү уламжлалыг сахин хадгалж эрдэмтэй монгол залуусыг сүмийн горлом руу илгээхийн зэрэгцээ бурханы шавь болсных нь төлбөрт эд агуурс, гэр малаар урамшуулан тэтгэсээр байсан юм. Ийнхүү бурханы номхон шавь нар олшрохын хэрээр ард нийтээрээ Лавран хийдээс өөр харах бараа хандах зүггүй болж нэг л мэдэхэд боолчилж явсан төдүүдийнхээ боол нь болжээ.

Одоо эндэхийн монголчуудыг монгол гэж хэлэх аргагүй болж. Өгүүллийн эхэнд дурдагдсан хүлхгэр дээлтэй хүрэн улаан төвдүүд шүү дээ тэд маань. Харин монгол хэлээ мэдэхгүй ч монголоороо дуу сайхан дуулчихдаг аж. Дууныхаа утгыг мэдэхгүй ч, бүр нэг сэтгэлээсээ дуулна. Шенгийн төвөөс холгүйхэн өвөлжиж байгаа малчдынхаар хэсэж явахдаа энэ нэг дууг өр шимшрэн сонссон юм. Настай аав гэрийнхээ гадаа араг тохойлдон суучихаад жаахан сөөнгө боловч аргилхан хоолойгоор ийнхүү дуулна.

Өндөр өндөр уулан дээр гарвал

Жороо морио санана

Яагаад саналаа гэвэл

Жороолж явснаа санана

Өндөр өндөр уулан дээр гарвал

Ах дүүгээ санана

Яагаад саналаа гэвэл

Наадаж байснаа санана

Өндөр өндөр уулан дээр гарвал

Эзэн ноёноо санана

Яагаад саналаа гэвэл

Эзэлж явснаа санана

Өндөр өндөр уулан дээр гарвал

Үрээ морио санана

Үрээ мориндоо мордохоор

Үг хэлтэй байснаа санана...

Тэд лам хүнтэй тааралдвал малгайгаа авч хүндэтгэдэг. Бас монгол хэлтэй хүнтэй тааралдвал өөрийн мэдэлгүй малгайгаа аваад нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирдэг...

2. “Морьтой” ч болоосой...

Энэ нутагт морийг маш их дээдэлж, адууны хийморьт сүслэдэг. Тиймээс морьтой холбоотой ёслол хүндэтгэлийн зан үйл арвинтай. Гүү унагалахад айлын эзэн ямагт унагаа “эх барьж” авна. Шинэ унагыг шандаст сайн хүлэг болгох гэж эгээ л хүүхэд өсгөх лугаа нарийн нямбай ажил болно. Энд хүүхдийг анх морины нуруун дээр гаргах гэж бас нэг лут ажил байна. Настнууд өдөр судар харж, айл хотлоороо цуглан идээ шүүсээ дэлгэн хүүхдийг моринд мордуулна. Хүүхдийг гурван нас хүрэхээс өмнө морь унуулах хориотой. Тусгай ёслол үйлдэлгүйгээр моринд мордуулах бас цээртэй.

Манай хөдөөнийхөн бол бага балчир хүүхдүүдээ хонины мориноос нь эхэлж дасгадаг, номхон морийг хүүхдийн унаа гэж өхөөрддөг. Харин энд бол яг эсрэгээрээ. Нутаг усандаа нэр цуутай хурдан хүлгүүдийг “хүүхдийн морь” гэж нэрлэнэ. Хүүхдийг анх морь унуулахдаа олон түмний мэдэх, нэр хүндтэй моринд мордуулахыг ихэд чухалчилна. Хожим нь тэдгээр хүүхдүүд том эрчүүд болсон үедээ, би тэрний тийм нэрт хурдан хүлгэнд анх мордсон хэмээн бахархан дурсч, энэхүү бахархал нь насан турш хэлэгдэх яриа хөөрөөний чимэг болдог. Анх морь унаж байгаа хүүхдийн жолоог томчуул нь барьж дэмнэхийг хориглоно. Хүүхэд өөрөө жолоо цулбуураа барьж гэр хотоо гурвантаа тойрдог. Түүнийг ийнхүү гороолж ирсний дараа томчуул нь цай идээ дээжилж амар мэндийг нь асуун, аян замдаа сайн явж их юм үзэж дуулав уу гэж хүүхдийг урамшуулдаг. Хүүхэд энэ үед эгээ л том хүн шиг хүндлүүлж байгаадаа урамшин морио дээдлэн бахархах үзлээр лугшиж байдаг. Энэ нутагт монгол ахуйгаас үлдсэн хамгийн гол зүйл нь морин эрдэнэ. Наадам найрын үед монголчуудын уясан морь маш сайн хурдалдаг, Түвд нутагт Хэнанчууд мориороо алдартай гэнэ. Хэнаны төв талбайд аргамаг хүлгийн уран гоёмсог цутгамал бий. Нутгийн захиргаанаас анх эл талбайд сарлагийн хөшөө босгохоор хэлэлцсэн ч монголчууд зад үзэлцсээр байгаад морины хөшөө болгож аваад санаа нь амарцгаажээ.

Ер нь эндэхийн монголчууд заргачаараа алдартай гэнэ. Түвд Монголчуудын хооронд нутаг ус булаалдсан тэмцэл үеийн үед өрнөсөөр, буу шийдэм хөдөлгөж хоёр талаас олон хүний амь насыг үрсэн ч эрх баригч хятадууд олигтой арга хэмжээ авч чадсангүй. Учир нь төвд, монголчууд хятадыг хүн гэж үздэггүй ажээ. Энэ нутагт хууль цааз, цэрэг цагдаа гэхээсээ илүү шарын шашны хэргэм мяндаг өндөртэй гэгээнтнүүд тэдний хэргийг шийддэг байжээ. Харин саяхнаас нутгийн захиргаанаас газар нутгийг нь хуваарилж өгснөөс хойш бэлчээрийн “мөргөлдөөн” зогсчээ.

Эндэхийн Монголчууд урин цагт зусландаа буухдаа айл хотлоороо бие биеэ бараадаж нэг газарт гэрээ тойруулан хүрээ үүсгэж буудаг байна. Чингисийн үеийн аравт мянгатыг санагдуулам эл хүрээгээ тэд “Зөвхөн монголчуудын ёс” хэмээн тайлбарладаг гэнэ. Нээрээ ч төвд айлууд ингэж буусантай тааралдаж байгаагүй хэмээн орчуулагч маань нотолно. Мөн дашрамд хэлэхэд гэрээ хэрхэн цэвэр цэмгэр барьснаас эхлээд гэрийнхээ гадаа хураасан зүйлс, аргалаа яаж хашаалсан зэргээсээ монгол айл андашгүй танигдана. Төвдүүд шиг хаа тааралдсан газраа хар майхнаа босгоод унаад өгөхгүй, гэр малаа адгуулах байдал нь эрс ялгарна. Ер нь монгол хүмүүс хаа яваа газраа, яаж ядарч зүдэрч байсан ч, хятад түвдүүдтэй харьцуулшгүй эрхэмсэг шүү гэх яриа хөөрөө Өвөрмонголд явахад олонтаа чих шүргэсэн ч цагийн эрхээр хайлж буй үндэстнүүдийн өөрсдийгөө дөвийлгөдөг хийтэй үгс төдийд бодон тоогоогүй сэн. Тэгтэл хэл усаа алдчихсан Хэнаны монголчуудын бургасан тоонотой монгол гэрт сарлагийн сүүгээр сүлсэн аагтай шаргал цайг амтархан оочлох зуураа өвөг монгол ухаан өнгө зүсээ гээтлээ удахын учрыг танилаа. Дэлхийг захирч явсан дээдсийн удам шүү дээ энэ чинь...

Гэсэн хэдий ч... морьтны үр хойчис энд монгол нутаг устайгаа хамт гээгдэж, эх хэлээ алдаж, эрэмгий түүхээ мартаж мориныхоо эмээлээс өөр тухтайхан суудалгүй Монголынхоо сургаас өөр дэмнэх ханьгүй явган сууж нүцгэн жаргаж буйг үзээд “морь муутай” улс юм даа бид гэж хөндүүрлэлээ.

