Monday, October 31, 2011

Дэлхийн хүүхдийн сонгодог зохиолын дээжис 108 цуврал монгол хэлээр..

Бидний хэсэг уран бүтээлчид дэлхийн хүүхдийн сонгодог уран зохиолын 108 цуврал номыг гаргаж эхлээд, одоогоор 80 номыг нь хэвлүүлээд байгаа юм.

Зорилго маань юуны өмнө дэлхийн хөгжингүй орнуудын хүүхэд багачуудын уншдаг уншлагын түвшинд монголынхоо хүүхэд багачууд, үр хүүхдээ хүргэхийг хүссэн билээ.

ЭДгээр 108 номын олонхи нь монгол хэлээр анх удаа орчуулагдаж байгаа, Англи, АНУ, Орос, Франц, Япон зэрэг орнуудад ЕБС-иудын хүүхэд багачууд заавал уншдаг, дэлхийн оюуны соёлын өвд орсон зохиол бүтээлүүд болно. Нобелийн шагналт болон хүүхдийн шилдэг зохиолд олгодог "Х.Х.Андерсены нэрэмжит алтан медаль" бүхий зохиолуудаас гадна Кембрижийн шилдэг уран зохиолын жагсаалтанд орсон бүтээлүүд ч бий.

Одоогоор хэвлэгдээд байгаа 80 номын нэрсийг доор хавсаргалаа. Хүүхдийн уран зохиолд дуртай файсбүүхчид та бүхэн маань эдгээр номыг хүүхдүүдэд хүргэх, уншуулах, түгээх талаар бидэнтэй хамтран ажиллана уу хэмээн урьж байна.

Манай уриа "Дэлхийн түвшинд уншина, Дэлхийн түвшинд сэтгэнэ"

Хэвлэгдсэн номын жагсаалт


1. Жаалхан авхай нар Л.М.Алкотт . АНУ

2. Сайхан сэтгэлт бяцхан эзэнтэн Ф.Бөрнэт /1849-1924/ Англи

3. Мянга нэгэн шөнийн үлгэр Араб дахины үлгэрийн цоморлиг

4. Цус сорогч Дракула Б.Стокер. /1847-1912/Ирланд

5. Артур вангийн домог. Англи

6. Робин хүүдийн домог Англи

7. Зүгээр л үлгэрүүд Ричард Киплинг /1865-1924/- Англи

8. Моби Дик Ж. Мелвилл /1819 1895/ АНУ/

9. Бяцхан гүнж Ф.Бөрнэт /1849-1924/Англи

10. Бахархал ба бардамнал Ж. Аустин /1775-1818/ Англи

11. Шүрэн арал Р.М.Баллантайн /1825-1894/ Шотланд

12. Цаг хугацааны машин Х.Уэльс /1875-1936/ Англи

13. Женни муур П.Гэллико /1897- 1956/ АНУ

14. Питер туулай болон Ремус өвөөгийн үлгэрүүд Ж.Харрис – АНУ

15. Маргад хотын гайхамшигт шидтэн Оз Ф.Баум – АНУ

16. Винни Пүү нэрт тэнэгхэн бамбарууш А. Милн – Англи

17. Багачуудад зориулсан Ер бусын түүхүүд А.Дюма – Франц

18. Пиноккио модон хүүгийн үлгэр Карло Коллоди – /1826-1896/ Итали

19. Питер Пэн Венди хоёр Ж.Барри – Шотланд

20. Питер Пэн Кенсингтоны цэцэрлэгт Ж.Барри – Шотланд

21. Ноён Бэхэндусалын аялал Ян Бжехва – Польш

22. Шидэт толгодын Савдаг Р.Киплинг – Англи

23. Гүнж ба Гоблинууд Ж.Макдональдс – Англи

24. Нойтон шид Э.Несбит – Англи

25. Махабхарата Энэтхэг

26. Газар доорхи орны долоон ван А.Волков /1891-1955/ - Орос

27. Маррануудын галын бурхан А.Волков /1891-1955/ - Орос

28. Шар манан А.Волков /1891-1955/ - Орос

29. Мартагдсан цайзын нууц А.Волков /1891-1955/ - Орос

30. Бяцхан шулам О.Пройслер /1923-Герман

31. Шидэт хүүрийн үлгэр Монгол-Төвд

32. Нойрмог хөндийн домог Вашингтон Ирвинг /1783-1859/

33. Интоорт гудамжны Мэри Поппинс П.Треверс /1899-1996/ Австрали

34. Илбэчний малгай Т.Янсон – Финлянд

35. Шидэт лаа С.Легарлёф - /1858-1946/ Швед

36. Шулмын охин Н.Боуден – Англи

37. Бөгжний эзэн – I, Бөгжний ахан дүүс 1

38. Бөгжний эзэн – II, Бөгжний ахан дүүс -2

39. Бөгжний эзэн – III, Хоёр цамхаг - 1

40. Бөгжний эзэн – IV Хоёр цамхаг – 2

41. Бөгжний эзэн – V Эзэн хаан эргэж ирсэн нь - 1

42. Бөгжний эзэн – VI Эзэн хаан эргэж ирсэн нь 2

43. Нууц цэцэрлэг Ф.Бөрнэт / АНУ

44. Аугаа мөрдөгч Шерлок Холмс А. К. Дойл / Англи

45. Алтан голын хаан ба Хар тахиа Э.Погорелский

46. Цорын ганц Тутта Карлсон ба XIV Людвиг Ян Экхольм / Швед

47. Мянгуужингийн адал явдал Э.Распэ / Герман

48. Аз жаргалтай ханхүү О. Уайльд / Англи

49. Ногоон давхарцагийн Анна охин Л.Монтгомери

50. Жекил, Хайд нарын хачирхалтай явдал Р. Стивенсон / Англи

51. Рамаяана Энэтхэгийн эртний шаштир

52. Хаклберри Пиннийн адал явдал М. Твен / АНУ

53. Дэлхийг тойрсон 80 хоног Ж.Верн / Франц

54. Хамгийн сайхан морь Борис Алзамзов –ЗХУ

55. Гэсэр Монгол

56. Тал шаахай, Углавч, Хөвдөн сахалт гурав Эно Руд /

57. Эрдэнэ нуусан арал Р.Стивенсон / Англи

58. Цагаан соёот Ж.Лондон / АНУ

59. Бургаасан шугуйн салхи К.Грахам

60. Долиттл эмчийн аялал Х.Лофтин

61. Франкенштэйн А.Шелли / Англи

62. Хулгайлагдсан нь Р.Стивенсон / Англи

63. Панчатантра буюу таван сургамж Энэтхэг

64. Алис толин дотор Л. Кэррол / Англи

65. Дуурийн театрийн хий үзэгдэл Г.Лерүкс

66. Нарлаг горхи эдлэнгийн Ребекка охин К.Виггин / АНУ

67. Соломон хааны эрдэнэсийн сан Х.Хаггард / Англи

68. Эрэлхэг Робинзоныхон Д.Висс / Шотланд

69. Аянгат даваа Э.Бронте / Англи

70. Хөөрхөн хар А.Сэүэл / АНУ

71. Аугаа их итгэл найдвар – Ч.Диккенс

72. Хэйди охин Ж.Спайри

73. Шидтэний зээ дүү Нарни 1 К.Льюс / Англи

74. Морь хүү хоёр Нарни 3 К.Льюс / Англи

75. Ханхүү Каспиан Нарни 4 К.Льюс / Англи

76. Үүрээр аялагч хөлгөөр Нарни 5 К.Льюс / Англи

77. Мөнгөн сандал Нарни 6 К.Льюс / Англи

78. Сүүлчийн тулаан Нарни 7 К.Льюс / Англи

79. Поллианна Элинор Портер / АНУ

80. Анаконда Орасио Кираго / Урагвай

81. Аугаа их Гелли Хопкинс

Холбоо барих утас: 98989948, 98989959, 98090072, 99100572, 266659

Майл хаяг: banom2001@yahoo.com, oyunaa_dash@yahoo.कॉम

Бидний үр хүүхэд дэлхийн түвшинд уншдаг байгаасай

Дэлхийн хүүхдийн сонгодог уран зохиолын 108 цуврал ном уншигчдынхаа гар дээр очоод байна. Энэхүү цуврал номын талаар сэтгүүлч Б.Номинчимэдтэй уулзаж ярилцлаа.

Та бүхний эрхлэн гаргаж буй дэлхийн хүүхдийн сонгодог зохиолын 108 цувралд ямар ямар номууд орж байгаа вэ? Ямар шалгуураар шилж сонгосон бэ?
Эдгээр номын олонхийг нь юуны өмнө дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн, АНУ, Англи, Франц, Герман, ОХУ, Япон зэрэг хөгжингүй орнууд сургалтынхаа хөтөлбөрт зайлшгүй оруулдаг номуудын жагсаалтаас шилж сонгосон. Мөн хүүхдийн шилдэг зохиолд олгодог Андерсений алтан медальт зохиол бүтээлүүд, зарим Нобелийн шагналтнуудаас ч орууллаа. Сүүлийн 100 гаруй жилийн туршид хүүхдийн шилдэг зохиолын тэргүүний сэнтийгээс шилрээгүй үлдэж чадсан Ф.Бөрнэт, С.Легарлёф, Л.Алкотт, Монтгомери зэрэг цөөн хэдэн аваргуудын зохиолуудаас оруулахыг бас хичээсэн. Дорноос бол Энэтхэг, Япон, Араб зэрэг эртний уран зохиолын их өв сан бүхий улс орнуудаас оруулсан.


Шалгуурын хувьд хүний сайн сайхан, ирээдүйд итгэх итгэлийг хөгжөөсөн, хүний хүчин чадлыг бахдан дуулсан, өнөө өргөн дэлгэр хэрэглэж буй ухагдхуунаар бол эерэг энергитэй тийм л зохиол бүтээлүүдийг аль болох түлхүү оруулахыг хичээсэн дээ. Тэгээд ч ер нь хөгжингүй орнуудын хүүхдийн сурах бичигт орсон зохиол бүтээлүүдийн үнэмлэхүй олонхи нь ийм утга агуулга бүхий зохиолууд байдаг юм билээ.

Сонирхолтой юм. Дээр нэр дурдсан орнуудад хүүхдийн унших ёстой уран зохиолын номууд хэр олон байдаг вэ?

- Улс орон хөгжихийн гол асуудал нь хүний хөгжил юм. Хүний хөгжил гэдэг нь сэтгэл оюуны хөгжил юм. Тэр сэтгэл оюуныг хөгжүүлж байдаг нэг зүйл бол урлаг, уран зохиол. Хүнийг амьтнаас ялгаж байдаг гол зүйл нь урлаг, гоо сайхны мэдрэмж, түүнээ илэрхийлэх юм. Та бидний амьдарч буй энэ нийгэм чинь адгуусны, эсвэл робот машины нийгэм биш шүү дээ, хүний нийгэм юм. Дэлхийн хөгжингүй орнууд үүнийг маш сайн ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл хүүхэд багачуудынхаа уншдаг уран зохиолын номон дээр маш анхаарч, ихээхэн цаг, хүч хаядаг юм билээ. Тухайлбал, АНУ-ын ЕБС-ийн хүүхдийн зайлшгүй унших ёстой номын жагсаалтад 250 ном байна. ОХУ-ынх 133, Хятад бол 50 боть ном байна. Кембрижийн стандарт гэж бид яриад байгаа. Тэрхүү стандартын ЕБС-ын уран зохиолынх нь жагсаалтад 2500 гаруй ном бий. Энэ бүхэнтэй харьцуулахад монголын маань залуу хойч үеийн унших номын тоо, чанар альхан зэрэгт байгааг ярилтгүй, ойлгомжтой.
Ерөөсөө улс үндэстний хүчирхэг хөгжлийн нэг толь нь уран зохиол юм. Дэлхий дээр Англи хэлтнүүдийн уран зохиол өнөөдрийг хүртэл бараг 300 гаруй жил ноёрхлоо. Энэ цаг хугацаа бол Английн эзэнт гүрний болоод Америкийн ноёрхлын үе шүү дээ. Мөн Герман, Францын утга зохиолыг хүчирхэг гэж хэлж болно. Япон ч мөн адил. Энэ орнуудын хөгжил ямар байгаа билээ. Сүүлийн үед Хятадын утга зохиол, ялангуяа кино урлаг санаанд оромгүй хүчтэй гарч ирж байна. Цаана нь хөгжил байгаа гэсэн үг.

Тэгэхээр та улс орноо хөгжүүлэхийн тулд утга зохиолоо ч бас хөгжүүлэх нь зүй гэж хэлэх гээд байна аа даа?
Одоо юу гэмээр юм, спортыг хөгжүүлэхээр төрөөс бодлого, хөрөнгө мөнгө гаргадаг шиг утга зохиолыг хөгжүүлэхээр бодлого гаргана гэсэн үг л лав биш. Харин хүүхэд багачуудынхаа уншдаг, сэтгэдэг тэр орон зайг нь өргөн дэлгэр, баялаг болгох талаар ганц төр ч гэлтгүй эх, эцэг бид, мэргэжлийн байгууллагууд ч анхаарах ёстой байх. Өөрөөр хэлбэл монголын хүүхэд багачууд дэлхийн үе тэнгийнхнийхээ уншиж буй тэр уншлагын түвшинд л уншиж, бодож, сэтгэж байх учиртай. Тэгэж байж л бид дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлнэ шүү дээ. Түүнээс биш хүүхэд багачуул маань PC тоглоом тоглосноор, интернетээр эрх дураараа хэссэнээрээ дэлхийн хөгжилтэй зэрэгцээд оччихож буй хэрэг биш.

- Урьд өмнө дэлхийн хүүхдийн сайн зохиолоос хэр орчуулагдсан байдаг вэ?
- Монголын маань ахмад орчуулагчид 1950-80 онуудад дэлхийн утга зохиолоос нэлээд сайн орчуулсан байдаг. Гэхдээ нэг сул тал нь үзэл суртлын хашлагаас нэг их хальж чадаагүй. Гэсэн ч тэр цаг үе бол монголын оюун санааны сэргэлтийн, улс орны эрчимтэй хөгжлийн үе байсан юм. Харамсалтай нь 90 он гарснаар тэдгээр олон сайхан орчуулгын зохиолууд үзэгдэж харагдахаа ч больжээ. Нөгөө талаар шинээр хүүхдийн зохиолууд орчуулагдан гарч буй ч харьцангуй цөөн, тодорхой систем эмх цэгцгүй байна.