3. Монгол улс минь байгаа цагт “сайхан” үхэж чадна

Хонины нэхий, кока кола, сарлагийн борц, хятад шаахай, ясан эрхи, цусан эвэр гэхчилэн ногоон хурганы арьс, нохойн битүү туурайнаас бусдыг өнгө алаглуулан өрсөн зээлээр хүн малын ялгадас гишгэчихгүйг хичээн самгардаж явтал яг өмнө минь зодоон цохион болоод явчихлаа. Зээлийн эхэнд явахад л хоёр төвд хоорондоо хэрэлдээд эхэлсэн юм. Гэтэл гэнэт тас няс буугаад явчихсанд хэлмэрч залуугаасаа учрыг асуулаа. Тэгсэн хашир хэлж байна. Энэ хоёр эхлээд нэг барааг булаалдан хэрэлдэж эхэлжээ. Тэгтэл нэг нь чи бид адилхан Хятадын боолууд байж нэгэндээ ингэж ихэрхээд хаа холдох вэ гэхэд нөгөө нь “Чи л хятадын боол. Харин би эх оронтой монгол хүн” гэсэн байна. Нөгөө төвд нь хятадын боол гэж хэлсэнд нь бачимдаад “Чамайг би тэгвэл алчихъя л даа” гээд дайрчээ. Гэтэл монгол нь “Би бол үхсэн ч үлдэх улс оронтой хүн, алагдахад гомдолгүй. Харин чи урт наслаарай, чамаар чиний улс дуусаж байгаа шүү” гэж хорыг нь маажсан аж. Ийм хэрүүл байнга болж заримдаа буу шийдэм, хутга мэсэндээ тулдаг гэнэ.

Гаднаас нь харахад хоёр төвд хоорондоо төвдөөр хэрэлдээд байдаг. Гэтэл улс үндэстэн дамнасан “олон улсын” хэрүүл хийж байх нь нэн хачирхалтай. Төвдүүд шаралхахаараа “Чи тэгвэл эх хэлээрээ ярихгүй юунд манай хэлээр яриад манай хувцасыг эгэлдрээд яваа юм бэ” гэж монголчуудын хорыг малтдаг. Монголчууд нь болохоор “Эх орон чинь та нараар дуусч байгаа шүү, урт наслаарай” гэж тавлан хариугаа авдаг ажээ. Харин Хятадын эсрэг заалдах болбол мөнөөх эвлэршгүй дайснууд чинь атгасан гар шиг нэгдэж аваад ханцуй шамлан орж явчихдаг гэнэ.

Энэ өдөр Хэнан шенгийн гудамжаар хүн ёстой багширч байлаа. Торгон дээлийнхээ энгэр хэсгийг далдартал том том шүр зүүж ханцуйгаа сугалдарсан ганган эмэгтэйчүүд, хөдсөн гадартай хоргой эмжээртэй төвд дээл хөглөрүүлсэн эрчүүд, хүүхдээ нуруундаа үүрч дүүрч түүртсэн эхчүүд гээд төвд монгол холилдсон олон түмэн зай завсаргүй сүлжилдэнэ. Төвөөс ядуу буурай айл өрхүүдэд тусламжийн бараа таваар олгох болсон сургаар хөдөөнийхөн ийнхүү шенгийнхээ төвд орж ирцгээжээ. Тусламж авах айл өрхийн тоонд орсон эсэхээ ч магадлалгүй морь мотоциклио хөлөглөн хөөрцөглөөд ирж.

Тусламж тараах ажиллагаа төв талбайд эхэллээ. Хятадууд төрөөс хуваарилсан атга будаа, чимх гурилаа тараах гэж ёстой л нэг сүрийг үзүүллээ. Будаа гурилаасаа үнэтэй баймаар том анонс өлгөж, улаан бүрээстэй сандал ширээгээр тайз засан, буутай хамгаалагч зогсоож байгаад л нам төрийнхөө бодлогыг сайшаан магтаж гарлаа. Удтал магтан сайшаасан мөнөөх ярианаас нь илүү өмнө нь хураалгаастай гурил будаанд нь л ардуудын нүд хоргодоостой. Нүдэн баримжаагаараа жинлэж, орой оройны хоол ундандаа тааруулан банжиж байна уу гэлтэй. Тусламжийн хүнснээс хувь хүртчих сэн гэх хүсэл хүн бүхний нүдэнд илхэн, түүнийгээ ч нууж хааж эрээлж байгаа шинжгүй, нүд нь шуудайтай гурилнаас салахгүй. Хотын хүмүүс хөдөө явахдаа хүүхдийн нүд хуурах хэдэн чихэр цүнхэлж явдгийг санаад энэ хүмүүс хүүхдээс өөрцгүй өрөвдмөөр нялх сэтгэхүйтэй болохыг зүрхшин харж байлаа.

Тусламж тараах ёслол өндөрлөхөд хувь хүртээгүй хэсэг нь бодож санах ч юмгүй мотоциклио сүрхийтэл асаан сархийтэл инээлдээд дүрхийтэл давхиад явчихлаа. Харин тусламж хүртэгсэд нүүрэндээ баяр хөөр тодруулсаар шенгийн гудамж зээлийг метрлэн хоршоо дэлгүүр хэсэн хоорондоо мөргөлдсөөр өдрийн хугас явцгаав. Чихэр жимс, хоол ундны голдуу жижигхэн түнтгэр богцуудыг хувцас хунарынхаа нэг хэсэг шигээр биендээ дүүжилж бөндөгнүүлсээр яваа тэднийг хараад ахиад л шимшрэв.

Харин тэд маань бодож санасан юмгүй, цагаахан инээмсэглэл гэрэлтүүлж, харь гаригийн зочин харж байх шиг хачин жигтэй нүдээр намайг ширтэн улаан цайм нүдэн дээр минь миний тухай эрээ цээргүй ярилцан тас тас инээнэ. Өмсөж зүүснийг минь шоолон хэрдээ л гоочилж байх бололтой. Өндрийн салхинд зутраад ноосон малгайн дээрээ хүрэмнийхээ юүдэнг дараад өмсчихсөн, нүүр нүдгүй ороолт давхарлаад ороочихсон, нүдний шил нь цантчихсан хачин л юм харагдаа л даа тэдний хувьд. Харин төвдүүд хасах гучин хэмийн хүйтэнд энгэр заамаа ил гаргачихсан, хөдсөн дээлээ сугалдаргалчихсан явах нь ерийн үзэгдэл. Мотоциклиэ асаагаад хөдлөхдөө харин дээлээ ханцуйлж, захыг нь босгоод, толгой бие нь ялгагдахгүй нэг л хачин уул овоо шиг хүнхийсэн юмнууд болж аваад давхиж одно. Уул руугаа учиргүй яарахыг нь яана...

4. Та Сухуд очих уу, эсвэл Хэнанд уу?

Хүлхгэр дээлтэй хүрэн улаан царайтай энэ хүмүүсийг аль нь төвд аль нь монгол гэдгийг нь ялгах арга байхгүй. Харин манай орчуулагч залуугийн яриагаар “монголчууд бол андашгүй” гэнэ. Тэд хэдийгээр төвдөөр ярьж байгаа ч соёл сэтгэлгээний хувьд яагаад ч ижилсэхгүй, илүү сэхээлэг, соёллог хэмээн ярьж байлаа. Эндэх монголчуудыг түвдээр Суху гэж нэрлэдэг ажээ. Суху гэдэг нь үгчилж орчуулбал “далчин” гэсэн төвд үг бөгөөд монголчууд анх ирж суурьшихдаа бөөгийн шашны зан үйлийн нэг хэлбэр болох “дал шатааж төлгө тавих”-ыг төвдүүдэд зааж байжээ. Явуулын хүнээс “Та Сухуд очих уу, эсвэл Хэнанд уу” гэж асуугаад Сухуд гэвэл монголчуудтай уулзах хүн байна гэж ядах юмгүй таачихна. Суху гэдэг нь тусдаа газрын нэр биш мөнөөх л Хэнанаа хэлж буй хэрэг. Тийн атлаа нэг газрыг төвд монголоор нь хоёр хуваан ийн нэрлэдэг аж.

Хуаннан жү нь дотроо зургаан шентэй. Жү гэдэг нь манайхаар хошуу хэмээн орчуулагдаж харин шен гэдгийг нь сум гэж хөрвүүлэх боломжтой. Тэгэхдээ Хятад Түвдийн хошуу болоод сум нь оршин суугчдынхаа тоогоор Монголын бараг нэг хот, аймагтай тэнцэх тул уншигчдынхаа ойлголтыг төөрүүлэхгүйн тулд засаг захиргааны нэгжийг нь хятад нэршлээр нь бичлээ. Мөн Өвөрмонголын хошуу, сум гэх ойлголт нь Төвд газрынхаас өөр ажээ.

Хуаннан жүгийн зургаан сумын хоёр нь болох Хүйсэн, Сэрмүлэн /өвсний соргог гэсэн монгол үг/-гийн монголчууд харьцангуй хожуу үед буюу 1960-1970-аад оноос монгол хэлээ гээжээ. 1980-аад оны дунд үед монгол бага сургууль хаагдаж багш нар нь амьдралын эрхээр хот газар бараадаж сурагчид нь уйлаад үлдэж байсан гэх. Надад хэлмэрчилж яваа залуу тэр сургуулийн сүүлчийн сурагч. Дөнгөж монгол бичгээ сурахаар эхэлж байх үед нь сургуулийг гэнэт хаах шийдвэр гарчээ. Ингээд тэрээр Хайши жү буюу Хөхнуурын баруун эргийн Дээд монголчуудын үндэстний бага сургууль руу сураар оджээ.

Өндөрлөг уулын бүсэд малаа дагаж он цагийн уртад монгол соёлоо хадгалсаар ирсэн Хөхнуурын Хайши /Хай гэдэг нь хятадаар нуур, ши гэдэг нь баруун гэсэн үг/-ийн монголчууд энэ нутагтаа монгол соёлын цөм нь болон оршсоор иржээ. Хөхнуурт байгаа 80 түмэн монгол /Хятадын хүн амын статистикт ийнхүү дурдсан байдаг/-ын тэн хагас нь Хайшид, үлдсэн хагас нь Хэнанд болон бусад ганц нэг шен гацаанд байдаг ажээ. Иймээс Хэнаны монголчууд Хайшийн Дээд монголчуудыг хамгийн ойрын саднаа гэж үздэг. Үнэхээр ч нэг цаг үед буюу 1636 онд Гүш хааныг дагаж ирэн Хөхнуур Төвдийн өндөрлөгт хаан сууж энэ газрыг эрхшээж байсан баатарлаг дээдсийн удам аа. Дөрвөн ойрадын холбоог тэргүүлж байсан Хошуудын хаан Төрбайхын хүү Даш баатарыг таалал төгссөний дараа түүний хүү Лувсанданзан Хөхнуурын бүх Монголчуудын эзэн залгамжлагчаар өргөмжлөгдсөн ажээ. Тухайн үед Манжийн төр нутаг орныг захирагч ноёд түшмэддээ Чин ван цол өгдөг уламжлалын дагуу Хөхнуурын Монголчууд Лувсанданзангаа Чин ван хэмээн өөрсдөө өргөмжилж байх тэр үес Төрбайхын ач Бошгот Жинүүний хүү Цагаан Данзан вангийн хэргэмийн төлөө авгатайгаа шөргөөлцөж эхэлжээ. Чухам яг энэ үед тухайн үеийн Далай ламыг баривчлан авчирч тушаахыг Хөхнуурын монголчуудад Чингийн төрөөс зарлиг болгожээ. Харин хошууд монголчууд Далай ламыг Манжийн төрд хүргэсэнгүй. Угийн жөтөөрхөж явсан Цагаан Данзан Манжийн хаанд очин “Далай ламыг хүргэсэнгүй энэ учир Лувсанданзангийнх” хэмээн хошуу өргөж Хөхнуурын чин вангийн хэргэм хүртжээ. Ийнхүү хошууд монголчууд хоёр Чин вантай болсон байна.

Зүүнгар Төвдийг цохих үед Чингийн төр Лувсанданзангаар Зүүнгарыг цохиулж оронд нь Чин ван хэргэмийг нь буцаахын хамт Гүш хаан цолыг нь сэргээж өгнө хэмээн тохиролцсон ч амлалтаа биелүүлсэнгүй. Иймд Чингийн төрөөс олгодог бүх хэргэм зэргийг хэрэгсэхгүй, монгол цол хэргэмүүдээ сэргээн Хошууд хаант улсаа сэргээн байгуулъя гэж Хөхнуурын бүх хошууны ноёд Цагаан толгойд цуглан зөвшилдөхөд Цагаан Данзан очсонгүй. Тиймээс эхэлж дотоодоо түвшитгэе хэмээн Цагаан Данзанг цэрэглэн цохисон ч тэрээр зугтан Чингийн өмгөөлөлд очжээ. Ингээд Чингийн гурван замын цэрэг Лувсанданзангийн бослогыг дарж Цагаан Данзанг Хөхнуурын Чин вангаар өргөмжилсөн байдаг. /Энэ үеийн тухай зүрх өвдтөл шүлэглэсэн “Гасын цагаан дэрс” хэмээх дууг дээд монголчууд эрхэмлэн дуулсаар өдгөө хүрчээ/. Тэр үеэс Цагаан Данзанг дагасан Хэнан /”Хэ” гэдэг нь хятадаар гол, “нан” гэдэг нь өмнөд гэсэн үг бөгөөд Хатан гол буюу Шар мөрний өмнөд хэсгийн монголчуудын нутгийг Хэнан хэмээн нэрлжээ/-ы буюу монголчууд шарын шашинд нэвтэрхий орж, харин Хөхнуурын баруун бие Хайшигийн хошууд /Лувсанданзангийн/ монголчууд эзэн вандаа тэрслээгүй ч эгэл номхон ардын хувиар малаа даган амьдарсаар Дундад их гүрний шуурган хөгжлийн эл цаг үетэй золгожээ. /Эл дашрамд дурдахад 2006 онд би Хайшийн буюу Хөхнуурын монголчуудын тухай “Ар Монголдоо хурга болж төрөөд ирэг болж идүүлэх сэн” хэмээх аян замын цуврал тэмдэглэлүүд бичин Монголын нэлээд хэдэн цахим хуудсуудад тавьж байсныг эрхэм уншигчид санаж буй биз ээ/

...Хөхнуурын дээд монголчууд руу амь тэмцэн зорьж очсон манай залууг том жижиггүй гайхаж “Энэ нэг төвд хүүхэд яагаад монгол сургуульд сурах гээд зүтгээд байдаг юм бэ” хэмээн ихэд сониучирхан угтаж байсан гэдэг. Ганц ч монгол үггүй тэрээр эхлээд хүүхэд багачуудын доог болж байсан ч угийн монголдоо сэтгэлтэй найрсаг Дээд монголчуудын халамжинд төдий удалгүй эх хэлээ сурч, багш нарын хамгийн хайртай сурагч болтлоо дэвшсэн байна. Удалгүй Хөхнуурын монгол үндэстний их сургуульд суралцан төгсч ирээд төрөлх Хэнан шендаа засгийн ажил хийжээ. /Энэ газарт Засгийн алба хашихын тулд хятад төвд хэлэндээ маш гаргуун байх ёстой/. Таван үеийн өмнө мартагдсан монгол хэлээ “нөхөж” сурсан түүн шиг “эрдэмтэй номтой хүн” энэ шенд дахин гарсангүй. Хөгшчүүл нь түүнийг “хол явах хүү” хэмээн хэлэх үгээ олохгүй магтана.

Нэгэн настантай уулзахад тэрээр, “Хөдөө амьдардаг төвдүүд соёл дорой. Монгол улс байдаг гэдгийг ойлгодоггүй. Хэнан шенгийн монголчуудаар Монголыг төсөөлдөг. Бид улстай үндэстэнтэй гээд хэлэхээр Хятад улсыг хэлж байна гэж ойлгодог. Эсвэл Хөхнуурын Дээд монголчуудыг түших нөмрөө болгож байна гэж боддог. Залуус бас төвдүүд шиг харанхуй болж байна. Бичиг үсгээ мартсан, түвдээс өөр хэлгүй, ядаж хятадаа ч сураагүй. Энэ газраас өөр газар явъя аа хэлгүй, хөлгүйтэй адил болжээ. Монгол улс бий гэдэг үгийг настнуудынхаа ярьдаг үлгэр гэж төвдүүдтэй адил боддог болсон нь хамгийн харамсмаар. Одоо бид бүгд төвдүүдэд хайлсан учир Сухутай уулзъя гэж зорьж ирэх монгол хүн байхгүй ээ. Биднийг монгол гэж үзэхгүй хаяжээ, халаг. Хаягдахаас аргагүй учир бас байна аа. Бид хэлээ мэдэхгүй ээ, түүхээ бас мэдэхгүй ээ. Тэгэвч төвдүүдтэй хэрэлдсээр үзэлцсээр байна аа. Нэг усанд живж байгаа боловч нэгийгээ үзэх тангарагтэй. Үр хүүхэд харанхуй болж байгаа нь хамгийн хэцүү еэ. Сэтгэл амар нүд аних аргагүй ээ. Үр хүүхдээ энд үлдээж үхэшгүй ээ. Монголоо бараадаг гэж их бодно оо. Өвөр Монгол руугаа явуулъя улс зөвшөөрөхгүй, тийм бяд бидэнд бас байхүй ээ” хэмээн цөхрөн үглэж байсан юм.