-Та дэлхийн хүүхдийн уран зохиолын уншлагын түвшинд монголын хүүхдүүд унших ёстой гэж ярилаа. Үүнээ тодруулахгүй юу?
Английн ч юм уу, Америкийн хүүхдүүд дунд сургуулиа төгсөхдөө дунджаар 250 орчим дэлхийн сонгодог түвшний ном уншиж танилцаад төгсөж байна. Тухайлбал хөгжингүй орны хүүхэд залуус дунд сургуульдаа л Ф.Достоевский, Л.Толстой, Ж.Жойс гээд аваргуудтай, Библи, Коран судар, Төвдийн Үхлийн тухай ном зэрэг шашны суурь номуудтай ч танилцаад төгсөж байхад манайд бараг мэргэжлийнхэн нь ч чүү ай танилцсан байдаг. Уншлагын түвшин нь оюуны түвшинг илтгэнэ ээ дээ. Зарим хүмүүс, энэ худлаа, 15-тай хүүхэд Достоевскийн “Гэм зэм”-ийг, эсвэл Үхлийн тухай номыг уншаад юуг нь ойлгодог юм хэмээн эргэлзэж магадгүй л юм. Заавал бүрэн дүүрэн ойлгуулах нь чухал биш, юутай ч ЕБ-ыг олж буй хүн, өөрийгөө соёлт хүн төрөлтний нэг эд эс гэж тооцож буй хэн боловч эдгээр сонгодог сэтгэлгээтэй их бага ямар нэгэн хэмжээгээр танилцсан байх шаардлагатай. Хүүхэд залуусынхаа сэтгэлгээг нь задлах, хөгжүүлэх, араасаа чирэх үүднээс заавал ч үгүй сонгодог лут зохиолуудтай ямар нэгэн хэмжээгээр танилцуулдаг юм билээ. Цаашдаа харин 30, 40 нас хүрэхээрээ бүрэн эхээр нь дахин уншаад бүрэн дүүрэн ойлгох эсэх нь тэр хүний хувийнх нь сонирхол сонголтын асуудал юм. Хүүхдийн ном л гэхээр дандаа үлгэр-зохиол байх ёсгүй шүү дээ.

Энэхүү 108 номонд таны дурдсан томоохон зохиолуудаас орсон уу?

Орсон. Бага насныхан унших үлгэрийн сэдэвтэй зохиолуудаас эхлээд нэлээд хүндхэн зохиолууд ч орсон. Вашингтон Ирвинг, Ричард Киплинг, Акутагава, Диккинс гээд аваргууд орсон. Ихэвчлэн дунд, ахлах ангийнхан болон залуу үеийнхэн унших номууд бий. Ерөөс бага залуу гэлтгүй аль ч үеийнхэн уншихаар сонгодог зохиолууд олонхи нь.

108 шилдэг ном монгол хэлээр орчуулагдаж буй нь сайхан хэрэг. Үр дүнгийн талаар...?
Өмнө цухас дурдсан даа, хүнээ хөгжүүлэхэд хөгжингүй орнууд бүр багаас нь эхэлж анхаардаг гэдгийг. Юутай ч энэ номууд манай хүүхдийн уран зохиолын санд багагүй ундрага болно гэдэгт итгэлтэй байна. Зарим хүмүүс дэлхийн энэ олон юмыг орчуулж хүүхэд багачуудынхаа тархийг гаднын сэтгэлгээгээр угаах гэлээ гэж дургүйцэж ч байсан. Тийм биш юм. Хүн төрөлхтний олсон тэр оюун сэтгэлгээ, гоо зүйн нарийн нандин ололттой бид танилцахгүйгээр жалгандаа мянгантаа цовхчоод нэмэргүй. Эцэстээ хоцрогдоод л дуусна. Харин ч энэ оюуны ололттой аль болох өргөн дэлгэр танилцсанаар бид дэлхийн түвшинд танин мэдэж, сэрж мэдэрч, сэтгэх болно. Түүнээ үндэстнийхээ уламжлал, түүх, онцлогоор баяжуулж чадвал бид сая дэлхийн түвшинд гарч чадна шүү дээ. Бидний хөгжлийн нэг гарц бол яах аргагүй энэ. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд хэт технократ сэтгэлгээ ноёлсноор энэ талаа бүхий л түвшинд гээж, хаяж, заримдаа ч бүр ад шоо үзэх талдаа байх шиг. Тэгэж болохгүй байх аа. Улс оронд сэтгэдэг сармагчин, эсвэл сэтгэдэг робот хэрэггүй, хүнлэг, ёс зүйтэй, эрүүл саруул сэтгэлгээтэй эрч хүчтэй хүн хэрэгтэй шүү дээ.

-Энэ бүтээлүүд Монголд өмнө нь орчуулагдаж байв уу?
108 номын 92 нь анх удаа орчуулагдаж буй зохиол бүтээлүүд. Бараг 50 хувийг нь энэ цувралыг анх санаачлагч зохиолч орчуулагч Д.Оюунчимэг орчуулсан. Мөн энэ дашрамд хэлэхэд эдгээр номыг хөрвүүлэхэд гар бие оролцсон ахмад орчуулагч Ц.Даваажав, Д.Баяртогтох, Ц.Сүхбаатар, Ч.Лхагва, У.Нямсүрэн болон мөн Б.Баясгалан, Н.Сүнжээ, Ч.Цэрэндулам, Ц.Цэвэлсүрэн нарт их баярлалаа.
Мэдээж хэрэг энэ 108 номыг гаргана гэдэг уг нь бүхэл бүтэн мэргэжлийн редакци ажиллаж байж гаргах хэмжээний ажил л даа. Бид цөөн бүл хүчээр богино хугацаанд гаргасан учир дутагдалтай талууд бий. Түүнээ дараа дараагийн хэвлэлүүдээр засаж сайжруулаад явчих боломжтой.
Баярлалаа.
Г।Батсайхан /Зууны мэдээ/


Зохиолч, орчуулагч Д.Оюунчимэг: Бурханлаг хүн болж төлөвшихөд сонгодог зохиолууд хувь нэмэр оруулна

Б.Поттерын “Питер нэрт туулай”, Оскар Уальдын “Аз жаргалтай ханхүү”, Карло Колодийн “Пиноккио” зэрэг дэлхийн 108 сонгодог бүтээлтэй багачууд танилцах боломжтой боллоо.

“Хөх дэвтэр” компанийн захирал, зохиолч орчуулагч Д.Оюунчимэг анх энэ санааг гаргаж, эх үрсийн баяраар бүх номоо хүүхдүүдийн мэлмийд хүргэхээр ажиллаж байна. “Эрдэнэсийн сан” нэртэй цуврал бүтээлийн талаар ахмад уран бүтээлч н.Билэгсайхан “Одоо Монголын нийгэмд чөтгөр санаа руу ойртсон чөтгөрлөг хүн олон байна.

Энэ нь багадаа ном уншаагүй, уран зохиолоор хүмүүжээгүйтэй холбоотой. Хүнийг бурханлаг шинж чанарт ойртуулдаг гол зүйл бол сонгодог бүтээл юм. Тиймээс энэ номууд монгол хүний хөгжилд том хөрөнгө оруулалт болно” гэлээ. Мөн “Гоц авъяастан”-ы 93 дугаар сургуулийн V ангийн сурагч н.Түвшингэрэл эдгээр номын дээжсээс уншсан сэтгэгдлээ хуваалцсан юм. Тэрээр “Хөөрхөн хар”, “Бяцхан гүнж”, “Дуурийн театрын хий үзэгдэл” зэрэг бүтээл уншжээ.

Түүнээс “Дуурийн театрын хий үзэгдэл” номноос юу ойлгосон бэ гэхэд “Гаднаас нь хүнийг битгий дүгнэ. Гаднаа муухай байгаа ч ямар ч хүн агуу сайхан сэтгэлийг агуулж байдаг гэдгийг ойлгосон. Харин “Бяцхан гүнж” зохиолд тэсвэр тэвчээртэй зорилгодоо хүрсэн мундаг охины тухай гардаг” хэмээв. Одоо н.Түвшингэрэл охин “Интоорт цэцэрлэгийн Мэри Поппинс” гэдэг ид шидтэй дагинын тухай ном уншиж байгаа аж. Энэ үеэр 108 боть номыг санаачлагч зохиолч, орчуулагч Д.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

-Уран зохиол хүний төлөвшилд их нөлөөлдөг гэдэг. Та хүүхдийн 108 сонгодог номын ач холбогдлыг юу гэх вэ?
-”Жени муур” зохиолыг орчуулсан Ч.Баяртогтох гуай “Чи надад их сайхан бүтээл өгчээ. Би энэ зохиолыг орчуулж байхдаа их зүйлийг ойлголоо” гэж байсан. Тэгэхээр 60 гарсан хүнд тэр бүтээл ухаарал өгч байхад хүүхдүүдэд үр өгөөжөө өгөх нь ойлгомжтой юм. Мөн манайд нэг буруу ойлголт байдаг. Хичээлээс гадуур хүүхдийн унших номын жагсаалт гэж байна. Уг нь бол энэ зохиолыг хүүхдүүд хичээл дээрээ уншдаг баймаар юм. Кембриджийн их сургуулийн гаргасан жагсаалтыг харахад долдугаар ангиас доош ангийнхны 80 хувь нь уран зохиолоор дамжиж газарзүй, түүх, эрүүл мэндийн тухай ойлголт авч байдаг юм билээ.

-Энэ номууд хүний хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулна гэж ахмад уран бүтээлчид ярьж байна. Ном орчуулах санааг та гаргасан байх аа?
-Анх хүүхдийн 108 боть ном гаргана гэсэн том санаа агуулж эдгээр бүтээлийг барьж суусангүй. Хүүхдүүддээ үлгэр уншиж өгч байхдаа энэ санааг олсон. Монгол хэлээр гарсан сайхан найруулга, утга санаатай бүтээл үнэндээ олдохгүй байлаа. Тэгээд анх гурван боть үлгэр орчуулсан. Цаашлаад ганц хоёр ном хэвлэсэн. Хүүхдүүддээ л зориулсан бүтээл маань 108 болон үржинэ гэж бодоогүй. Билгээ ахын хэлдгээр энэ бүтээлүүд чөтгөрлөг хүн олон болж байгаа энэ нийгмийг бурханлаг болоход нь жаахан ч гэсэн хувь нэмэр болох болов уу гэдэгт найдаж байна.

-108 ном орчуулж хэвлүүлэх амаргүй байсан байх. Гол асуудал нь юу байв?
-Санхүүгийн асуудал хүндрэлтэй байлаа. 100 гаруй номыг хэн нэгэн хүн халааснаасаа мөнгө гаргаад хэвлүүлнэ гэдэг хэцүү ажил. Би ямар БСШУЯ биш, больё гэж бодсон үе надад бий. Гэхдээ энэ нийгэмд би зориглож хийхгүй бол хэзээ, хэн хийхийг хүлээх юм бэ. Мөн нийгэм маань мэдэхг үй учраас үүнийг хүлээж авахгүй байх гэсэн айдас байсан. Манай сургалтын хөтөлбөрт хүүхдүүдийн толгойг эргэтэл тоо бодуулж, гарыг нь сарвайтал хуулан бичлэг хийлгэдэг. Харин хөгжингүй оронд тэднийг үлгэрээр хүмүүжүүлж байна. Тэгэхээр хүүхэд хүссэн хүсээгүй сайн муугийн тухай, яавал үнэнч шударга болохын тухай ойлгодог. Энэ л шугамаар явбал зүгээр байна.

-”Эрдэнэсийн сан” ботьд багтсан зохиолуудыг ямар шалгуураар сонгосон бэ. Сонгодог зохиол болохоор хүүхдэд ойрхон байж чадах болов уу?
-Аль болох энгийн ойлгомжтойгоор хүргэхийг зорьсон. Эдгээр номын олонхийг нь дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн, АНУ, Англи, Франц, Герман, ОХУ, Япон зэрэг хөгжингүй орнууд сургалтынхаа хөтөлбөрт багтдаг бүтээлүүд бий. Сүүлийн 100 гаруй жилийн туршид хүүхдийн шилдэг зохиолын тэргүүнд явж байгаа Ф.Бөрнэт, С.Легарлёф, Л.Алкотт, Монтгомери, мөн дорноос бол Энэтхэг, Япон, Араб зэрэг эртний уран зохиолын өв сан бүхий улс орнуудаас орууллаа.

-Орчуулга дээр та өөрөө ажилласан. Хүүхдийн сонгодог зохиолыг орчуулах онцлог нь юу вэ?
-Уран сайхны хувьд өндөр ур чадвар шаардсан ажил байлаа. Би 30 гаруй хувийг нь орчуулж, бараг бүх бүтээлийнхээ редактороор ажилласан. Олон жил энэ салбарт ажилласан хүний хувьд өөрийнхөө гараар сайн зүйл хийхийг хичээлээ. Зарим хүмүүс намайг номоор бизнес хийх гэсэн зальтай хүн гэж бодож байж магадгүй л юм.

-Ерөнхий боловсролын сургуульд уран зохиол цаг маш бага байдаг. Тэгэхээр эдгээр номнууд тэр орон зайг нөхөх болов уу. Танай номнууд хэр эрэлт хэрэгцээтэй байна вэ?
-”Дэлхийн том баячуудыг нэг л зүйл холбодог. Тэр юу гэвэл тэд маш их үгийн баялагтай байсан” гэж надад нэг хүн хэлж байсан. Америкийн наймдугаар ангийн хүүхэд Эмили Дикинсоны шүлгийг уншиж байна гээд бод. Манайд наймдугаар ангийн хүүхэд битгий хэл Эмилиг мэддэг яруу найрагч хэд билээ.

Мөн Кэмбриджийн гуравдугаар ангийн хүүхэд Торгоны замын тухай ном уншиж байна. Гэтэл манайд их сургуульд нь ч Торгоны замын тухай ном, сурах бичиг байдаггүй. Өнөөдөр сайхан нийгэм байгуулах нь бидний зорилго. Тэр сайхан нийгэм байгуулах хүчин зүйл нь хүн юм. Хүүхэд болгон “Үлгэр яриад өгөөч” гэсэн хүсэлтэй байдаг. Энэ гэгээлэг сайхан хүсэл дээр нь тэднийг сайн хүн болгож хүмүүжүүлэх хэрэгтэй байна.

Т.Батсайхан /Зууны мэдээ/



Wednesday, August 10, 2011

Агийн үнэрт зунаар Хагийн нуурыг зорихуй



Бараг л хамар шүргэм эгц өөдөө мацаж сүүлдээ дөрвөн хөллөн мөлхөж явахдаа буцаад уруудчих вий гэж хамгийн их зовж байлаа. Хэрэв буцаад өнхөрчихвөл эргээд эндээ ирэх гэж бас л энэ хэмжээний хөлс дуслуулна шүү дээ. Хөл туйван ядарч урагш тэмүүлэх хүсэл асар их байвч гишгэнэ гэдэг том бэрхшээл болон хувирлаа. Бөн бөн дуслах хөлсөө нэг шувтарч амсхийх зуураа тэртэй тэргүй булдруу болж хоцорсон хацар нүүрэн дээр баринтаглан шавах шумуулуудаа үргээхчээн аядан дэмий л гараа савав. Өдийд гэртээ тохилог буйдан дээрээ зурагтын суваг солин, гартаа хүйтэн кола барьсан шигээ тарайн хэвтэж байж болох л байсан. Гэтэл ядарч жаргах эз хатгасных нэг иймэрхүү л явж байна даа. Наадамд түрүүлээд ирсэн морь шиг хамаг бие чивчигнэн чичирч зүрх дэлсэж байх зуураа ийнхүү бодож байтал тайгын гүнээс олсон абсурд маягийн таягаа хүчлэн тулсаар миний дэргэдүүр бас л хөлөө зөөж ядан зөрөх манай омгийн ахлагч Номинчимэд “За Зандаа минь яваад байна шүү дээ хө. Хөдөл хөдөл” гээд өнгөрөв. Өнгөрөх ч гэж дээ, надаас дөрөв таван алхмын өмнө гарчихлаа. Ууг нь гараа сунгахад татаад авмаар ойрхон ч гэсэн энэ өгсүүрт таван алхмын өмнө яваа хүн гэдэг юутай ч намайг “хол хаячихаж” байгаа хэрэг шүү дээ. Атаархмаар гэдэг нь.