Энэ нутагт өвгөд настнуудтай уулзавч үүх түүхээ үл мэдэх байдал нь намайг үнэнхүү гайхшруулж байсан юм. Та бүхэн энэ газарт хэдийд нүүдэллэж ирсэн, ямар дээдсийн хойчис вэ гэхэд хариулах хүн олдоогүй. Бид монгол хүмүүс, төвдүүдээс өөр шүү гэхээс өөр үг хэлж үл чадна. Аливаа улс үндэстний бичиг үсэг гэдэг тухайн улс орныхоо түүхийг тээж явдаг ажээ. Түүхээ мэдэхгүй ард түмнийг ойд төөрсөн сармагчинтай зүйрлэдэг нь тун чиг оносон адилтгал юм гэх бодол гол харлуулж билээ.

5. Сайхан зүүд зүүдэлсэн юм, хүү минь ирэх байж

Хэнан шенгийн гудамж зээлээр төвд монгол нь мэдэгдэхгүй түрэмгий ширүүхэн улсын дунд гутлынхаа халцарсан хоншоорыг ширтэн дуугүйхэн гэлдэрч явахдаа юунд ч юм жигтэйхэн их гуниглаж байлаа. Ийнхүү өлөг өвчтэй хүн шиг баахан тэнэсний эцэст юу ч болсон нэг настантай уулзаж аяга бүлээн цай оочлонгоо ганц нэг юм асууж шалгаагаад авахаар шийдэв. Ахиад л ажлыг нь хийлгэхгүй дуудах боллоо нөгөө муу орчуулагч “эрдэмтнийгээ”. Манай хүн ч цааргалалгүй давхиад ирлээ. Намайг очсон цагаас эхлээд л баярлаад хөөрөөд, цаг зав л гарвал “Монголын сонин ярь” гээд шалгаагаад суучихдаг хүн. Би ч Монгол Улсын сонинг дуртайяа хуучилна. Юу асууна, тэрэнд нь хариулна. Нутгаа санаж явааг ч хэлэх үү, ярих хачин дуртай болчихож. Хөх хотод хэдийгээр элэг нэгтнүүдийн дунд байгаа ч Улаанбаатараа л санаад заримдаа ч “уяанаасаа алдуурчихмаар” болно.

-Монгол улсад олон эхнэр авдаг болжээ гэж манай энд яригдсан, энэ үнэн юмуу? Бүр нэгээр тогтохгүй нэлээд хэдэн “худлаа хэлэхгүй” хүн хэлсэн шүү...

-Худлаа, худлаа. Тийм юм ёстой байхгүй. Хууль нь ч байхгүй юм чинь. Олон эхнэр авахын тулд чинь эхлээд ядаж хуультай болох хэрэгтэй биз дээ? Монгол улс ардчилсан бусад улс орны адилаар хүний эрхийг дээдэлж хувь хүний үзэл бодол, үг хэлэх эрх чөлөөг ямагт хүндэтгэдэг. Яахав, зарим нэг хүмүүс наргиан наадам болгож “Олон эхнэртэй болох хууль батлуулъя” гэж алиалдаг л байхгүй юу. Юу гэж энэ хөгжил дэвшлийн 21-р зуунд монголчууд тийм балай юм хийж байхав дээ.

-Оо заза. Сайхан юм. Нээрээ монгол хүн олон эхнэрээр ч яах вэ дээ гээд л манай залуу цайлгахнаар инээн өөрийгөө шоолно. Тэгснээ л тэсгэлгүй ахиад л хөгийн хөгийн юм асууж эхэлнэ. Хоёулаа ийнхүү төвд сууринг монгол инээдээр хөгжөөсөөр нэгэн настныд ирлээ. “Эрдэмтэн” маань эхлээд утсаар ярьчихсан болохоор настан үүдэндээ зогсож байлаа. Бид хоёр дэмий балай юм ярих сан гэж ам загатнахдаа унаанд суулгүй алхсаар ирсэн юм. Хөөрхий нэлээд даарчихсан бололтой гаднаа хүлээж зогсоо настныг хараад яаралгүй алхсандаа үнэхээр гэмшлээ.

-Заа, сайн байна уу Та? Сайхан өвөлжиж байна уу гээд мэндэлсэн чинь өвгөн өөдөөс

-Сайн байна уу гэж байна. Монголоор дуугарчихав уу даа гэж бараг цочих шахуу зогтустал орчуулагч маань араас нударч би ч бантсандаа чигээрээ алхаад гэрт нь орж явчихав. Эндэхийн айлууд бие биенээ дуурайгаад хийчихсэн юм шиг яг адилхан жижиг шавар байшингуудад сууна. Гаднаа хэцтэй, таславч бүхий үүдэн хэсэгтэй, хоёр өрөө шавар тагз. Хаанаас нь ч харсан хятад газрын оромж. Дотроо харин харьцангуй тохилог. Өвөө араас орж ирээд пийшин дээр даргилж байсан данхтай хар цайнаас шаазан аяганд хийгээд барилаа. Төмөр тавган дотор боов боорцог гаргаад таваглаж байна. Эргэнэгнийхээ ар өврөөс борлочихсон даавуу ууттай чихэр боорцог гаргаж ирэн түнтгэнэж байх нь эмээтэй минь эгээ адилхан. Нэг их сайхан санагдаад сэтгэл цадаад явчихлаа. Ядарч зутарч явахад тохилог хээнцэр зочид буудалд биш ийм нэг борог тарчигхан ч гэлээ гэрийн дулаанд ороод ирэхэд л сэтгэл санаа амраад тайвшраад явчихдаг юм.

Өвөөтэй хууч хөөрлөө. Өвөө асуусан бүхэнд айхтар цэгцтэй нямбай хариулах мөртөө өөрөө санаачилж “буу халахгүй” юм. Хэлмэрч маань бид хоёрын үгийг нааш цааш нь болгож байх зуур өвөө хэдийнэ ухасхийж босоод цай цүй болоод л түнтгэнэчих юм. Аян холын хүн ядарч яваа гэж бодож байгаа нь харваас андашгүй. Өвгөнөөс үүх түүхийн учир жанцан тодруулах гэж хэдэнтээ оролдоод барсангүй. Мань хэлмэрч “Би танд хэлээд байгаа шүү дээ. Настнууд маань ч түүхээ мэдэхгүй. Тэгэхээр мэдэхгүй юмыг нь ахин дахин асуух хэрэггүй ээ. Өвгөн сандарчихна” хэмээн эвтэйхэн мулталж байна. Өвөө харин надаас Монгол Улсын сонин сайхныг асуугаад орчуулагчийг цангааж орхилоо.

-Монголчууд маань Цагаан сараа тэмдэглэж байгаа юу, эсвэл нөгөө Христийн баярыг тэмдэглэдэг үү?

-Цагаан сараа тэмдэглэлгүй яахав. Шинийн нэгний өглөө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч улсынхаа хамгийн өндөр настныд очиж золгодог...

Хэлмэрч залуу уулга алдан “Нээрээ үнэн үү” гээд сүйд. Тэр хөөрлөөрөө сүртэй ч орчуулав бололтой. Орчуулж эхэлтэл өвөөгийн нүдэнд нулимс мэлтрээд ирлээ. Өвөө нулимсаа эрээ бараагүйхэн шударчихаад ахиад л асуулт асууна.

-Монгол маань одоо дэлхийн улсуудын хаахна явна, хөгжлөөрөө?