Өөрийн мэдэлгүй ядарч сульдаж, хөдөлнө гэдэг асар их эр зоригийн хэрэг болж байсан ч үүргэвчээ нэг сайхан дугтарч дээшлүүлээд араас нь хөдөллөө. Яадаг ч байсан багийнхнаа л баллахгүй юм шүү. Энэ хүртэл зүтгэж зүүгдэж ирснийх эцсээ үзэхээс өөр аргагүй. Би ингээд суугаад хойш нь татаад байх юм бол манайхан өнөөдөр нар унахаас өмнө аянчдын отог дээрээ хүрч чадахгүй, шөнөөр намаг балчиг туучиж унаж тусан балрахаас гадна төөрнө гэж том зовлон байна гэж өөртэйгөө тооцоо бодоод аахилан зүтгэж явахдаа хурдхан хуурай, хоноглочихож болох тэр аятайхан отог дээр хүрчих юм сан гэж тэсгэлгүй адгалаа. Тэнд л хүрчих юм бол галаа ч түлэхгүй, майхнаа ч босгохгүй, шууд л өвсөн дээр нойтон хувцастайгаа тэрий хадаад тэр чигээрээ хурхираад өгмөөр. Өлсөх, даарах ч бүр дүүрч, зүгээр л хөлөө амраагаад ойчоод өгөх сөн гэж туйлаас хүсч байлаа.
Ингэж жаргалтай ч юм шиг зовлонтой ч юм шиг бодол тээн үүргэвчиндээ түүртэн биеэ чирэн өгссөөр нэг мэдэхүй уулын таг дээр дээр гараад ирлээ. “Шулуухан явдалтай шумуултын багийнхан” гэж бидний бахдан хочилсон Батсайхан, Хүдэр, Мөнхтулга нар биднийг хүлээнгээ хэдийнэ хөлөө амрааж амжаад хөгжилтэй дээрээ тавигдчихсан тас тас инээлдэж байх юм. Харин би гэдэг хүн инээх байтугай дуугарах ч тэнхэлгүй тэдний хөлд ойчоод өглөө. “За Зандаа гуай ууланд явж байж аалигүйтэхгүй шүү, алив бос” гээд сэвхийтэл татаж босгон үүргэвчийг маань мулталж авлаа. Байгууллага дээрээ тааралдах бүртээ “Сайн уу, юу байна” гээд л хэнэггүйхэн зөрж шатаар точигнотол гүйж явахдаа огт анзаарч байгаагүй хүн чанар, сайхан сэтгэлийг хөвчийн гүнд мэдрэхдээ эгээтэй л уйлсангүй. Бүгдийг нь тэвэрч үнсмээр байлаа. Эрчүүд ядарсан ч инээж маазрахтайгаа, харин Зулаа бид хоёр дуугайхан л бие биенийхээ гарыг атгаж сэтгэлийн гүндээ бие биедээ дэм өгч суулаа.
Уулын хормойн намаг хөвдөн дундуур явж байхад тааралдсан сайхан цэнгэг горхиноос цэвэр усны жижиг саванд ус нөөцөлсөн архагууд мөнөөх уснаасаа ганц нэг балган цааш хийж байгаа харагдана. Миний хувьд тэр үед юун ус нөөцлөх манатай, биеийн хамаг усаа гадагш нь шавхаж, ялаа шумуултай ид гардан тулаан хийж явсан болохоор ам цангаж байна гэж жигтэйхэн. Хүн бүхэн хувийн бэлтгэлээ сайтар базааж, хүчээ тэнцүү хуваарилан, гол горхи тааралдах бүрт өөрийн савандаа өөрөө л усаа нөөцөлж хэрэглэх тухай “Асралт хайрхан” руу аялсан туршилгатай нөхөд маань зөвлөж байсныг одоо л биеэрээ ойлгож дараагийн замд хүн шиг явахыг бодож суулаа. “За манайхаан, одоо ингээд хөдөлнө шүү дээ. Алив усгүй яваа хүн байвал миний уснаас уугаад ав, одоо уруудаад тэр хоёр модтой хошууны цаана хөхөрч байгаа уулын хормойд очиж амарна. Тэндээ үдэлж цайлцгаая” хэмээн аяллын багийн ахлагч Номинчимэд хэллээ.

Санаа алдан босч ирсэн миний үүргэвчийг Батсайхан анд эвтэйхэн нь аргагүй үүрүүлж өглөө. Амраад босоод иртэл үүргэвч маань бүр хүндэрчихсэн байдаг байна шүү. Эгээ л үүргэвчиндээ дийлдэн буцаад уначихсангүй. Уг нь манайхан намайг бодсондоо миний үүргэвчинд байсан талх тариа гээд аяны хамаг хүнсийг маань өглөөний цайн дээр хэрэглэж бусад хүнс, гал тогоогоо эрчүүд нь хувааж үүрсэн юм шүү дээ. Ер нь энэ удаагийн аялалд эмэгтэйчүүд нь майхны хойморт цайгаа зөөлгөж эрчүүд гал тогоог эзэмшиж яваа. Тэд өөрсдийн гараар бэлтгэсэн шуузаараа хээрийн сайхан хоол хийж бид хоёрт түрүүлэн аялгалж байсан нь магадгүй, аяллын багийг арагш нь татахгүйг хичээн шүдээ зууж нүдээ аньж яваа бид хоёрыг урамшуулж байсан хэрэг байх. Ундааны хуванцар саванд шүдэнзний толгой орохооргүй чигжиж хийсэн тэр шуузыг хараад л манай эрчүүд ямархан нямбай, басхүү туршилга ханхлуулсан баг болохыг нь мэдэрсэн юм. Гэтэл миний авч яваа хүнсийг хар л даа. Талх, душенк, бэлэн гоймон, печень чихэр. Эхний өглөөний цайн дээр л цааш нь харуулахгүй бол ар нуруун дээр минь байнга бөндөгнөсөөр хүлэмж шиг болж байгаа аяллын үүргэвчинд нэг хоновол л хор болох тийм хүнс аж. Цаашид аялалд ямар хувцас ямар хүнс хэрэгтэйгээс гадна хүний хувийн зохион байгуулалт, өөрийгөө авч явах чадвар хичнээн чухал болохыг энэ үеэр ягшталаа ойлгосон би. Үүргэвчнийхээ дороос хоёр гараараа тулж хэсэг зууртаа мөрөө амраан уулын бэл рүү бууж явахдаа аялал анх эхэлж байсан өдрийг санаад инээд хүрч билээ.

...Зуны наран дөнгөж мандан ахуй сэрүүн тунгалаг өглөө Төв аймгийн Эрдэнэ сумаас зүүн хойш 50-аад км-т орших Шар булгийн рашааны ойролцоох Бөөгийн отгийн хажуугаар МОНЦАМЭ-гийн хөх делика цогиулсаар өнгөрч ойн захын зөөлөн ширгэн дээр ирж зогссон сон. Машинаас дуу шуу хадаан бууж ирсэн идэрхэн аянчид хээрийн хойморт чулуун тулгаа тулж өглөөний шүүдэр гялтганах өвсөн толгой дээгүүр шингэн цэнхэр утаа тунаруулан хээрийн цайгаа бургилуулах зуураа google-ээс татаж авсан замын зургаа үзэцгээн өмнө хүлээж буй аян замдаа яаран гэгэлзэцгээж байж билээ. Нарны амттай бор цайндаа боорцог хийж цайлаад аяны үүргэвчээ нуруундаа бэхэлж, жолоочоо хот руу үдэж өмнө хөхрөх хангайн сүрлэг уулсын зүгт явган маршаа эхлүүлсэн нь дөнгөж өчигдөрхөн ч одоо санахуйд олоон өдрийн өмнөх шиг. Хүн байгаль дэлхийдээ уусан шингэх үес цаг хугацааны мэдрэмж хүртэл өөрчлөгдчихдөг бололтой. Зун цагт хаа нэгхэн харагдах аалзнаас үнхэлцгээ хагартал айж хавийн амьтны цөсийг хөөртөл хашгирч орилдог хүн чинь энэ аяллын замд аалзны шүлсийг алгаараа ярж ялаа шумуул үргээн тасралтгүй савчих гараараа толгойтой үсэнд минь визгүй зорчих “байгалийн аянчдыг” хээв нэгхэн авч чулуудна. Саяхан л хотын төв дэх албан өрөөнийхөө тагтан дээр агаар салхи үгүйлэн хөдөө явах сан гэж үглэж зогссон цагаан гартай сэтгүүлчид ногоон байгальдаа уусчихсан яваа нь нэн соньхон.

Улсын наадмаар Асралт хайрханы оргилд МОНЦАМЭ-гийнхээ тугийг мандуулж ардын хувьсгалтай нас чацуу байгууллагынхаа 90 жилийн ойг угтаж байсан МОНЦАМЭ-гийн спорт хамтлагийн залуус уулын бартаат аяллынхаа удаахь зорилт болгон Хагийн нуурыг сонгож авсан нь энэ ээ. Энэ удаагийн аяллын багт “МОНЦАМЭ-гийн мэдээ” сонины эрхлэгч Б.Номинчимэд, “Новости Монголии” сонины сэтгүүлч Ж.Батсайхан, “Монгол мессенжер” сонины орчуулагч М.Өнөрзул, Эх бэлтгэлийн албаны дарга Н.Батсүх, хэвлэлийн дизайнер С.Мөнхтулга, фото сурвалжлагч Б.Цэрэнжамц, Теле студийн найруулагч Б.Занданхүү миний бие болон Номинчимэдийн хүү Цэвээндорж, Батсүхийн хүү Буянбилэг, “Эрэл” компанийн нягтлан бодогч Хүдэр /Номинчимэдийн хадам дүү/ нар багтжээ. Хүүхэд эмэгтэйчүүдтэй холимог баг бүрдсэн тул энэ удаад эрчүүдээс илүү хариуцлага халамж шаардаж байгаа бололтой. Гэсэн хэдий ч багийн гишүүн бүхэн бусаддаа төвөг чирэгдэл учруулахгүйг хичээн зүтгэж байгааг харахад баярламаар. Аргагүй ядарсан үед өөрөө ч бас зүдэрч яваа мөртөө бусаддаа туслахад бэлхэн залуустаа дотроо тун ч их баярлан, басхүү тэднийгээ хээрийн ногоон дэвсэгт цоо шинээр нээж явлаа. “Новости Монголии” сонины хаалгаар хааяахан шагайх бүрт нүдний шилэн дээгүүрээ хальтхан хараад словарь руугаа буцаад “орж явчихдаг” үг дуугүй “номын хүн” Батсайхан энд хээрийн хүн болчихсон, өдөржин нүд нь компьютер дотроо, гар нь маузан дээр өнждөг эх бэлтгэлийн завгүй залуус Батсүх Мөнхтулга нар Шумуултын багийг ахалчихсан, Номинчимэд дарга тэргүүтэй ард үлдэгсдийг “Тамирдангуй алхдаг таягтын багийнхан” хэмээн шоглосон шигээ машин зам байтугай морин жим байхгүй онгон дагшин уулын хэцэд өөрсдөө шинэ жим гарган аялж яваа нь заримдаа зүүд шиг л санагдаж байлаа.

...Сахлаг өвстэй ногоон хөндийг туулж шугуй дундуур уул өөдөө өгслөө. Зөрөг жимгүй аглаг хөвчийн торлог шугуйд нүүр нүдээ шавхуурдуулан мацах амаргүй ч хөл дор бамбалзах хөвдний ус шаварт халтирч зоогдох нь хамгаас төвөгтэй ажээ. Замын турш хөвдөнд хөл алдаж хөхөлбий намагт “уран” живсэн “амжилт”-аараа толгой цохисон миний хувьд энэ замыг онцлон дурдахаас аргагүй. Ус гол гатлах, уул нуруу өгсөхөөс хамгийн бэрхшээлтэй нь энэ торлогон шугуйг гэтлэх л байлаа. Хагийн нуур хүртэлх 40-өөд км замын бараг тэн хагас нь торлог. Шугуй харагдахаар л “Эээ торлог” гээд л элгээ эвхээд суучихдаг Өнөрзул, Цэрэнжамц ах бид гуравт манайхан “Тоос нь харагдахгүй толгой нь шоволзохгүй торлогтын баг”-ийнхан хэмээх нэрийг хайрласан.
Малгайн чинээ том мөөг, нүд эрээлжлэм алаг цэцэгс, дов бүхнийх нь оройд солонго татсан аглаг буйдын диваажинд эрвээхэй эргэлдэж, царцаа царгиж, зөгий дүнгэнэх байгалийн найрал дуурсна. Үг яривал эцчих гээд байх тул мөр мөрөө даран чимээ амиагүйхэн алхацгаана. Тийн хэдий ч бодол санаа хачин тунгалаг ажээ. Хөл дор мөчир хугарах, хөх салхины сэржигнэх чимээнээс бусдыг үл анзаарч толгой дохин урагшилцгаана. Их хотын чөлөөгүй үймээн дунд тархинд бодлын шуурга эрчлэн байдаг бол энд сэтгэлийн анираас өөр бодлын чимээгүй амгалан. Байгалийн дагшин хөдөөд хүний бодол санаа аяндаа цэгцэрч амар амгалангийн улирал цэлмэдэг бололтой.