-Нийгмийн тогтолцоо, залуусын боловсрол, улсын нийт иргэдийн эрүүл мэндийн түвшингээрээ бол дэлхий нийттэйгээ хөл нийлүүлж яваа. Монголд баян ядуугийн ялгаа эндэхийнх шиг биш ээ. Нийтээрээ хангалуун, эрх чөлөөтэй амьдарч, сурч боловсорч байна. Хүн амын тоо ч өсөн нэмэгдэж байгаа. Олон хүүхэд төрүүлсэн ээжид төр засаг одон медаль өгдөг, бас хүүхдүүддээ төрөөс мөнгө өгдөг.

-Ямар сайхан бэ гээд өвгөн хэнгэнэтэл санаа алдаад тачигнатал гэнэт инээд алдах нь “Үхсэн ч гомдолгүй боллоо” гэж хэлэх шиг...

-Өвөө, та энд ямар ажил алба хашиж байсан бэ, эсвэл малаа л дагасан уу?

-Би уг нь энэ хажуугийн Хүйсэн сумын хүн юмаа. Хүйсэн гэдэг чинь монгол нэр шүү дээ хүүхээ /гэж хэлээд над руу сүрхий нухацтай харав/. Намайг Гаадаа гэдэг. Аавыг минь Абу гэдэг байсан. Би олон жил ардын төлөөлөгч хийсээн. Малчдын амьдрал ахуйг хянаж мэдээлдэг, цалин хөлсгүй нэг тийм ажил даа. Би уг нь ижий ааваас 11-үүлээ хүн юм. Хоёр ах минь Соёлын хувьсгалын үед биеэ хорлосон. Бусад нь ч насалж жаргаж гавьсангүй өөр өөрийнхөө жам мөрөөр өөд болцгоосон. Одоо 70 гарсан өвгөн ганцаараа үлдчихээд л байна даа. Хүний үйлийн үр гэдэг хэцүү юм даа. Өөрөө би зургаан хүүхэдтэй. Гурав нь бас үгүй болсоон. Одоо ганц хүү, хоёр охин мал дээр байгаа даа. Энэ газарт монгол их урт насалдаггүй юмаа...

Юм асуух гэсэн чинь хоолой дээр бөөн юм зангирчихаад дуугарч болсонгүй. Дэмий л тараг халбагадаж суулаа. Өвгөн намайг ирэхэд жигтэйхэн хөөрөөд “Хэдэн өдрийн өмнө би хүн болсоор үзээгүй хачин сайхан зүүд зүүдэлсэн юмаа. Эмгэндээ ярьж өгөөд нэг л сайхан юм болох нь дээ гэж хоёулаа хөөрцөглөж суусан юм. Тэгтэл эмгэн өнөөдөр яагаад ч юм гэнэтхэн бүр холын айл руу майжигнаж очоод тараг аваад ирсэн. Тэгсэн мөртөл хоёулаа таргаа идсэнгүй шинээр нь хадгалаад байж байлаа. Хүү минь ирэх байж...

Өвгөний хөл газар хүрэхгүй хөөрнө. Эмгэнээ л дуудчихмаар байна, эмгэнтэй минь уулзаад яв гэж гуйсаар байтал нь яараад босоцгоолоо. Орчуулагч маань нэг монгол хэлтэй андыгаа дуудчихсан, их холоос ирж байгаа юм гээд байдаг. Нөгөө хүн нь оройн зоог барихаар хоолон гэрт мах чануулчихаад хүлээж ядан утас цохиод арга буюу хөдлөх боллоо. Өвгөн биднийг ирэхэд хүлээж зогссон яг өнөө газраа хадаатай юм шиг үлдлээ. Гараа далласан чинь өөдөөс гар далласангүй, харин алга хавсарч байгаа харагдлаа. Хангинатал уйлмаар санагдсан ч нулимс их хол байлаа...

Б.Занданхүү /Төвд/

Sunday, January 1, 2012

Бид их л сайн хошгирч сурч байгаам байна даа

Шинэ оны өмнөхөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Үндэсний тусгаар тогтнолын 100 жилийн ойгоор УИХ-ийн чуулганы индэр дээрээс мундаг сайхан илтгэл тавьж билээ. Тэрхүү илтгэлийг манай хэвлэлийнхэн дээр дооргүй шүүрэн авч, гайхалтай сайхан болсоныг нь бахархан бахдан бичиж, ярьж байсансан. Хальтхан сонсоход үнэхээр ч ойрд сонсоогүй уран үг, шинэлэг санаа, өнөө дутагдаад буй зарим зүйлсийг оновчтой тодорхойлсон мэт. Гэвч судлаач Д.Ганхуяг уг илтгэлийн шалдан байгааг гярхай олж харсан байна. Бид ч Элбэгээгийн хошгируулалтад дассаар сүүлдээ рефлексээрээ хошгирдог болж байгаам байна. Энэ бол эмгэнэл, эрүүл саруулаар эргэцүүлэн сэтгэх чадвараа алдана гэдэг үндэстний хувьд сүйрэл.

Нүглээ наминчлах сэтгэл үнэхээр таньд буй бол ингэж наминчлахгүй, Эрхэм ерөнхийлөгч өө. Сүүлийн 20 жилд та монголын улс төр, тэрийн эрх мэдлийн тэргүүнд л байсан, өөр хаана байгаагүй. Энэ 20 жилийн гавьяа нь зөвхөн таных болоод гай, гамшиг нь харин өөр хүнийх болдог юм биш ээ.


Одоо мэддэг хэлээр нь ярина


Судлаач Д.Ганхуяг

Үндэсний хувьсгалын 100 жилийн ойгоор Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ланжгар илтгэл тавив. Тэр өөрийгөө Монголын 100 жилийн түүх, өнөөгийн байдал, ирээдүйг бүгдийг нь “онолын” хувьд тодорхойлчихсон гэж бодоод байгаа бололтой. Байн байн гайхуулаад л Монголчуудыг дахиж “хошгируулна” гэж бодож байгаа нь илт. Ёстой яршиг л байна…
Хэлсэн үү хэлсэн, сануулсан уу сануулсан…
“Тэмээ хариулсан хүн буурынхаа занг андахгүй” гэгчээр би аль эрт 2010 оны 3 сарын 23-нд “Эртхэн шиг хэлж байя” өгүүлэл бичиж, дараа жил болох тэгш ойнуудаа хэрүүл уруул багатай, тэнэгтэлгүй шиг тэмдэглээч гэж онцлон сануулсан билээ. Санаж сэрэхийн оронд олон хүн “онолдох, түүхдэх” гэж тэсч ядаж байгаа нь илт байсийм. Ингээд тэнэглэл шатлан өргөжихөөс сэргийлж 2011 оны 1 сарын 8-нд “Байлдаан түүхээр эхэлнэ” өгүүлэл бичиж ахин сануулав.
Тэгсэн чинь юу вэ, энэ зуны наадмаар ёстой “алаад хаядаг” юм байна. Юу хэмээвээс 90, 100 жил дээрээ 2220 жил нэмж тэмдэглэх болж, үүнийгээ “Монгол туургатны Их наадам” гэж нэрлээд Солонгосын шашны байгууллагын ивээл дор тэмдэглэж солиоров. Илтгэл айлтгал гэж хүн авахын танаг алга. Бүр арга ядаад 2011 оны 10 сарын 31-нд “Хоёр өөр зуун жил” өгүүлэл бичиж, Ц.Элбэгдорж, түүний мал шиг “онолчдод”: “Удахгүй тэмдэглэх ойн өдрүүдээр мэргэн цэцнээ харуулдаггүй юмаа гэхэд тэнэг мулгуугаа дахин нотлох хэрэггүй” гэж дахин сануулав. Дээр нь хэрэг болж магадгүй гэж бодоод “Нийгэм-түүхийн онолууд” гэх энэ үйл явдалд холбогдох цуврал 6 өгүүлэл бичив. Судлаач хүн эртнээс 3 удаа сануулж, онол-түүхийн үндэслэлийг нь хэлж өгөхөөс өөр яахийм…
Гэтэл Монголоос нэг “геббельс” гараад ирэх нь тэр. Хэрэв Цахиагийн хүү албан тушаал ухаан нэмдэг, төрийн тэргүүн монгол судлаачаас илүү нийгэм-түүх, системийн онол мэднэ гэж байгаа бол ёстой дэмий л байна. Заавал миний хэлсэн болгоныг авах албагүй нь мэдээж хэрэг. Огт өөр хувилбар, тавилаар ч хийж болно. Гэхдээ л заавал утга агуулгатай, үлдэцтэй, системтэй байх ёстой. Үүнийг хамтдаа шалгаад үзье л дээ…
Баяр уу, эмгэнэл үү…
Энэ илтгэл 3 том хэсгээс бүрдэнэ. Эхний “онолын” хэсэг нь дэлхийн түүх, монголын түүх гэсэн хоёр “бүлэгтэй”. “Манж-монголын харилцаа түшмэг шинжтэй” (“vassal”, “satelite”) гэсэн дүгнэлтийг манай түүхчид хийгээд 20 шахам жил болж байна. Хэдхэн мөрийн дараа энэ нь “итгэмжит холбоо” болчихож. Аль нь юм ?! Манжийн үед их сайхан байсан, харин сүүл хэрдээ л жаахан муудаад хувьсгал мувьсгал болсон юм байх аа…
Өгүүлэн буй 100 жилийн 10 нь Богд хаант улсад, 70 нь социализмд, 20 нь ардчилалд хамаарна. Аль нь олон байна ?! Социализмын 70 жилийг магтагчид ба шүүмжлэгсэд ганц сэдэв дээр л маргадаггүй. Энэ бол ямар ч эргэлзээгүй НИЙГМИЙН ДЭВШИЛ байсан гэж.
Ц.Элбэгдорж энэхүү 70 жилийг хасаад үлдсэн 10+20 жилийг “шууд холбох” арчаагүй арга хэрэглэж байна. Ингээд тэр Монгол Улс одоо ямар байдалтай байгааг “Баянаараа эхний аравт ордог эх оронтой хүн хөгжлөөрөө, орлогоороо дэлхийд эхний зууд ч орохгүй байна. Энэ бол энэ зууны эмгэнэл юм. Ирэх зуунд энэ эмгэнэлээс монголчууд ангижрах ёстой.” гэж дүгнэж байна.
Ийнхүү Төрийн тэргүүн Тусгаар тогтнолын 100 жилийн үр дүнг ЭМНЭНЭЛ гэж дүгнэлээ. Би үүнийг бараг зөвшөөрч байна. Түүх “хасах арга”, өнөөгийн бодит байдал хоёр түүнийг ийм дүгнэлтэд гарцаагүй хүргэж байна. Хэрэв монголын 100 жилийн түүхийн үр дүн эмгэнэл юм бол хэн ийм байдалд оруулсан гэх асуулт зүй ёсоор үүснэ.
Тэр өөрөө асуугаад өөрөө хариулж байна. “Ямар учраас монголын баян, буян монгол хүнд наалдахгүй байна вэ? Эзэд нь энэ танхимд байгаа Та бид. Өөр хэн ч биш. 100 жилийн өмнө монголчууд ядуу байгаагаа манжуудаас хайж байсан. Одоо хэнээс хайхыгаа манай иргэд сайн мэдэж байгаа.”
Ёстой янзтай, үүнээс илүү үнэн зөв, бодит дүгнэлт гэж хаана байхав. Харин эдгээр “эзэд”-ийн тоонд Элбэгдорж орох эсэх нь “ойлгомжгүй” байна. Миний судалгаагаар Ц.Элбэгдорж бол Монголыг эмгэнэлд оруулсан “эзэд”-ийн нэг том толгойлогч мөнөөс мөн.
Одоо тэр “эмгэнэлийн” үндсэн шалтгааныг хайж байна. “Өнөөдөр монголд ашигтай бизнесийг төр хийж байна, эсвэл гадныхан хийж байна. Нэг бол тэр хоёртой нийлж хуйвалдаж чадсан хэсэг нь хийж байна. Тэд ашигтай бизнес бүрийг хамж байна.” гэж “ёстой сайхан” дүгнэв. Гэхдээ тэр энэхүү эмгэнэлт төрийг 20 шахам жил барилцаж, удирдаж, одоо тэргүүлж байгаагаа “мартчихаж”.
Эмгэнэлээс гарахын тулд “Төр ажил хэрэгч иргэддээ гадныханд өгдөгөөс илүү, дотоодын олигархуудад олгодогоос илүү таатай орчин бүрдүүлэх ёстой.” гээд үүнийгээ “нууц томъёолол” гэж нэрлэжээ. Энд үнэхээр хэд хэдэн “нууц” байгаа юм. Үүнийг “гадаадынхаан, Та нар “аяархан” шулаач, олигархуудаа иргэддээ “жаахан юм” амсуулаач, гэхдээ монголын бүх иргэдэд биш, зөвхөн “ажил хэрэгч” иргэддээ гээд хуурчих.” гэж тайлж болно. Төр нь иргэдээ ажил хэрэгч, ажил хэрэгч бус гэж хуваадаг явдал Монголоос өөр хаана ч байхгүй.
Улмаар “Жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг татвараас чөлөөлөх. Худалдаа, үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бол татвараас 5, 10 жил заагаад нэмж чөлөөлье.” гэнээ. Эндээс “ажил хэрэгч иргэд” нь худалдаа үйлдвэрлэлийн “жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид”, харин эмч, багш, соёл урлаг, шинжлэх ухаан, цэрэг, цагдаа зэрэг “материаллаг бус” салбарынхан “ажил хэрэгч бус” иргэд болох нь тодорхой байна. Ийм балай юмыг онол монол гэвэл ч ёстой дэмий л байна. Эхлэлийн лаг сүртэй 100 жил ердөө л татвараас 5-10 жил чөлөөлөх явдал болон хувирч байна. Энэ чинь одоо баяр юм уу, эмгэнэл юм уу…
Системийн ялзрал, сэтгэлгээний өмхийрэл
Одоо 2 дахь буюу улс төрийн хэсгийг авч үзье. Эхлээд тэр сэтгэл зүйн нөлөөлөл сайтайгаар нь 7 сарын 1-ний үйл явдлаар төрийн өмнөөс уучлал гуйжээ. Гэхдээ өөрийнхөө өмнөөс уучлал гуйвал арай илүү ёс суртахуунтай байхсан. Олуулаа нийлж хийчихээд ганцаараа рекламдаж болохгүй л дээ. Энэ асуудлыг Кембрижээс эхлээд дэлхийн нэр хүндтэй их сургууль, байгууллагууд аль хэдийн судлачихсан. Эндээс “оноо авах” гэж анаж буй хувь хүн, намуудад Та нар аятайхан л байж үзээрэй гэж сануулж байна…