Торлог шугуй, намгархаг сондуулын толгой дамжин алхах биднийг тэнгэр хангай нар хураар дутаасангүй. Хөвчид бороо намуухан шивэрч уулын хормойн намгархаг ширгэн дунд унаж босож явах үес үүлс сөхөгдөн нар шарж эхэллээ. Ийн аялсаар бид хөвчийн хоёр томоохон нурууг өгсөж уруудан гэтэлж, Туул гол, Хагийн голоо гаталж уулын дэвсэг дэх чулуун хүрээ бүхий отог дээр ирсэн юм. Аяллын үүргэвчээ мөрнөөсөө буулгангуутаа л галаа түлэх гэж яарцгаалаа. Ялаа шумуулын доволгоог утаан хөшгөөр сааруулах, алжаал ядралаа тайлж аяны хийцтэй халуун цайгаа оочлох, норсон хувцасаа хатаах, нойтон сэтгэлээ сэргээхийн тулд яаран галаа л түлэх хэрэгтэй. Гал гэгч зүйл үеийн үед хөгжил дэвшил авчирагч хүчин зүйл байсаар ирснийг хээрийн хойморт илүүтэй мэдэрч билээ. Галын хүрээ тойрон оймсоо “борцлох” зуураа энэ удаагийн аялал, дараагийн маршрут, өмнө нь энд тэнд аялсан сонин сайхнаа ярилцан, улмаар сэдэв тэлж эх орон, элэг нэгтнүүдийнхээ хувь заяа, үүх түүх рүү зорчлоо. Өндөр заяат монгол түмний өнөөдөрт ирсэн зам мөр, түүхийн нугачаанд их бага хаадын үүрч туулсан зовлон жаргал, түүхэн цаг үеүдийн тухай Номинчимэд кино шиг юм ярьж бид ч тэрхүү халуун ярианд шимтэн галдаа цучил нэмэн суув. Ялаа шумуул, ус балчгийн дунд амсхийх газар олдохгүй алхаж явахдаа нар буухаас өмнө хоноглох газраа оччих сон гэж адгаж байснаа хэдийнэ мартаад нойтон гутлуудаа гал тойруулан өрж хээрийн цайгаа зөөгхөн балгасан шигээ хууч хөөрч сууцгаалаа бид. Аян зам ямагт шинэ урам, итгэл зориг өгдөг аж.

Маргааш нь нар битүүгээр эртлэн босч Хагийн нуураа зорилоо. Хоноглосон отгийнхоо ар руу уруудаж явахдаа өмнө нэвсийх хөх уулыг л давчихвал Хагийн нуураа харна даа гэж догдолцгоож байлаа. Өмнөх орой нь отгийн бараа хараад л өвдөг минь бараг өөрийн мэдэлгүй нугарч тэр чигээрээ эндээ үлдчихмээр, маргааш нь дахиад цааш нэг ч алхмааргүй санагдаж байсан. Гэтэл өглөө нь шинэ хүн болчихсон сэрлээ. Ууланд ирэх замд нэгэн морин жим олоод бид хоороороо дуу алдан баярласан юм. Хүн явж байгаагүй, хамгийн бартаатай газраар шинэ зам гарган аялж байсан бидэнд уулын жим урам тэнхээ хайрласан билээ. Морины туурайн ороор ус тогтож намаг шавхай үүсгэсэн ч бид тэр л шавар дундуур туучин урагшлахдаа дуу аялах шахам баяртай алхаж байлаа. Манай аяллын хөтөч буюу бидний нэрийдсэнээр Омгийн ахлагч Номинчимэд таягаараа зааж тархиараа GPS хийж явсаар зорьсон газраа олоод иржээ. Уухилсаар уулын тагт дээр гараад ирэнгүүт өмнө минь мөнөөх хүслэнт нуур маань цэлэлзэж байлаа. “Хан Хэнтийг тольдсон Хагийн хар нуур, Халх дөрвөн хошууны энгэрт дуссан нулимс” гэсэн үгтэй дууг нь саналаа. “Хат шалгаж хүч суулгасан Хагийн хар нуур” хэмээх дахилттай эл дууны үгийг дуу алдан хэлсэн хүн нь адал явдалт спорт аяллын загалмайлсан эцэг хэмээн өргөмжлөгдсөн Б.Жияандорж гуай юм гэсэн.

Хагийн хар нуур нь Хан Хэнтийн нурууны салбар бага Хэнтийн ууланд байрлах уулын тагийн үзэсгэлэн төгөлдөр нуур юм. Уг нууранд цутгадаг ямар нэгэн гол горхи байдаггүй бөгөөд нуурын усны эх ундарга нь нуурын гүнд байгаа гэж үздэг. Завиар нуурын гүнд очсон Онцгойгийн нэг ажилтан “Нуурын яг голд очиход ус нь тас хар харагддаг юм. Хөлгүй байх аа. Магадгүй ундарга нь тэр байх. Тэнд байхдаа би Хагийн хар нуур гэсэн нэрийг нь ойлгосон” хэмээн ярьж байсан нь санаанд орлоо. Их хөвчийн гүнд моддын дунд элсэн эмжээр цайруулан орших уулын гол шиг цэнгэг устай эл нуурыг хөвөөнөөс нь ажихад нэн үзэсгэлэнтэй. Хэнтийн нуруунаас буусан дөрөвдөгчийн их мөстөлтийн үед 20-80м өндөр, 5 орчим км урт, 6000 м орчим өргөн морен (уулын мөнх цасанд түрэгдэн үүссэн чулуулгийн хурдас) уулын ам хөндийг гатлан хаахад уулсын ус нь уг хонхорт хуримтлагдан нуур vvссэн тухай “Монголын нэвтэрхий толь”-д дурдсан байна билээ. Мөн энэ нуурыг цаг агаарын өөрчлөлтөд уулын мөнх цэвдэг хайлснаас үүссэн ч гэж үзэх нь бий. Эргэн тойрон ой модтой, зүүнээс Хийдийн гол, өмнөөс Давааны горхи цутгаж Хоолойн татаалаар Хагийн голдоо нийлдэг. Умард мөсөн далайн ай савын загас элбэг, байгалийн байдал нэн үзэсгэлэнтэй газар. Нуурын хамгийн гүнзгий газар нь төвдөө байдаг бөгөөд тэнд 30 орчим метр гэж ярьж байсан. Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг, Туул голын баруун гар талын томоохон цутгалын нэг Хонгорын голын эхэнд бага Хэнтийн нурууны өвөрт Хийдийн Сарьдаг, Хvнхэр уул, Асгатын сарьдаг уулын шилмvvст ойн дунд далайн түвшнөөс дээш 1817.3 м өндөрт өргөгдөн оршдог Хагийн хар нуур Улаанбаатараас зүүн тийш 180 орчим км-т байдаг. Нууранд хүрэхийн тулд автмашинаар дөхөж болох боловч, яг нуур хүртэл явах ямар ч аргагүй уулархаг, зарим газраа намгархаг замыг туулж нэг бол явган нэг бол мориор хүрэх боломжтой.

Бага Хэнтийн хөх хөвчид орших энэ сайхан нуурын хөвөөнөө зогсож байхдаа бид нэн жаргалтай байсан. Зовсны эцэст жаргана гэдэг ёстой л энэ байх даа. Гэхдээ бидний аян зам огтхон ч зовлон байгаагүй. Хүний хөлийн мөр ховорхон хүрсэн энэ дайдад уран зураг шиг нуурын хөвөөнөө байгалийн эд эс болон зогсож байгаа минь нэн бахдалтай. Бид нуурын хөвөөнөө хээрийн цайгаа чанаж, шуузалсан махаараа ботгирсон сайхан шөл хийж, усанд орох нь орж, загас гогдох хүсэлтэй нь дэгээгээ шидэж, хайргархаг цагаан элсэн дээр нь тарайж ёстой л нэг амарсан шиг амарч тухалж авлаа. Аян замын алжаал ядрал бүрэн мартагдаж бие сэтгэл байгалийн хөг аялгуунд бүрнээ нэгджээ. Ийн амарч тэнхээжиж авсныхаа дараа өнгөрсөн шөнө буусан отог руугаа хөдлөхөөр зэхэцгээлээ. Буцах зам дандаа л уруудаад байх юм чинь амар даа гэж дотроо алгаа таших нь халаг баясаж явсан би бууж ирсэн уулаа буцаж өгсөхдөө ахиад л нусаа хацартаа нааж, тэхдээ дотроо өөрийгөө шоолон мушийж явлаа. Манай багийнхан урам зоригтой нь аргагүй алхацгаана. Энэ бэрх аяллын турш бие биенээ таньж мэдсэн, бас хөгтэй хөөртэй явдал чамгүй тохиолдсоных бүгд нэг нэг нэр хочтой болжээ. Буцах замдаа хүн болгон жигтэйхэн этгээд уран таяг олоод тулчихсан, аяны хөнжил, тогоо шанага, хоол хүнс гээд л дор бүрнээ 25-40 орчим кг ачаа үүрчихсэн цагаан Гэндальф, хар Сарамон, Фродо, Сэм, Арагорн, Бромир, Гладриль хатан /”Бөгжний эзэн” киноны дүрүүд/ хөх хөвчийн гүнд хөл хүнд алхацгаана. Харин сэтгэл санаа нэн хөнгөхөн байх нь гайхалтай. Харин манай аяллын гол баатар хөнгөн хөлт Фродо /Батсайхан/ бөгжийг хадгалагчийн бат найдвараар үүргэвч майхан хоёртоо үнэнчийн гайхамшгийг үзүүлж явсан. Өмнөх аяллын үеэр Асралт хайрхны бэлд бүгд майхнаа орхицгоон үүргэвчээ хөнгөлөхөд мань Фродо ганцаараа майхнаа нуруунаасаа салгаагүйн хүчинд оргилд гарах үед огцом хувирсан тэнгэрийн араншин, мөндөрийн шуурганд багийнхнаа аварсан гавъяатайг Омгийн ахлагч олзуурхан дурсаж явсан юм.

Бид эх орныхоо байгалийн сайханд нүд сэтгэлээ алдаж тэрхүү хүчирхэг ариун байгаль дэлхийдээ уусан баясахын зэрэгцээ, өөрийнхөө бие болоод сэтгэлийн хүч чадал, зүрх зоригийг сорих алхам хийж яваадаа тун ч урамтай байсан юм. Зэрлэг онгон байгальд өөрийн бие махбодын хүч чадалд дулдуйдан хэд хоногоор аялна гэдэг тийм ч амар зүйл бишээ. Учир нь бид цэвэр байгалийн хүчин зүйлд захирагдан, тэнгэрийн зарлигийг үг дуугүй дагах хэрэгтэй болно. Халуун нар, хүйтэн бороо төдийгүй, хад чулуу, намаг, нойтон өвс ургамал, ялаа шумуул гэх мэт аян замд бэрхшээл учруулж болох бүхэнд сэтгэлзүйн болоод эд материалын бэлтгэлтэй байх шаардлагатай ажээ.

...Ийнхүү алхсаар шугуй гэтэлж уулын хөндийн борог багширсан өвсөн зам дээр гарч ирэхэд аяллын багийнхны алиа егөө үг салхи хөгжтөл цуурайтаж хөгжилтэй инээд хөглөж эхэлнэ. Шугуйн дунд толгой нь шоволзохоос өөр бараа сүргүй явсан Цэрэнжамц зурагчин аман хуураа гаргаж амжил завсар дунд нь аяллын зургуудаа дарна. Аппарат чад пад хийхтэй зэрэгцэн манай хоёр бяцхан аялагч дүрсгүйхэн фозоо өрсөлдөн үзүүлж хөгжил хөөр нэмнэ. Довон дунд өрөөсөн хөлөө живүүлчихээд өөрөө гарах гэж чимээгүйхэн зүтгэж байгаад баригдсан Зандаагийн онигоог хүч нэмэгдүүлэн давс хучир нэмсээр адал явдалт олон ангит киноны нэгэн шинэ ангийг бүтээгээд авна. Дараагийн анги Мөнхтулга, Батсүх хоёрын мөр даран алхахад тохиолдох шинэ паянгаар үргэлжилнэ. Аяны зам хөнгөн газар ам хуурайгүй хөгжилдөцгөөнө. Шугуй тааралдах үес шуухитнаад нам болцгооно. Биеийн шингэнээ нэлээдгүй алдаж битүүхэндээ ядралаа нуун гэлдэрч яваа би урд алхах Өнөрзулын хөлийн шийдмэг тавилт, ажралгүй туулах алхаанаас урамшиж хэсэг л урагшилна. Тэгээд цуцна. Батсайхан, Мөнхтулга, Хүдэр, Цэвээндорж нарын бараа алсрах бүр түгшил төрж алхаагаа нэмнэ. Номинчимэд дарга Гэндальфийн таягандаа уйгагүй шивших зуураа урд нэг орж ард нэг үлдэж мацна. Цэрэнжамц ахын хөл цэцэг хараад хөнгөрнө. Бид урагшилсаар...

Хагийн хар нуур нь эргэн тойрон ойгоор хүрээлэгдсэн нутаг бөгөөд хаа очиж соёл иргэншлийн хөлд тахлагдалгүй ариун дагшинаа хадаглаж үлдсэнд нь бид баярлаж явлаа. Ийм л газар нутгаа онгоноор нь байлгаж хойчийн хүмүүст үлдээж чадвал өнөөгийн бидний амьдарч ирсэний нэгээхэн утга учир орших бизээ. Нуураа хамгаалах гэсэн мэт нүүр ороолгосон торлогон шугуй, хөл алдам памбалзуур намаг, утаа мэт дагах шумуул, хэрийн машин явмааргүй ганга жалга, эгц эрэг бүгдэд нь талархан явсанаа нуух юун. Байгаль ингэж нуураа хамгаалдаг ажээ.

Манай аяллын багийхан хэчнээн их бартаа туулсан хэдий ч хэнийх нь ч амнаас ядарлаа гэсэн үг огтхон ч гараагүй. Бодвол хотын нүргээнт амьдралаас зайдуу зэлүүд онгон нутгаа дээдлэн биширч, байгалийн сүр жавхланд татагдсаных буй за. Энэ нутагт малчид нутагладаггүй юм байна. Харин өвөлдөө бол анчидын хийморь сэргээсэн газар гэдэг нь анзаарагдаж байсан. Голын ширэг, уулын бэлээр гахайнд сийчүүлсэн газар их тааралдаж байсан. Бугын жимээр өгсөж яваад хандгайн баас мөнийг Б.Номинчимэд тодруулсан, мөн биднийг торлогон шугуй руу орж явахад хоёр ч бор гөрөөс зам хөндлөн боролзгоны бутан дээгүүр дүүлэн холдож билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд яах араггүй ан амьтан ихтэй ариун дагшин нутаг юм. Бид очиж явах даа хагас хоол хүнсээ торлогон шугуйн хаяанд орхилоо. Үүнийгээ “хээрийн баталгаат гаалийн агуулах” гэж нэрлэв. Мөн бүрий болсон учир давааны наана хоноглосон юм.. Өглөө нуурын зүг явахдаа майхан болон зарим хувцас хоол хүнсээ орхилоо. Энэ газраа мөн л “Их отог буюу ойн баталгаат агуулах” хэмээн тус тус нэрийдэн хөгжилдөж явсан билээ. Нуурын усан мөнгөлөг өнгөөр бидэртэн долгилж, зан сайтай гоёмсог хадагтайн дүрээр угтсансан. Номинчимэдийн тоглосон лимбэний аялгуунд нуурын ус ар араасаа хөөцөлдөн давалгаалж эргийнхээ элсэнд тулж эвхрэн бүжих нь нэн төгөлдөр.. Нуураас наашаа явах үед нартай бороо орж, тэнгэр нүргэлэн дуугарсан нь байгаль дэлхий биднийг талархан үдсэн хэрэг хэмээн билэгшээцгээж билээ. Бид зам зуур орхисон зүйлээ аван Туул голыг гатлахаар торлогон шугуйд яаравчлан явахад бороо шивэрч эхэлсэнсэн. Туулын ус бүсэлхийгэр татаж, гар гараасаа хөтлөлцөн урд эрэг дээр амжиж гарсаны дараа усны түвшин эрс нэмэгдсэн юм.Ийнхүү бороон дунд майхнаа босгож, зарим нь модонд явж гал түлж норсон хувцасаа хатаан, аян замын адал явдлаа дэлгэн хуучилж аяллынхааы сүүлчийн шөнийг үдсэн билээ.

Дашрамд хэлэхэд Б.Занданхүү, М.Өнөрзул хоёр маань тэнгэр, газрын бартааг тэвчээр заан туулж, ямар ч эрчүүлээс дутахгүй бүсгүйчүүл гэдгийг нотлон харуулсанд багийн нийт эрчүүдийн өмнөөс талархал илэрхийлье. Аялал үргэлжилнэ, ахиад бид явна, өөдөөс гар шиг тосох, өлзий ерөөлт мөнхийн урсгалт зам хүлээж байгаа...

Б.Занданхүү
Б.Цэрэнжамц

Tuesday, July 19, 2011

Оргил цаана дахиад л оргил бий

Монгол оронд гурван их уулс бий. Энэ бол Алтай, Хангай, Хэнтий. Монголчууд бид энэ их уулсаа үеийн үедээ шүтэн биширч, түшин аж төрж, бахдан дуулж ирсэн ард түмэн билээ. Хан Хэнтийн нуруу бол энэ гурвын нэг нь. Төв, Сэлэнгэ, Хэнтий гурван аймгийн арав гаруй сумын нутгийг дамнан орших энэ их уулс бол хүний хөл ховорхон хүрсэн онгон дагшин сарьдагууд, хүүхэрэн шуугих хөвч тайга, хүйтэн булаг нь бургилах хавцал хөндий... булга, минж, буга, баавгайнаас эхлээд зүйл бүрийн араатан жигүүртэн хөлхөлдсөн ихийн их тайга.
Чухам энэ их уулсын оргил тэргүүн нь Асралт хайрхан. Далайн түвшинээс дээш 2799 метр өндөрт өргөгдсөн энэ оргил нийслэл Улаанбаатараас 72 км-ын зайд оршино. Гэхдээ газрын зураг дээр шулуун шугамаар тэр шүү дээ.
МОНЦАМЭ агентлагийн 90 жилийн ойг угтаж энэ их уулсын оргил тэргүүнд гарч, далбаа юугаа хийсгэсү хэмээсэн манай багт МОНЦАМЭ агентлагийн спорт хамтлагийн гишүүд Б.Номинчимэд, Н.Батсүх, С.Мөнхтулга, Ж.Батсайхан/Новостии/, П.Ууганбаяр, З.Амгалан, мөн манай багт сайн дураар нэгдсэн Н.Цэвээндорж /14 настай/, Н.Галдамаа /13 настай/, Б.Буянбилэг /13 настай/, газарчин А.Болд нар байлаа. Бид 2011 оны 7 сарын 9-нд Баянбууралын амралтаас хөдөлцгөөсөн юм.
Оргил өөд өгсдөг олон зам бий. Тэрэлжийн голын хойт салааг өгсвөл оргилын өмнө этгээдэд их ойртож очих боломжтой ч энэ жил хур ихтэй тул голын олон тавилганаар гатлахад бэрхтэй. Өнгөрсөн жил жийптэй герман залуу энэ голд гацаж, аврахынхан очиж аварч байсан.
Бидний аяллын зам Батсүмбэр буюу Сөгнөгөрийн амралт талаас нь буюу хойт зүгээс байсан юм. Газрын зураг дээрх шулуун шугамаар бол 45 орчим км хэдий ч тахиралдаж, мушгиралдсан, өгсөж уруудсан гол хөндий, зам харгуй дагасаар бидний аялал нийтдээ 110 гаруй км болсон билээ.

























Зураг 000.

Гурванхүүхдийн сарьдагийн залгаа онь хөтөл дээр гарахад Асралт хайрхан уул ийм л дүр төрхөөр биднийг угтлаа. 7 сарын 11-ны 17 цагийн орчим.























Зураг 01.

Аяллын эхний шөнөжин усан бороо асгарч, өглөө нь бид бороон дундуур аяллаа үргэлжлүүллээ.


Зураг 01-1.
Спорт хамтлагийн ахлагч Н.Батсүх, газарчин А.Болд нар. Хээр 4-5 хоног аялахаар төлөвлөсөн тул хүн бүр 15-20 кг ачаа үүрч явах хэрэгтэй болсон юм. Майхан, хөнжил, тогоо сав, халбага сэрээ, хоол хүнс, камер, арц хүж, тэр ч бүү хэл хөзөр хүртэл бидний ачаанд байв.

Зураг 02.
Үер ус ихтэйгээс голын хөндий дагах боломжгүй болж, уулын эгц хажуугаар мацах, цавчим хадны шилээр мөлхөх тохиолдол нэг бус гарч байлаа.

Зураг 02-1
Аяллын багийн ганц эмэгтэй гишүүн З.Амгалан. - Юун Швейцарь вэ? Ийм л дагшин сүрлэг, үзэсгэлэнт сайхан газар нутаг бидний эргэн тойронд байна шүү дээ.

Зураг 04-1.
Ус ууртайгаар хүрхрэн шуугиж, том том ургаа моддыг булга булга татсан байх нь олонтаа.


Зураг 05.
Энэ мөр лав чонынх биш. Нохой дорго, эсвэл шилүүсний мөр болов уу хэмээн газарчин А.Болд хэлэв.

Зураг 05-1.
Ж.Батсайхан өнгө өнгийн цэцэгнээс ягаан цэцэгний зураг авав. Аяллынхан Батсайханыг Ардын баатраар өргөмжилсөн юм. Учир нь оргил өөд зүтгэсэн 3 дахь өдрөө бид майхан, хоол хүнсээ орхиж, ачаагаа хөнгөлсөн ч төлөвлөсний дагуу отогтоо буцаж ирж чадсангүй, уулын тагтад, хүйтэн салхи, бороон дунд хонох болсон билээ. Гэтэл Батсайхан маань ачааны хүнд, замын өгсүүрээс хальшралгүй майхнаа үүрч явсан нь аз болж, 2 хүний майханд 10-уулаа чихэж нэгэн шөнийг арай осгочихолгүй өнгөрөөсөн юм. Хэрвээ тэр майхан байгаагүйсэн бол бид хэрхэн зутрах байсныг төсөөлөхийн аргагүй байлаа.

Зураг 06.
Сөгнөгөрийн амралтаас 30 гаруй км явсны эцэст, аяллын хоёр дахь хоногийнхоо оройхон хоёр шар залуутай шатсан тайгын тана дээр голын эрэгт тааралдав. Энэ эзгүй тайгад 10 хонож буй тэд Германы Гумбольдтын их сургуулийн судлаач эрдэмтэд гэнэ. Усны хагалбар, ай сав, эх ундарга судалж яваа аж. Бенжамин биднийг зөгөөн хар цайгаар дайлах завсраа өнгөрөгч шөнө баавгай ирж, тэр хоёрыг сандаргасан тухай, тэд шөнөжин гал өрдөж хоносон хийгээд биднийг болгоомжтой явахыг сануулж байв. Харин биднийг явсны ард майхныхаа хаяанд тэд зэрэгцэж зогсоод биднийг далд орон ортол харан зогссон нь хаа тэртээд хөдөөгийн буйдад буй өнчин ганч гэрийн гадаа бөртийн зогсох хөдөх жаал шиг санагдаж, хөнгөн гунигийн дурсамж сэдрээж билээ.


Зураг 07.
Тэртээ цаана мананд умбасан дүнхэгэр хүрэн уулсыг давж байж л Асралтхайрханыхаа барааг олж харна даа. Аяллын хоёрдахь өдрийн орой. 7 сарын 10.

Зураг 08.
Чөмөг царцаам хага ташсан хүйтэн голыг олонтаа туучиж билээ. Ер нь эхний гурван өдөр бүсэлхийнээс доош хуурай яваагүй.

Зураг 010.
Уулын голын мөсөн дээр залуус ядралаа түр ч атугай умартан үсэрч наадав. Болор талст мэт ширхэгтэй энэ мөсөн дээр суухад сэрүү татуулна.

Зураг 011.
Аяллын гуравдахь өдөр 7 сарын 11-ны үдээш хойш. Наадамчин олон морь, бөхөө үзэн уухайлж байх үест бид алсад дүнхийх их уулсын оргилийг харан амьсгаа даран сууцгааж байв. Туулсан замаа эргэн харахад тэртээд цэнхэртэх бөгөөд ийм хол замыг бид туулчихлаа гэж үү хэмээн эргэлзэл өөрийн эрхгүй төрөх бөлгөө.

Зураг 013-1.
Галын гэрэлд үлгэр домог хүүрнэхээс илүү өмд, оймсоо хатаах их ажилтай байцгаалаа.

Зураг 014.
Оргил дээр. 7 сарын 11-ны 20 цагийн үед. Хүйтэн шуурга хавирга нэвт исгэрч, төдөлгүй мөндөр шидэлж, бас будан хахсан юм. Будан татахаас өмнө амжиж оргилоос буух хэрэгтэй боллоо. Тэртээ цаана Тэрэлжийн голын эх, Хийдийн сарьдаг, Алтан-Өлгийн уулс харагдана. Мөн мөнх цас ч бий.

Зураг 15.
Оргил дээрээс умар зүг харахад алсад Охин сарьдагийн яг л охин хүүхдийнх шиг бөмбөгөр шовгор хадан оргил нь үүлс шүргэн гижигдэнэ. Харин яг хөл дор хоёр хажуу руугаа лавтай 70 хэмийн нуранги налуутай эгц цавчим хянган ирмэг сэрийнэ.
Тэртээд үүлс хуйларна...
Тэнгэрийн хаяаны үүлс бороо тээсээр ирж явлаа.


Зураг 016.
С.Мөнхтулга. Оргил өөд дайрахын өмнө түр амсхийв.

Зураг 017.
Сүүлчийн отгоо бид Хүрхрээгийн голын хөвөөнд босгосон юм. Хүрхрэн нижигнэх их усны шуугианд шөнөжин бүүвэйлэгдсэн дээ. Аяллын багт явсан гурван хүүхэд маань их ч хөгжилтэй байцгаав.

Зураг 017-1
П.Ууганбаяр. Бид заримдаа циркчин ч болох шаардлагатай байв. Хөл хальтарвал 2 м гүнтэй хүйтэн цээл тосч байлаа.


Зураг 018.
Хэдий их ядарсан ч гэртээ харих зам үргэлж гэрэл гэгээтэй байдаг. Бид дөрвөн шөнө хээр хонож, таван өдөрт нийтдээ 110 гаруй км замыг цаг агаар, байгалийн хүнд нөхцөлд явганаар туулжээ. Үргэлжийн ширээний ард, компьютерээс уяатай байдаг бидний хувьд энэ бол урт холын хүнд бэрх аялал байв.
“Давшгүй даваа бий хэмээнэ.
Хэрхэн давсу хэмээн бүү сэтгэ.
Давсугай хэмээвээс давсу” хэмээсэн их эзэн Чингис хааны маань билгэ сургааль энэ мөчид санаанд зурсхийж билээ. Бид их хол зам туулжээ. Бас их ч олон зүйлийг ойлгов. “Хээрийн замд эр хүн ижилсэж, ухаан бодол тогтдог” хэмээх өвөг дээдсийн үг учиртай. Энэ багт явсан хүмүүс бие биесээ шинээр таньж, нээсэн, бас дахиад улам холын, улам өндрийн аялалд хамтдаа явах итгэл, урам дүүрэн болсон.

Wednesday, July 6, 2011

Нефтийн үйлдвэр – Эдийн засгийн дархлаа

Б.Номинчимэд

20 жилийн өмнө Москвад найтаахад Улаанбаатарт ханиад хүрдэг байж. Бид ардчилал шинэчлэлийн замаар замнаад, гурван тулгуурт гадаад бодлого хэрэгжүүлээд, эдийн засгаа либералчилаад 20 жилийн туршид зав чөлөөгүй бужигнасан атал өнөөх 20 жилийн тэртээх хараат байдал маань огтхон ч өөрчлөгдсөнгүй. Улс төрийн хараат байдал эдийн засгийн хараат байдлаар солигдсон нь бүр Мосвад найтаахад Улаанбаатарт хатгаа авдаг хэмжээнд нөхцөл байдлыг дордуулсан байна.

Нэг ч дусал бензин шатахуунгүйгээр монголын нэг долоо хоног, бүр нэг хоногийг төсөөлөөд үз. Хэрвээ та сайтар төсөөлж чадвал холливүүдийн уран фантаази киноны шилдэг сценарийг олж харж чадна, магадгүй түүнээ сайхан найруулж бичээд кино зохиолоор үргэлжийн өлсгөлөн байдаг Холливүүдэд өндөр үнээр зарж ч болох юм.

Өнөөдөр бид бензин шатахууныхаа 96 хүртлэх хувийг Оросоос авч, жилдээ нэг тэрбум орчим долларыг үүнд зарцуулж байгаа аж. Орос шатахууныхаа крантыг жаахан эргүүлэхэд л төр засаггүй бужигнаад явчих нь аргагүй. Сая болсон шатахууны хэдхээн хоногын хямралаар өргөн хэрэглээний бараан бүтээгдхүүний үнэ 20-30 хувиар өссөн. Уурхайнууд, зам засварын ажиллагаа гэх зэрэг томоохон ажлууд бараг зогсохыг шахав. Шатахууны шагийн үнэ гаарч, 90-ээд оны эхэн үе шиг ШТС-ын гадаа урт урт дараалал үүсэв.

Энэ бол зүгээр л дохио. Орос энэ давуу талаа ашиглаж Тавантолгойн нүүрсний их орд, Дорнодын уран зэрэг стратегийн чухал ордуудад өөрийн ашиг хувийг оруулахыг хүссэн хэмээн зарим шинжээчид бичиж байна. Крантаа жаахан хөдөлгөөд л оросууд Тавантолгойн баруун Цанхид 36 хувийг нь манайтай хамтарч эзэмшихээр болж, бид ч далан таваар бууж өгсөн бололтой юм. Хэрвээ намрын ургац хураалтын үед крант эргүүлбэл бид бүр 200 хувиар бууж өгөх болох нь.
Энэ мэтчилэн улс үндэстний эрх ашигт зөрчилдсөн ямар ч асуудлыг Орос ах нарын крант эргүүлдэг тэр хатуу тооцоотой гар хялбархаан шийдвэрлээд байх боломжтой байна. Өмнөд хөрш маань ч ялгаагүй. Эрээнийхээ боомтыг хоёр өдөр хаахад л монголд өргөн хэрэглээний бараа суга өсч, эдийн засаг шууд нокаутад орно.