Бидний шинжилж буй энэ 2 дахь хэсэг Эрх үүрэг, Төрийн алба, Намууд гэсэн 3 “бүлэгтэй”.
Эрх үүргийн бүлэгт эрх үүргүүдийн “тоолжээ”. Энд 2 утга байдаг. Өнгөц утга нь хуулинд буй “бүх” эрх үүргүүдийг “тоолох”. Ямар ч тэнэг чадах юмыг манай хүн чангаар “тоолж” байна гэж жигтэйхэн. Мөн чанарын утга нь эрх үүргийн бодит биелэлт, үр дүнг мэргэжлийн судалгаагаар гаргах. Миний мэдэхээр ийм судалгаа Монголд байхгүй.
Нэгэнт судалгааны бодит дүгнэлт байхгүй болохоор хоосон лоозогнох л үлддэг юм. Тэгээд тэр мэддэг, чаддаг “ганц ажлаа” хийв. “Төрийн захиргаанаас иргэний удирдлага руу бид шилжих ёстой. Төрийн албаа нийтийн үйлчилгээ болгож солих ёстой. Манжийн ноёнд эрх байхаар дарлал болдог, Монгол даргад эрх өгөхөөр ардчилал болдог юм биш. Бүх албан тушаалтныг үүрэгжүүлье, үүргээ биелүүлээгүй бол хариуцлага тооцъё. “Үүргийн хувьсгалдаа урагшаа…” гэж уриалж байна.
Ганц догол мөрд үргэлжлэн орсон ёстой, үүрэгжүүлье, хариуцлага тооцъё, урагшаа гэхчлэн уриалан дуудах үгсийг 1930-аад оны хэт хувьсгалчид л хэлдэг байсийм. Тэр 2010 оны 4 сарын 5-нд “Монгол Улс хувьсгалаа хийчихсэн” гэж дүгнэж байснаа одоо эдийн засгийн ба үүргийн “хоёр хувьсгал” ярих болов. Элбэгдорж ярихаар хувьсгал “зөв”, бусад хүн ярихаар “төр эргүүлэх” болдог шог юм байхгүй л дээ.
Манай 100 жилийн өмнөх ноёд ба одоогийн дарга нар ямар ч ялгаагүй. Мөн манжууд ба одоогийн транснационал корпорациуд мөн л ялгаагүй дарлагч, шулан мөлжигсөд. Үүнийг неоколоничлол гэдэг. Жишээ нь одоогийн монгол ноён Элбэгдорж ашигт малтмал, газраа өөрөө тэдэнд зардаг. Ийм байж цэцэрхэх хэрэггүй л дээ.
Төрийн албаны бүлэгт ердөө ганц “дүгнэлт” байгаа. “Манай төрийн алба Зөвлөлөөсөө эхлээд болохгүй байгааг би нэг биш удаа ярьсан. Өнөөгийн байдлаар цаашид ажиллуулах боломжгүй.” Ганц муу Зүмбэрэлхамыг “няхахын” тулд онол монол гаргах ч дэмий л ажил. Ийм биш бол өөр том дүгнэлт хийх ёстой л доо…
Удаах бүлэгт намуудыг дүгнэж. “Шинэ нам гэж алга. Манай намуудын хөгжил дэвшил нь (анхаар-Д.Г) ардчилсан хувьсгалын өмнөх МАХН-ын бүтэц зохион байгуулалтыг хуульчлан хуулахаас хэтрээгүй (анхаар-Д.Г). Хуучныг дагасан хуучирсан зохион байгуулалтаас хуучин л юм гарч байна.”
Манай намууд бол үндэстний эсрэг, төр, нийгмийг үймүүлэгч, их гарын панзчингуудын наймааны зах, том гэмт хэрэгтнүүдийн хоргодох газар, авилгын үүр уурхай, худал хуурмагийн тантангууд. Энэ бол хуучин биш, нийгмийн цоо шинэ гаж (девиант) үзэгдэл. Гэтэл Элбэгээ намууд хуучин буюу хуучнаас хэтрэхгүй байхыг хөгжил дэвшил (!!!) гэж дүгнэж байна. Тэр намын дарга мөн ч олон жил хийсэн дээ. Гэтэл хуучин нам байгуулчихаж гэнэ. Хуучин намуудын хийсэн Монголын ардчилал хуучнаа хуулахаас хэтрээгүй юм байна. Ийм ахул ардчиллын 20 жилийн ололт амжилт, хөгжил дэвшил, гавъяа зүтгэл энэ тэр гэж орилохоо больчих л хэрэгтэй ш дээ. Одоо наад ардчиллын партизанууд чинь чамайг “барьж иднэ” ш дээ…
Элбэгээгийн “онолын хийрхэл” ийм онигооноос өөр үр дүнд хүргэхгүй л дээ. Ийм балай “орон гаран” байж хүний үг авнаа нэг байхгүй. Цаашдаа онол монолоос холхон шиг байж хэмжээгээ мэдэж “томорч” бай…
Гандан буурахгүй “шал хуучин” энэ нөхөр ихээхэн ноцтой шинэ арга зааж эхлэв.
“Хуучин хуулийн дагуу байгуулагдсан өнөөгийн бүх намууд татан буугдах ёстой. Шинэ хуулийн дагуу нам бүр шинэчлэн зохион байгуулалтаа хийж, шинээр бүртгүүлэх ёстой…Намжсан нийгмээс иргэншсэн нийгэм руу явах хэрэгтэй.”
Энэ дүгнэлт хоёр намаас залхсан олон хүнд таалагдах нь мэдээж боловч Элбэгдорж “нүх хайсан тарвага” лугаа адил нам хайж байгааг илүүтэй илтгэнэ. Нэг. Өөртэй нь гарцаагүй “байлдах” МАН-ыг сулруулж байна, өөрийг нь “оруулахгүй” байгаа АН-ыг сүрдүүлж байна. Хоёр. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө хүчний дахин бүлэглэлт хийж, “шинэ” намын “бэлэн дошин” дээр гараад “хэвтчих” санаагаа цухалзуулж байна. Аль алинд нь улс төрийн систем, улмаар монголын нийгэм аймшигтай донслох нь гарцаагүй. Ихээхэн аюул, үлэмж эрсдэлтэй энэ хувилбарыг нэн явцуу дээд хүрээнд нэгэнт тохирсон байх өндөр магадлалтай. Одоо ойлгомжтой гэж санана. Энэ талаар нэмж тайлбарлах хугацаа, боломж Та бидэнд хангалттай бий.
Ингээд Эрх үүрэг+Төрийн алба+Намууд нийлээд Элбэгдоржийн “улс төрийн систем” болох ба энд үүргийн хувьсгал, нам татан буулгах хоёрхон гарц байгаа юм байх. Энийг л системийн ялзрал, сэтгэлгээний өмхийрэл гэдэг юм.
Монголын “зургаан” зорилго
Одоо сүүлчийн “зорилгын” хэсгийг авч үзье. Энэ нь: 1. Байгалийн баялаг, 2. Орон сууц, 3. Сумын төв. 4. Нийслэл, 5. Шударга ёс, 6. Монголчууд гэсэн зургаан “бүлэгтэй”. Энд дүгнэлт, зорилт, арга зам гэсэн 3-хан шалгуур тавьж үзэхэд эдгээрийг хангах “бүлэг” ганц ч байхгүй. Тэглээ ч гэсэн “дагаад” үзье.
1.Баялгийн бүлэгт лицензын тоо цөөрч байгаагаар “гайхуулжээ”. Хэрэв би эндүүрээгүй бол Элбэгдорж 137 лиценз өөрийн гараар олгосон санагдана. Одоо энэ лиценз чинь уул уурхайн том том төслүүд болчихсон ш дээ. “Монголын тал 34 хувиас дээш байх төсөл байгаа. 51, 34 тоонууд дээд хязгаар байсан бол одоо доод хязгаар болно.” Тэр хоёр тоогоор илбэ үзүүлэхийг оролдсон боловч чадсангүй. Эцэст нь Монголын Ерөнхийлөгч 34 хувийг хүлээн зөвшөөрөв ?! Энэ нь монголчууд цаашдаа ашигт малтмалаасаа 34 хувиас илүү горьдолтгүй гэсэн үг болно.
2. Орон сууцны бүлэгт талбайн хэмжээг “40 кв. метрээр тогтоож онилсон бодлого явуулъя. Гэхдээ 20, 30-ийн хэмжээтэй ч байж болно.” Ядахдаа дундаж нэг тоо хэлж болно доо. “Энэ ажил Н.Батбаярыг сайд байхад их сайн байсан, харин одоо Х.Баттулгын үед “тодорхой нүдэнд үзэгдэж, нийгэмд мэдрэгдэх ажил болж чадаагүй” гэж дүгнэв. Намт нэгтнээ хажуугаас нь “хутгалснаас” өөр юм энд алга.