Ийнхүү бид хойт хөршөөсөө нефтээр, урд хөршөөсөө өргөн хэрэглээний бараагаар шууд хараат байдалд байгааг зүйрлэвэл юу юугүй дэлбэрэхэд бэлэн галт уулын бэлд зүүрмэглэж суугаа тэнэгтэй адилхан. Ийм тохиолдолд бид өөрсдийгөө тусгаар улс гэж зарлаж, дөвчигнөөд байх хэрэг байгаа юм уу.

Үүнийг хэн хүнгүй мэдэж буй. Бүүр 1990-ээд оны эхээр Оросууд анх удаа зангаа хувиргахад энэ асуудлыг ярилцаж, гарах арга замын тухай хэлэлцэж байсан. 2000 оны үед ч бас дахин давтагдаж, Налайхад нефтийн үйлдвэр барих тухай ярилцаж байсан. Хамгийн сүүлд гурван жилийн өмнө Оросуудыг крантаа жаахан эргүүлсэнд бид учиргүй сандралдаж, яах ийх вэ гэлцэж байв. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл энэ хараат байдлаас гарах талаар бодитой алхам хийгдсэнгүй. Жил ирэх бүр бидний шатахууны хэрэглээ геометр прогрессоор өсч байгаа. 5 жилийн өмнө 75 мянга байсан авто тээврийн хэрэгсэл өнөөдөр 150 мянга болсон, гурван жилийн дараа 200 мянга хол давах бололтой. Бидний нефтийн бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ 2010 онд 1 сая гаруй тонн байсан бол 3 жилийн дараа 1 .6 сая болтлоо өсөх төлөв байгаа аж.

Монгол төрд хэрвээ стратеги бодлого, зорилт гэж байдаг бол юуны өмнө энэ асуудал тэргүүн зэргийнх байх болов уу. Улс төрд гүнзгий орсон эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийг хөнддөг учраас л энэ асуудал шийдэгдэхгүй байгаа юм хэмээн манай нэгэн нэртэй улс төрч хэлсэн байна билээ. Үнэн бол сууж буй модоо л хөрөөдөж буйтай адил.

Ингэхэд бидэнд нефт, бензиний хараат байдлаас хагас ч болов гарах боломж бий юу? Баримтууд бидэнд боломж их байгааг харуулна. Монгол орон Герман, Япон шиг байгалийн баялгаа шавхчихсан орон биш. Бидэнд нефтийн хараат байдлаас 100 хувь гарах боломж бий.

Өнөөдөр Монголд 25 газрын тосны хайгуулын талбай ялгасны 18-ыг нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр ашиглаж байгаа аж. Эдгээрийн нөөц тийм ч чамлахаар биш. Зөвхөн “Доншен газрын тос” ХХК-ын эзэмшиж буй Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгын Цагаан элсний орд газрын нөөц л гэхэд 177 сая баррел аж.

Олонхи талбайг Хятадтай хамтарсан болон 100 хувийн компаниуд эзэмшиж, тэдгээрээс сүүлийн 10 гаруй жилд 1 сая гаруй тонн газрын тос олзворложээ. Бидний нэг жилийн хэрэгцээг бүрэн хангах хэмжээний тос олзворлосон гэсэн үг. Бүгд хятад руу гарсан. Цаана нь шинээр нөөц нь тогтоогдож буй бага бус нөөцтэй газрууд шинээр нээгдэж байгаа мэдээлэл байна.

Монголын 17 аж ахуйн нэгж нефт боловсруулдаг үйлдвэр барьж босгохоор сүүлийн хэдэн жил хөөцөлдсөн ч тусгай зөвшөөрөл нь олддоггүй талаар гомдоллосон байдаг. Үүний шалтгааныг улс төр- бизнесийн бүлэглэлүүдийн зөрчилтэй холбон тайлбарлаж байгаа.
УИХ ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгсөн. Энэ хавар мөн л ноолуурын үйлдвэрүүдэд 100 тэрбумыг өгсөн. Эх орны хишиг нэрээр 804 тэрбумыг тараахаар амласан. Түүнээсээ 120 тэрбум гаруйг нь нэгэнт тараачихсан. Харин эдийн засгийн амин судас болж буй Нефтийнхээ үйлдвэрийн босгох талаар хэдийг гаргаж, зарцуулсан нь мэдэгдсэнгүй. Байгаа байгалийнхаа нөөцийг ашиглаад газрын тосоо нэрж, ашиглавал бидэнд 20 жилийн нөөц бийг мэргэжлийн хүмүүсийн судалгаа харуулж байна.

Үүн дээр бидэнд буй шавхагдашгүй их нөөц бол нүүрс . Хэрвээ нэг баррел нефтийн үнэ 50 ам.доллараас доош буухгүй тохиолдолд нүүрс нэрж шатахуун гаргаж авах нь ашигтай байдаг гэнэ. Гэтэл дэлхийн нефтийн нөөц шавхарч, эрэлт хэрэгцээ өсч байгаагаас шалтгаалан сүүлийн жилүүдэд баррель нефтийн үнэ 100 ам.доллар орчимд байнга байх болсон нь нүүрснээс шатахуун гаргаж авах эдийн засгийн боломж өндөр байгааг илтгэнэ.
Үүн дээр бидэнд нүүрсний асар баялаг ордууд бий. Монгол орны нүүрсний геологийн нийт нөөц 150 тэрбум тонн. Дэлхийн 6 тэрбум хүн нэг бүрд манай нүүрсийг хувааж өгвөл 25 тонн ногдох аж. Цааш орчин үеийн өндөр технологиор хайгуул хийвэл энэ нөөц хоёр дахин өсөх магадлалтай. Бага гэж үү. Үүнээс 22.3 тэрбум тонны нөөцийг урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын үр дүнгээр эцэслэн тодорхойлжээ. Бид нүүрсний нөөцөөр дэлхийд эхний 12-т, нэг хүнд ногдох нүүрсээр эхний дөрөвт орж байна. Зөвхөн Тавантолгойн орд л гэхэд 6.8 тэрбум тонн.

Сүүлийн үед нүүрснээс нефтийг гаргах үр ашигтай, хямд технологи үйлдвэрлэлд нэвтэрч буй. Хятад, Австрали аль хэдийнэ ийм үйлдвэрийг байгуулаад ажиллуулаад эхэлчихжээ.
Нэг тонн хүрэн нүүрснээс 0.17 орчим тонн нефт гаргаж авдаг байна. Манай нийт нөөцийн 70 гаруй хувь нь хүрэн нүүрс. Энэ нь 25 орчим тэрбум тонн нефтийн нөөц гэсэн үг. Гэтэл бидний 2010 онд хэрэглэсэн нийт нефтийн хэрэглээ дөнгөж 1 сая тонн. Хэдэн жилийн нөөц байгааг тоолошгүй. Ийм их нөөцөн дээр суучихаад, нэг крант жаахан хөдлөхөд сандарч бужигналдаад байгааг ёстой алтан дээр суусан гуйлгачин л гэдэг байх даа.

Манай дотоодын хэрэгцээний 70-80 хувийг хангах хэмжээний өндөр хүчин чадалтай нүүрснээс шатах шингэн ялгах үйлдвэр барихад 1 тэрбум орчим еврогийн өртөгтэй гэсэн мэдээлэл байна. Энэ өртөг бол сонгуулийн амлалтад өгөхөөр нэг жилд амласан 804 тэрбумыг хоёр жилд л хэмнэчих хэмжээний мөнгө. Бидэнд тийм том үйлдвэр босгох санхүүгийн нөөц боломж бас огт байхгүй биш байгааг харуулна.

Сонирхолтой нь монголын нэг бус компани хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах төсөл гаргачихаад, засгийн газрынхаа дэмжлэгийг хүлээгээд л сууж байгаа аж. "Ий-Си-Эм" хэмээх компани аль 2010 онд төслөө бэлэн болгожээ. Тэдний төслөөр бол хоногт 3000 тонн бензин, дизель, 270 тонн шингэрүүлсэн хий гаргах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг босгоно хэмээн төлөвлөжээ. Биелдэг бол сайхан хэрэг. Харин үүнийг ганц нэгэн хувийн компанийн хүчин чармайлтаар бус Засаг төрийн дэмжлэг, нийт ард түмний идэвхтэй оролцоотойгоор шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Монголчууд ийнхүү өөрсдөө шатахууныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь хэд хэдэн чухал ач холбогдолтой.
- Оросоос авч буй үнээс 10-15 хувь хямд байх боломжтой.
- Монголд хэдэн мянган хүн ажлын байртай.
- Жил бүр нэг тэрбум долларыг гадагш нь нефт худалдаж авахаар урсгахгүй
- Хамгийн гол нь бид эдийн засгийн хараат байдлаас гарна. Оросууд найтааж л байг, бид ханиах нь бүү хэл найтаах ч үгүй гээд тайван амар суух боломжтой болно.

Одоо гагцхүү УИХ, Засгийн газрын шийдвэртэй алхам л дутаж байна. Тэдний хувьд өнөөдөр УИХ-ын сонгуулийн хуулиа 38:38 –аар хийх үү, эсвэл 24:52-иар хийх үү гэдгээ 10 тэрбумыг зарж байж бүх ард түмний санал асуулгаар шийдүүлэх эсэх нь чухал биш, энэ мэт эдийн засгийн дархлааныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь илүү ашигтай баймаар. Гэвч...


Tuesday, July 5, 2011

Хагарлын буруутанг хайх аян

Б.Номинчимэд

Сүүлийн 7-8 жил хурцаар яригдсан МАХН-ын шинэчлэлийн үйл явц зүй зохистой гольдролоороо өрнөж чадалгүй, буруу замаар будаа тээсний үр дүн нь өнөөдрийн энэ задрал, хуваагдал юм. “МАХН хагарсан, хоёр хуваагдсан”. Энэ өгүүлбэр хэнд ч ойлгомжтой хийгээд үгүй гэхийн аргагүй бодитой болоод байна. Өнгөрөгч оны 11 сарын эхээр хуралдсан хуучин МАХН-ын XXVI их хурлын дараагаар тэртэй тэргүй ойлгомжтой болчихоод байсан хагарлыг шинэ МАН-ын удирдлага хүлээн зөвшөөрч зүрхлэхгүй байсан юм. Харин Улсын дээд шүүхээс МАХН нэрийг баталгаажуулж өгсөнөөр хүссэн ч, эс хүссэн ч хагарал бодитой болсон гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй болсон нь тодорхой.

“Сант марал” судалгааны төвийн 5 сард хийсэн судалгаагаар МАН нь 18.2 хувийн санал авсан бол нэрээ авч амжаагүй байсан МАХН 3 хувьтай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл 6 х 1 гэсэн харьцаагаар санал хуваагдаж, нам хагараад байв. Энэ 3 хувь бол бага тоо биш, парламентад суудалтай ИЗН, Ногоон намуудтай ойролцоо түвшний санал авах хэмжээ юм. Могой гурав тасарсан ч гүрвэлийн дайтай. Харин өнөөдөр МАХН гэсэн нэр баталгаажсаны дараа энэ харьцаа 70 х 30 уу, 60 х 40 үү гэх хэмжээнд ч очсон байх магадлалтай. Цаана нь иргэдийн олон хөдөлгөөнүүд, өнөөгийн МАНАН гэж томьёолж буй эрх баригчдад итгэл алдарсан сонгогч олны хүч бий.
Гэсэн ч МАН-ын удирдлага намын хагарлын тухай ил тод ярьж зүрхлэхгүй байна. Ил тодорхой харагдаж буй юмыг үгүйсгэн мугуйдлах нь муухай дээрээ улцан болохоос өөр олигтой үр дүнд хүргэхгүй. Ийн мугуйдлах нь бий болсон нөхцөл байдлыг зөвөөр үнэлэн дүгнэх чадварыг алдагдуулж, цаашид зөв зүйтэй бодлого, алхам хийх боломжоо алдсаар л байх болно. Өвөр зууртаа бол намын хагарлыг хүлээн зөвшөөрч байгаа, гэвч хагаралд хүргэсэн учир шалтгааныг үнэн зөвөөр олж тогтоохын оронд аанай л өнөөх бүлгэрхдэг улс төрийн явцуу харалган эрх ашгийн үүднээс буруутнуудыг хөндлөнгөөс олж, тэднийг намнуулах их аян өрнүүлж ч магадгүй бололтой байна.

Н.Энхбаяр, Н.Багабанди гэсэн хоёр хувь хүний зөрчил эцсийн эцэст улс орны улс төрийн нэгэн гол багана болон төлөвшсөн улс төрийн томоохон хүчнийг задлахад хүргэлээ хэмээн халаглаж буй хүмүүс цөөнгүй байна. Өнгөн дээрээ ингэж харагдаж байгаа. Тайзан дээрх голлох эсрэг, тэсрэг дүрийн “жүжигчид” болох Н.Энхбаяр болон Н.Багабанди, Н.Энхбаяр болон С.Баяр, У.Хүрэлсүх болон С.Удвал нарын хурцхан өрнөлтэй драм нь үзэгчдэд ийм л ойлголтыг өгнө. Гэвч намын шинэчлэлийг зөв, зоригтой хийсэн бол, нам дотор шүүмжлэлийн бодит чанарыг дүгнэн, түүнийг эрүүл ухаанаар тусгаж авах чадвар бүхий ардчиллын чөлөөт уур амьсгал байсансан бол, намын удирдах бүрэлдхүүн, бага хурал нь хөрөнгө, эрх мэдлээр хэлхэлдсэн бизнесмэн-улс төрчдөөр хахаагүйсэн бол, миний чиний хүн хэмээн бүлгэрхэж, хувийн хэт явцуу эрх ашгаа давж гарах саруул ухаан, эр зориг дутаагүйсэн бол, улс төрийн гэх өөрсдөө ч мөн чанар, үр дагаварыг нь сайтар ухаж ойлгоогүй тоглоомын бохир дүрмээр тоглоогүйсэн бол хэдийгээр дээр нэр дурдагдсан нэр бүхий лидерүүдийн хувийн харьцаа, рольдоо хэт эрэмшсэн ганцаарчилсан тоглолт, тооцоо, хонзогнол хэрээс хэтэрсэн ч бүхэл бүтэн 150 000 хүнтэй намын хамт олон энэ хэдхэн хүний толхилцооноос болж ингэтлээ хагаран, хуваагдахгүй байсан юм. Энэ бол гашуун эмгэнэлт явдал. “Дутуу алсан могой”-н хараал голомт хийсгэх чадалтай байдаг шиг дутуу хийсэн намын шинэчлэл ийм л үр дүнд хүргээд байна.