3. Сумын төвийн бүлэгт тэр нь “ноорхой гэр шиг” болсон ба “засал авахаа больсон” гэжээ. Энийг мэдэхгүй хэн байсийм. “Сум бүхэн сумын төвөө шинэчлэх төлөвлөгөө хийг. Шаардлагатай стандарт, шалгуурыг Засгийн газраас баталчих.” Өөр юу ч алга. Сум хөгжүүлэх төлөвлөгөө хийдэг хүн суманд байтугай аймаг, дүүрэгт ч цөөхөн. Нарийн яривал Монголын төрд нийслэлээ, улмаар улс орноо хөгжүүлэх төлөвлөгөө ч ор тас байхгүй. Чаддаг юм бол үзүүлчих л дээ, еэеэ, бөөбөө…
Эрх мэдлийг орон нутагт шилжүүлэх “онол” яримаар байгаа бол чухам ямар ямар эрх мэдлийг ямар хүрээнд, ямар хэмжээгээр гэдгээ тодорхой ярих ёстой. Ямар ч судалгаа, тооцоогүй хэвтэж сүржигнэхээ больж үз. Энэ бол төрийн удирдлагын асар аюултай, нэн эмзэг, үлэмж ноцтой асуудал, Элбэгээгийн мэддэг юм огт биш…
ЭНЭ ЧИНЬ НЭГДМЭЛ МОНГОЛ УЛСЫГ “ТУСГААР ТОГТНОСОН” АЙМГУУДЫН ХОЛБОО БОЛГОХ ГЭСЭН ХАМГИЙН АДГИЙН ХОРОН СТРАТЕГИ Л БАЙНА. ТЭГЖ Ч МОНГОЛ УЛСАА ЧАМААР САМРУУЛАХГҮЙ ШҮҮ !!!
4. Нийслэлийн бүлэгт: “нийслэлд хүн амын 40 хувь,…эрх мэдлийн 90 хувь төвлөрчихөөд байна.” Энэ нь үнэнд их ойрхон боловч эрх мэдлийн төвлөрлийг хэрхэн “тоолж”, ямар аргаар “хувиар” гаргасийм гэвэл Элбэгдорж баталгаатай мэдэхгүй. Эрх мэдэл яривал манайх “зэрэгцээ” хоёр Ерөнхий сайдтай болж байгааг л би тод харж байна.
Энд: а. их дээд сургуулиудыг нүүлгэх, б. дагуул хотууд үүсгэх, в. төрийн төв байгууллагуудыг шилжүүлэх, г. шадар сайдын эрх мэдэлтэй нэгж, албан тушаалтан бий болгох гэсэн 4 “том зорилт” тавьжээ.
Ингэхэд Хар хориныг жишиг хот болгоно, Ядууралтай хийх дайн, Авилгатай хийх дайн, Ногоон хэрэм мэт агуу их төлөвлөгөөнүүд чинь яасан ?! Төлөвлөгөө зохиодог өвчин гэж баймааргүй л юм, хэрэв байвал Элбэгээд л байх шиг. Эндээс ганц зорилт л биелэнэ. Энэ бол шадар сайдын шинэ албан тушаал. Бусад нь баталгаатай сөнөнө, ямар мэдэхгүй биш…
5. Шударга ёсны хэсэгт тэр сэтгэл хөдөлгөхийг ихэд хичээжээ. Түүний авилгатай хийсэн “дайныг” мэддэг хүмүүс үхсэн хойноо л гэх байх. Авилгатай тэмцэнэ гээд ганцхан гаалийн Х.Баатарыг “санамсаргүй” шийтгэсэн. Одоо шударга ёс гээд 2-3 хурандааг “шааж унагана” гэж сүрдүүлж байна. Энэ чинь ердийн сүржигнэл л байна. Цагдаагийн системийн ялзралын тухай “Ядарсан хийгээд даварсан цагдаа” анхны аналитик өгүүллийг би аль 2008 оны 9 сарын 22-нд бичиж байсан. “Цагдаа, шүүх, прокурорыг аттестатчилаад, хөрөнгө орлогыг нь бүртгээд, дунджаас давбал төрийн албанаас чөлөөлөөд, шийтгэе.” гэдэг бол зорилго мөн шүү. Гэхдээ тэдний орлого “дунджаас” аль хэдийн давчихсан ш дээ. Үнэхээр зориг нь хүрдэг юм бол амжилт хүсч байна. Гэхдээ хүүхэд нохой шуугилаад өнгөрөхийг чинь мэдэж л байна…
6. Монголчууд бүлэг их ноцтой. Тэр монголчуудыг монголдоо ирэхийг урьжээ. Энэ нь олон салаа утгатай, тэр хэмжээгээрээ ноцтой. 1. Гадаадад байгаа өөрийн иргэдээ урих. Ийм бол наад зах нь мэргэжилтнүүдээ бүртгэж, зөвхөн тэдний саналаар хөрөнгө хайрлалгүй ирээдүйтэй том төслүүд хийж байж урих, мөн гадаадад ажиллах хүч гаргах, шашны байгууллагын шугамаар монгол бүсгүйчүүдийг төрийн ивээлээр “зарахаа” зогсоох ёстой. 2. Монгол угсаат өвөр монгол, буриад, халимаг, тува нараа урих. Энэ нь удаан хугацаанд, алсдаа “онолын” хувьд боломжтой авч бүх ард түмний санал асуулгаар шийдвэрлэж таарна байх. Гэхдээ Шинжаан-Уйгараас нэг ч хүн авчрахгүй байх ёстой. 3. Монголтой эртний холбоотой, эдүгээ нэгэнт тусгай болсон хазаар, манай “ах дүү” солонгос зэргийг урих. Сүүлийн үед ил далд байнга уриалах болсон энэ хийрхлийг шууд таслан зогсоовол зохино. Элбэгээ “солонгос ах”-даа газраа зарсан, одоо болоо…
Энэ илтгэлд ямар ч зорилго байхгүй нь тодорхой байна. Иймээс “Үндэсний зөвшилцөл” хийнэ гэнэ. Энэ үеэр бас нэг “онол зохиох” нь мэдээж ш дээ. Ингээд энэ “онол” нь сөнөв…
Энд утга агуулга алга, шүтэн барилдлага алга, функци алга, систем алга, ганцхан алга ташилт горьдсон хоосон хийрхэл л байна. Системийн аргаар шинжлээд усыг нь шавхахад ийм л хог үлдэж байна. Энэ нь Элбэгдоржийн мэдлэгийн өрөвдөлтэй ядмаг түвшин, сэтгэлгээний тэнүүчлэл, гуйланчлал, заль мэхний сонгодог жишээ болох нь гарцаагүй.
Хүний өмнөөс ичих шиг заваан юм гэж үгүй, тэр тусмаа Ерөнхийлөгчийн өмнөөс бол бүр “нүүр хийх газар” ч олддоггүйм ш дээ. Гэтэл ичдэггүйгээрээ хэвлэл мэдээллийн бараг бүх хэрэгсэл, зарим сэтгүүлч төрийн “хар хайрцаг” гэхчлэн хөөрцөглөж эхлэв. Хэдийдээ сэтгүүлчид “онолын” сайн мууг үнэлдэг болчихсийм. Бид ямар концерт үзэж байгаа биш !!!
Элбэгээ үгээ хэний ч оролцоогүй, зөвхөн өөрөө бичдэг юм. Үүнийг ёстой мундаг гэж бодвол их эндүүрэл, харин ч монгол үндэстний өмнө үйлдэж буй гэмт явдал. Түүнийг толгойдоо орсон болгоноо бурдгийг мэддэг болохоор Хятадын Ху Жин Тао-ын үгийг хүртэл санууллаа ш дээ. Ядахдаа үүний яг эсрэгээр нь туучихад болох л байсан байхгүй юу…
Уг нь би Монгол төрийг эрхэмсэг, эрдэмлэг харагдуулах гэж ихэд хичээсэн юмсан. Гэтэл Тэргүүн нь тэнэгээрээ гайхуулчхийм аа. Алга ташилт горьдсон жүжигчний уянгын халилаас өөр бодож байгаа юм тэрэнд огт алга. Цаашдаа энэ “геббельс” зангаа татахгүй бол сармагчин л болдог юм ш дээ.
Хэрэв төрийн тэргүүн төр улсынхаа түүх, хувь заяа, ирээдүйг үл тоомсорлон, төрд эрхэлсэн ажлаа хувийн реклам-шоу болговол би түүнийг хүндэтгэх албагүй. Мөн онол-түүхийн “рекламын халтуур”-аар монголчуудыг хууран мэхлэх боломжийг би хэнбугайд ч олгохгүй. Цахиагийн хүү, түүнийг дагаж далдагнасан балайнууд, гадаад зөвлөхөөс монгол судлаач дутуу сэтгэнэ гэж л огт байхгүй.
Хэрэв тэр системийн аналитик-судлаачийн санааг урьдын адил үл тоомсорловол би 4 дэх удаагаа сануулахгүй. Ийм утгагүй юм гэж хорвоод байхгүй. Ер нь хэд хэлүүлж байж “ойлгох” ёстойм ?! Ингэж “урьдчилан сануулсаар” байтал миний “сургуулийн” сум дууссан, одоо зөвхөн “байлдааны” болон “тэсрэх” сум л үлдсэн. Ингээд Монголын ард түмнийг хүссэнээрээ “хошгируулна” гэж дахиж басахыг нь харъя л даа. Одоо би түүнтэй зөвхөн “мэддэг хэлээр” нь ярина.
Энэ бол Энхбаярын араас зайлах гэсэн ганцхан төгсгөлтэй “хэл” бөлгөө…

2012 оны 1 дүгээр сарын 02.