Ингэхэд намын шинэчлэл гэдгийг хэрхэн ойлгож байгаагаас бүх зүйл шалтгаална.
Хамгийн гол нь шударга ёс удирдлагын түвшинд алдагдах нь аюул юм. Цөөхөн хэдэн хүн дур зоргоор асуудал шийдэгдэх нь ч бас аюул. Шударга ёс алдагдсанаар аливаа юм байр байрандаа байрлаж чадахыг байчихдаг. Зүйрлэвэл өнгөний мэдрэмжгүй хүнээр зураг зуруулахтай адил. Мэдээж хэрэг өнгөний ямаршуухан утга учиргүй холион бантан гарах нь ойлгомжтой. Намын удирдлагын түвшинд шударга ёс алдагдаад ирэхээр намын дотор ч, намын хараат байдалтай байгаа төрийн албанд ч утга учиргүй явдал ар араасаа ундарч, авилга, хүнд суртал цэцэглэж, иргэдийн бухимдал нь цөхрөл болох болно. Манай өнөөгийн дүр төрх ийм л байгаа шүү дээ. Ёс суртахуун, оюуны боловсролын хувьд байдаг л нэг захын наймаачны сэтгэлгээтэй хүнийг аль нэгэн чухал албанд суулгачихаад байхаар энэ төр, намын ажил урагшаа явахгүй. Ийм орчноос оюунлаг хэсэг нь өөрийн эрхгүй дүрвэж, зугтдаг юм. Энэ үзэгдэл хуучин МАХН, өнөөгийн МАН-д тун илэрхий ажиглагддаг. 1990-ээд оны эхэн, дунд үед нийгмийн оюунлаг хэсэг нь МАХН-д зонхилж байсан. Харин өнөөдөр АН-руу шилжиж байна. Нийгэм солигдоод 20 жил өнгөрч, шинэ сэтгэлгээ, шинэ үзэл санаа, амьдрах оршихуйн шинэ хандлага бий болж, нахиалж, дэлбээлж байна. Ийм залуу үеийнхний төлөөлөл болсон бие даасан имижтэй Л.Гантөмөр, Х.Тэмүүжин зэрэг залуус АН-д цөөнгүй байна. Гэтэл МАН-д их мөнгө, эрх ашгаар бүлгэрхсэн, намын эв нэгдэл нэрээр хувь хүний үзэл санааг дарангуйлсан үзэгдэл илүү хүчтэй бий. Сайхан залуус бий ч тэд бие даасан шинж төрхгүй, эдгээр санхүүгийн бүлэглэлүүдийн эд эс, эсвэл хүүхэлдэй нь болсон байдалтай.

Энэ нь улс төрийн намыг улс төр-бизнесийн нэгдэл буюу мафийн шинжтэй болгож орхино. Асар их мөнгөтэй, ялангуяа хууль бус наймаа, газрын лиценз, уул уурхайгаар баяжсан хүмүүс улс төрч болох гэж олноороо хошуурч байгаа нь жинхэнэ аюул. Өнөөдөр МАН-ын Бага хурлын гишүүдийн 66 хувь нь компанийн захирлууд. Үр дүн нь тендер будлиулдаг, хэдэн тэрбумаар нь идэж уудаг, цөөн хэдэн компанид л ашигтай улс төрийн томоохон шийдвэр гардаг, улс төрийн сонгууль мөнгөний сонгууль болдог, сонгогчдын ядууг нь ашиглан их мөнгө амлан хуурч төрийн эрхэнд гардаг гэх мэт олон боолхойтой явдал ар араасаа ундарч байна. Үр дүнд нь дэлхийн баячуудын эгнээнд очих хэмжээний хэт цөөнх, өнөө маргаашаа аргацааж ядсан хэт олонхи гэсэн нийгмийн харьцаа бий болж байна. Ийм нөхцөлд нийгмийн хөгжил дэвшлийн тухай мөрөөдөх ч боломжгүй. Улс төрийн эрх мэдлийг гартаа авсан бизнесүүд төрөөр тоглож, мөрөөрөө биснесээ эрхлээд яваа хүмүүсийн бизнесийн боломжийг хязгаарлаж байна. Тэгээд нөгөөдүүл нь ч аргагүйдэхдээ адилхан улс төрийн талбарт гарч бизнесийнхээ эрх чөлөөг “байлдан олж” авахаар “улс төрч” болон, нам руу хошуурчихна. Ингээд нийгэм даяараа бизнесийн намууд болж талцана. Хэдэн тэрбумаар нь намд хандив өгнө. Эргээд унадаг унац нь хэд нугардаг учраас л ингэж өгөөд буй. Түүнээс биш социал демократ үзэлд ч юм уу, аль нэгэн үзэл сурталд хайртайдаа тэрбумыг хандивладаг хүн өнөөдрийн монголоос гэгээн цагаан өдрөөр гэрэлт дэнлүү барьж хайгаад ч олохгүй.

МАХН-ын нэрийг сольдог XXVI их хурлын өмнө намын шинэчлэлийн асуудлаар олон хүн санал бодлоо илэрхийлж байсан. Энэ хүрээнд хөндөгдөж байсан гол зүйл нь дээр дурдсан намын удирдлагын түвшинд шударга ёсыг тогтоох, ардчилсан, нээлттэй ил тод байдлыг бий болгох байв. Би ч мөн “Намын нэрийг сольсноор намын шинэчлэл хязгаарлагдахгүй” гэсэн нийтлэл бичиж, намын шинэчлэлийг агуулгын түвшинд шийдэхгүйгээр зөвхөн нэр солих нь үр дүнгүй явдал, намыг хагаралд хүргэх болно гэдгийг хатуу сануулж байсан. Гэвч харамсалтай нь тухайн үеийн МАХН-ын удирдлага, тус намын XXVI их хурал намын шинэчлэлийн энэ мэт олон тулгамдсан асуудлыг бодитоор шийдвэрлэхийн оронд намын хамт олны энэ их хүлээлтийг зөвхөн намын нэрийг сольсноор дүйвүүлж, аргацааж, хууран мэхлэх байдлаар өнгөрөөх гэж оролдсон билээ. Чухам энэ л өнөөдрийн хагарлын үндсэн шалтгаан болсныг бодит үнэнээр нь үнэлж дүгнэх хэрэгтэй. Намыг хагалсан гол буруутнууд хэмээн Н.Энхбаяр, Ц.Шинэбаяр нар руу нулимах нь байгаа олоогүй мунхарсан үйлдэл, “Ичсэн хүн хүн алах”-ын үлгэр юм.
Намын шинэчлэлийн явцад урам хугарсан, намын удирдлагадаа итгэл алдарсан хэдэн арван мянган гишүүд л бодит хүч юм. Тэгэхээр хуучны аварга хүчирхэг МАХН-ыг хагалсан буруутан нь хэрэгтэй цаг үед нь намынхаа шинэчлэлийг хийж чадаагүй өнөөгийн МАН-ын удирдлага өөрсдөө. Намаа хагарсанд хэн нэгнийг буруутгаж чулуу шидэх гээд буй бол өөрсдийнхөө толгой руу л тэр чулуугаараа нүүлгэвэл зохилтой.

Ингэхэд ер хагарлын үнэтэй шинэчлэл гэж байх уу даа. Харамсалтай хэрэг шүү. Энэ талаар дараа өгүүлье.

Sunday, June 26, 2011

Улаанхамгаалагчид аа, шударга ёсны эсрэг босоод үз л дээ...

Б.Номинчимэд

“Ийм армитай байхад тэнгэр, бурхад луу дайрсан ч яадаг юм”.

Ямар гээчийн ид шидийн армитай хүн ингэж хэлж зүрхэлнэ вэ? Дэлхийн цэрэг дайны түүхэнд Грэгийн Спартуудаас эхлээд Ромын легионерүүд, хиттүүд, викингүүд, хүннүчүүд, яничарууд гээд олон ч шилдэг, шийдчихсэн цэрэг эрстэй хүчирхэг армиуд байсан. Мэдээж хэрэг бүхнийг ялж дийлж байснаараа Чингис хааны монголын морьт цэрэг ч энэ шилдэг армиудын тэргүүнд нь дуурсагдах учиртай. Хүч чадлаа бүрэн дүүрэн мэдэрсэн, бахархсан энэ омог бардам үгийг гэтэл эдгээр шилдэг армиудын баатар жанжидаас хэн нь ч, Их Александр, Ханнибал, Цезарь, тэр ч бүү хэл дэлхий дахиныг дагуулж асан Чингис хаан ч ам бардам хэлж зүрхлээгүй байтал хятадын үгээгүй тариачны хаан Мао хэлсэн байх юм. Ингэхэд Моад тийм хүчирхэг арми байсан хэрэг үү, гэвэл үгүй. Тэр ч бүү хэл хятадууд түүхэндээ тун цөөхөн ялалт байгуулж байсан ядарсан армитай ард түмэн.
1967-1969 онд соёлын хувьсгалын урианд цөс нь хөөрч, нүд нь харанхуйлсан хятад залуус түүх соёлын хэдэн арван мянган дурсгалыг эвдлэн сүйтгэж, Маотой хамт ууланд партизанчилж явсан хятадын хувьсгалын анхдагчдаас эхлээд Бүх хятадын сайд нарын зөвлөлийн дарга, ХКН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хүртэл үй олон дэвшилтэт сэхээтнүүд, албан хаагчдыг хэдэн зуун мянгаар нь зодож занчиж, алж хядаж, тахир татуу болгож, сая саяар нь доромжилж, хэн ч биш, амьд хүүр болгож, амиа тэвчихээс өөр сонголтгүй болгон, улс даяар их үймээн самуун дэгдээж байх үед, тэдгээр улангасаж галзуурсан залуусыг харж бахархсандаа Мао дарга нь ийн хэлжээ. “Ийм армитай байхад тэнгэр, бурхад луу дайрсан ч яадаг юм” гэж. Зөвхөн Өвөр Монголчуудаас л гэхэд 1968-69 онуудад соёлын хувьсгалын хөлд 50 000 хүн алагдаж хэдэн зуун мянган хүн тахир татуу болтлоо зодуулж, эрүүдүүлж, үзэшгүй муухайгаар доромжлуулан тамлуулсан байдаг.

Хятадын соёлын хувьсгалыг гардаж хийсэн хятад залуус бол үзэл суртлаас өөрийг харах чадваргүй мунхарч сохорсон жинхэнэ манкуртууд ба тэд их удирдагчийн үг, хүсэл зоргыг биелүүлэхийн тулд замдаа таарсан бүхнийг сайн муу, буруу зөв, үнэн худлыг ялгалгүйгээр арчин хаяж, бүхнийг өөрсдийн тогтоосон ганцхан хэмжүүрээр хэмжиж, өчүүхэн ч болов илүү гарсныг нь хайр найргүй хяргаж байв. Тэднийг улаан хамгаалагчид гэдэг. Хүн төрөлхтний түүхэнд хятадын улаан хамгаалагчид шиг үй олноороо утга учиргүйгээр улангасан боссон хүн сүрэг байгаагүй бөгөөд ийм хэв шинжийн хүмүүсийг нэрлэдэг УЛААНХАМГААЛАГЧИД гэсэн нэрийтгэл утга зохиолын хэлнээ нэгэнт бий болжээ.

Мао даргын санаанд чухам ийм л улаан хамгаалагчдаас бүрдсэн армиар тэнгэр бурхадтай дайн хийж болох тухай бодол орж ирсэн байна.

Тэнгэр бурхадтай дайн хийнэ гэдэг нь юу гэсэн үг вэ? Хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан 4500 гаруй дайн тулааны аль нь ч ерөнхий шинж чанараараа тэнгэр бурхадын эсрэг буюу шударга ёсны эсрэг, эсвэл түүнийг өмгөөлж хамгаалсан дайн байгаагүй, аугаа их II дайн хүртэл улс үндэстнүүдийн эрх ашгийн төлөө дайн байснаас шударга ёсны орших, эс орших тухайд төдийлөн хамааралгүй билээ. Яагаад гэвэл шударга ёс гэдэг нь улс үндэстэн, хэсэг бүлгүүдийн эрх ашгийн зөрчилдөөнөөр шийдэгддэггүй, хүн нэг бүрийн дотоод итгэл үнэмшлийн оршихуйн асуудлыг хөндөж, бүхэллэг утгаараа хүн төрөлхтний мөн чанарыг тодорхойлж байдаг. Тэгэхээр шударга ёсны эсрэг дайтна гэдэг нь хүн төрөлхтний оршихуйн эсрэг буюу тэнгэр бурхадын эсрэг дайтаж буй хэрэг. Тиймээс шударга ёсны эсрэг дайн нь төсөөлж боломгүй их хүч чадлыг шаардана. Гэрэл гэгээний эсрэг ийм мунхаг харанхуйн түрэмгийлэл-дайныг зөвхөн Улаанхамгаалагчид шиг үй олноороо мунхран сохорч улангассан хүн-орхуудаас бүрдсэн армиар л хийх боломжтой болохыг Мао дарга олж харжээ. Ийм дайныг өөр ямар ч хүчирхэг мэргэшсэн мэргэжлийн арми гүйцэлдүүлж чадахгүй.

Гэхдээ Мао дарга тэр дайнаа эхлүүлээгүй л дээ. Хөөрхий, улаан хамгаалагчдаараа хийдгээ хийлгэчихээд, дараа үнсэнд хаясан шалз шиг болгож, эцэст нь ХАЧА-иар арчуулж орхисон аж.

Улаан хамгаалагчдын шинж чанарыг их бага ямар нэгэн хэмжээгээр агуулж байдаг хэсэг бүлэг аль ч улс үндэстэн, нийгэм дотор байдаг ба чухам нийгэм, систем нь тэднийг хэрхэн үнэлж, ашигладгаас шалтгаалж тэд идэвхтэй ба идэвхгүй “төлөвт оршдог” байна.

Манай монголд ч ийм улаан хамгаалагчид бий. Гэхдээ монголын шинэ үеийн улаан хамгаалагчид бол хятадын сонгодог улаан хамгаалагчдаас ихээхэн давуу чанартай. Мунхарч сохорсоноос юу хийж буйгаа ухамсарлан ойлгох чадвар Хятадын улаан хамгаалагчдад огтоос байдаггүй, автомат удирдлагатай робот шиг бол манай улаан хамгаалагчид огт эсрэгээс, харин ч юу хийж буйгаа, тэр ч бүү хэл үр дүн хийгээд зорилгоо яруу тод харж байдаг юм.

Тэд зориуд бодлого, зохион байгуулалттайгаар ямар ч сайхан зүйлийг юу ч биш болгож чадна, бас ямар ч бурангуйг ариун шударга болгож чадна. Шударга ёсны тухай уран цэцэн ярьж, хүн чанарыг үлгэрлэн нулимс унагаж, ард түмнийхээ төлөө элэг зүрхнээсээ эмтлээд өгч байгаа мэт харагдаж ч чадна. Гэвч цаанаа хийхдээ огт өөрийг хийдэг, ямар ч үнээр хамаагүй, ямар ч арга замаар хамаагүй хязгааргүй эрх мэдэл, алдар нэрд хүрэхийг байж ядан донтогсод юм. Тэд боловсролтой царай гаргаж чадна, тэр ч бүү хэл чамгүй боловсролтой, Макиавеллигээс цээжилж, Гоббсыг хальт уншсан нь ч байна. Ёз ёозоороо, түүз түүзээрээ гэгчээр тэд бие биенээ маш сайтар таньж, ойлголцож, бүлэглэж чаддаг. Одоо бүр байчихаад улс төрийн намуудад, бүр удирдах түвшинд ч шургалж амжаад авсныг яана. Тиймээс л “Бурханд мөргөдөг чөтгөр хамгийн аймшигтай нь” гэж хэлээд байгаа юм даа.

Зарим нэгэн жишээгээр тодруулбал илүү ойлгомжтой болох байх. За тэр, тендер будлиулах, авлига авах энэ тэр бол тэдний хувьд наад захын хэрэг. Цаад тал нь улс эх орноо худалдаж байна.

Өнгөрөгч онд МАХН нэрээ сольж, МАН болоход санал нийлээгүй хэсэг нь салан тусгаарлахаа мэдэгдсэн. Санал нийлээгүйн гол шалтгаан нь тэдгээр хүмүүс МАХН гэдэг нэрэнд учиргүй хайртайдаа биш, харин намын шинэчлэл зөв явж чадаагүй, шинэчлэлийг намын нэр солих төдийгөөр аргацаан өнгөрөөх гэсэн хэмээн үзсэнд байгаа юм.

Гэтэл МАН-ын хэдэн залуус гүйж очоод МАХН гэсэн товчлолтой байж болох бараг бүх нэрийг өөрсдийнхөө нэр дээр бүртгүүлчихэж байгаа юм даа. Шулуухан хэлэхэд луйвар, ил цагаан дээрэм. Нэг хүн бүр арван хэдэн намын нэртэй болчихсон. Нийтдээ МАХН гэсэн товчлол бүхий 70 гаруй намтай. Тэгээд үүндээ “Яагаад болохгүй гэж, бид ийм нэр авах эрхтэй, энэ чинь шударга ёс” гэх маягын тайлбар хийгээд өчүүхэн ч гилмэхгүй сууж байсан гээч. Хэсэг бүлэг хүмүүс үзэл бодлоороо нэгдээд МАХН гэдэг нэрийг авах нь тэдний яндашгүй үнэт капиталын ундарга болсон эрх мэдэлд хүрэх замд нь саад болох учраас л тэр. Түүнээс биш МАХН гэдэг нэрэнд учиргүй хайртайдаа тэгэж олноор нь авч, элэг бөөрөндөө энхрийлэн хав дараад байгаа юм огтоос биш. Шударга ёс ярьж байгаад л шударга ёсыг араар нь тавьж буй хэрэг. Харин өөр хоорондоо энэ увиагүй үйлдлээ цагаатган ярих нь “Улс төр хийж буй” гэх. Юм хэтрэхээрээ элэг доог болдог. Бүр хэтрэхээрээ гамшиг, сүйрэл болдог. Юутай ч өнөөдөр МАХН нэрээ албан ёсоор бүртгүүлээд авав. Гэтэл үүнийг шударга бус, хууль бус явдал хэмээн зүтгэж эхлэв. Удалгүй МАХН-ын нэрийг “шударга бусаар” өгсөнийг эсэргүүцсэн жагсаал зохион байгуулах биз. Түүнээ шударга ёсны төлөө тэмцэл гэж нэрлэх нь дамжиггүй. Өөрсдөө бол хэдэн арваар нь нэрс аваад халаасалчихаж болдог, өрөөл бусад нь ганц нэр авч болдоггүйг шударга ёс гэж тунхаглана. Ийм л байгаа юм.

Ингэж хууль зөрчөөд нэг хүн дээр хэдэн арваар нь намын нэрийг бүртгэж өгч байдаг тэр бүртгэлийнхэн авлига авсан, албан тушаалаар дарамтлуулсан, эс бол бас л юу хийж буйгаа мэддэг манай улаан хамгаалагчдын бүлэглэлийнхэн.

Яг одоо бид бүхний нүдэн дээр болж буй нэгэн жишээг авч үзье.

Ардчилсан нийгмийн нэгэн суурь хууль болсон Сонгуулийн хуулийг шинэчлэн боловсронгуй болгох нь амин чухал шаардлагатай гэдгийг дээр доргүй бүгд мэдэж, хүлээн зөвшөөрч байгаа. Сонгуулийн мажоратор тогтолцоо нь манай өнөөгийн нөхцөлд мөнгөнд хамаг эрх мэдлийг өгчихөөд байгааг бид сайн мэднэ. Мөнгөний сонгуулийн үр дүнд наймаачин сэтгэлгээгээр нийгмээ удирдуулахдаа хүрч, нийгмийн бүхий л салбарт дампуурлын шинж төлөв улам бүр архагших болсон. Үүнийг засах хамгийн эхний алхам нь яах аргагүй сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх. Пропорцианаль нь давамгай байх тусам мөнгөний үнэр бага ханхална. Уг нь 2008 оны сонгуулийн өмнөхөн МАХН-ын дарга С.Баяр энэ саналыг хамгийн хүчтэй зоригтой тавьж байсан боловч улс төрийн эрх ашигтаа харалган болсон Ц.Элбэгдорж тэргүүтэй АН хүлээж аваагүй юм. Гэтэл өнөөдөр МАН-ын ээлж болж, тэд яг гэдийгээд хэвтчихэв. Шалтгаан нь ойлгомжтой. Пропорцианаль давамгай байх нь МАН-д ашиггүй учраас л тэр. Гэвч түүнээ нууж, “Ард түмний хүсэл сонирхол хувь хүнийг дугуйлах талдаа байгаа” хэмээн зүтгэнэ. Энэ нь сонгуулиар тараадаг 10 000, таван кило гурил будаанд нь хууртсан хэд гурван хөөрхий ядуусын л үг. Тэдний санал нь л хэрэгтэй, тэгээд л дараагийн сонгууль болтол таг мартана. Ард түмнээ гэгээрүүлж, сэнхрүүлэх тухай нэг алхам хийх нь бүү хэл харин ч улам бүр мунхаг харанхуй байлгахыг хичээнэ. Түүнээ “Ард түмний хүсэл сонирхол” хэмээн халхална. Яагаад гэвэл боловсролгүй харанхуй ард түмнийг хуурахад амархан учраас тэр. Үүнээ гайхамшигтай тактиктайгаар улс төр хийж байна хэмээн өөрсөддөө итгүүлнэ. Сонгогчдод бол та бүхний эрх ашгийг л хамгаалж байгаа юм гэж хэлнэ. “Тойрогтоо танигдаагүй жижиг намууд, жижиг зүтгэлтнүүд” л пропорцианалыг дэмждэг тухай үлгэр зохионо. Иймэрхүү маягаар л улаан хамгаалагчдын шинж төрхөө харуулаад эхлэх юм даа.

Уг нь шударга ёсыг амь амьдралаараа ч болов хохирч байгаад хамгаалж үлддэг байхад, манай улаан хамгаалагчид шударга ёсыг зольж байгаад өөрсдийнхөө эрх мэдэл, амь амьдралаа хамгаалж үлдэхийг хичээж байна. Тиймээс л тэд улангассан шинжтэй байгаа юм. ТВ-ээр гарахаар нь сайтар ажиглаарай.

Шударга ёс, үнэний зарчмын эсрэг босоход их л хүч хэрэгтэй дээ. Гэхдээ яах вэ, эрхэм шинэ цагийн улаанхамгаалагчид аа, босоод үз л дээ. Юу болохыг нь харьяа. Даанчиг та нарт Мао байхгүй нь харамсалтай.

Төрийн алба дундаж бэртэгчингүүдээр дүүрсэн нь урамшууллын муу механизмтай холбоотой

Б.Номинчимэд

Монгол улсын бүх аймаг, орон нутгаас төрийн албанд зүтгэж буй хүмүүсийн хэдэн зуун төлөөлөл оролцсон “Төрийн албаны шинэтгэл: сорилт, боломж” сэдэвт Үндэсний чуулган 6 сарын 23-нд Төрийн ордонд болов.

Монгол төрийн үнэлэмж үлэмж дор орж, дуртай нэг нь төрлүүгээ нулимдаг болсон энэ цаг үед ийм чуулган хийж, төрийн албыг мэргэшүүлэх, хүчтэй чадварлаг , хамгийн гол нь шударга хариуцлагатай болгох арга замын талаар ярилцаж буй нь зөв зүйтэй юм. Монгол Улсын Засгийн газар, Төрийн албаны зөвлөл, Төрийн албаны шинэтгэлийг удирдах хороо хамтран зохион байгуулсан уг чуулганд тавигдсан илтгэл болон төлөөлөгчдийн санал бодол, мөн уг чуулганы үеэр тараасан “Монгол Улсын төрийн албан хаагчдын эрмэлзэх Есөн зүйл” зэрэг баримтуудаас харахад төрийн албыг шударга хариуцлагатай болгохын тулд хяналт шалгалтыг чангатгах, албан хаагчдын мэдлэг боловсрол, хуулийг сахин дээдлэх, ёс суртхууны шаардлагуудыг өндөрсгөх, зарим дүрэм, хууль заалтуудад урсгал засвар хийх зэрэг нэлээд хэдэн арга зам, гарц хайж байгаа бололтой.

Энэ талаар өөрийн саналаа хэлэхэд Төрийн албаны шинэтгэлийг Төрийн захиргаа, удирдлага санхүүжилтийн шинэтгэлтэй хослуулах нь илүү үр өгөөжтэй болгох болно гэж бодож байна.

Тухайлбал, төрийн аль нэгэн яам, байгууллагад ажиллаж буй хэн нэгэн төрийн албан хаагч мэргэжлийн ур чадвараараа, туршлагаараа, үр ашигтай санал санаачилга дэвшүүлснээрээ бодит үнийн дүнгээрээ 20 сая төгрөгийн хэмнэлт хийсэн, эсвэл 20 сая төгрөгийн хохирол гарах эрсдлээс хамгаалсан, 20 сая төгрөгийн орлого оруулсан бол тухайн байгууллагын удирдлага нь тэр гавьяатад 1/10 хувь буюу 2 сая төгрөгийн урамшуулал олгочих боломж манай төрийн байгууллагын санхүүжилтийн системд бүрэн хаалттай байдаг. Дарга нь тэр гавьяатнаа сарын цалингаар шагнана, оны аварга болгоно, их сайндаа төрийн одон медальд л тодорхойлно. Төрийн албан хаагчын сарын цалин хэд билээ? 20 саяын хэмнэлт хийчихээд 400 000-ын урамшил авах нь шударга санагдах уу? Одон медаль аваад угаах гэж “Амар байна уу гэсэн биш гай болов” гэдэг шиг ч юм болдог. Хэрвээ төсвийн удирдагч дур мэдээд ГАВЬЯАТ-аа 2 сая төгрөгөөр шагначихвал Авилгатай тэмцэх газарт дуудагдаж, Ганц худаг руу залрах байлгүй. Дөрвөн ширхэг дундаж албан хаагчийг ажлаас халаад оронд нь нэг чадварлаг, санаачилгатай залууг авч, өнөөх халагдсан дөрвийн цалингийн 2/3-ыг өгч, төсвөө ч хэмнээд, үр ашгаа ч нэмэгдүүлэх боломж байхгүй.
Ийм тогтолцоон дотор төрийн албан хаагч хувь хүнээс ямар нэгэн идэвхтэй санал санаачилга гаргахыг лоозонгоор уриалаад, хуулиар айлгаад, ёсзүйгээр хавчаад нэмэргүй юм.

Гэтэл хувийн байгууллагуудад энэ нь нээлттэй. 150 сая долларын хохирол гарах нөхцөл байдлыг урьдчилан харж, сэрэмжилж чадсан инженертээ бид сард 15 000 долларын цалин өгч байгаа гэж хувийн компанийн эзэн ярилцлага өгсөн байна. Зөв шүү дээ. Сард 15 000 долларын цалин авч буй хүн яагаад ч өдрийг зүгээр аар саархан зүйлээр оролцож өнгөрөөхгүй, нүглийн нүдийг гурилаар хуурахгүй. Сарын 1000-3000 долларын цалин авч буй чадварлаг залуус олон бий. Тэд ихэнхдээ хувийн секторт ажиллаж байна. Чадварлаг залуусыг орон байр, унаа, сурах нөхцөл зэргээр хангах талаараа орчин үеийн томоохон компаниуд төрийн салбараас хол тасарч ирлээ.

300-600 мянган төгрөгөөр амьдралаа хүргэж ядаж буй төрийн албан хаагчид хувийн секторынхны адил урамшууллын уян хатан, идэвхтэй хөшүүрэг байхгүйгээр 20 саяын санал санаачилга, идэвх чармайлт, ур дүй гаргах нь юу л бол. Шашны хэнээтэн л биш бол шүү дээ. Үүний үр дүнд төрийн алба өдөр өнгөрөөж, цалин авдаг дундчуул, бэртэгчингүүдийн үүр уурхай болж байгаа юм. Үүнийг Удирдлагын академийн Төрийн удирдлагын тэнхмийн багш, доктор Н.Болд, докторанд Д.Байгал нарын хийсэн “Төрийн албаны шинэтгэлийн үйл явцад төрийн албан хаагчийн оролцоо” судалгааны материал бүрнээ нотолж байна. Эндээс сүүлийн 10 жилд төрийн захиргааны мэргэшсэн алба төлөвшиж буй байдалд хийсэн судалгааны дүнг харж болно. Уг судалгаагаар бол 10 жилийн өмнө төрийн албан хаагчдын үнэлэх үнэлэмжийн ДУНД гэсэн үнэлгээ нь 36.4 хувьтай байсан бол өнөөдөр 69.6 хувь болж төрийн албаны дундчуулын тоо бараг хоёр дахин өссөн байхад 10 жилийн өмнө 29.5 хувьтай байсан САЙН үнэлгээ өнөөдөр 15.2 дахин буурсан үзүүлэлт харагдаж байна.

Ийнхүү төрийн албанд дундчуул дийлэнх олонхи болж, 20, 100 саяын үнэлгээтэй чадварлаг мэргэжилтнүүд нь хувийн сектор луу шилжиж байна. Төрийн албанд цөөн тооны чадварлаг залуус байдаг ч тэд зөвхөн улс төрийн карьер хөөх гэдэг утгаараа л тэсэж, зүтгэж буйгаас төрийн албаны нэр хүндэд, үйлчилгээнд, урамшуулалд уягдаж буй байдал ажиглагддаггүй. Өөрөөр хэлбэл чадварлаг залуус зөвхөн улс төрийн карьераас өөрөөр төрийн албыг харах боломжгүй байна. Энэ нь тийм ч зөв хандлага биш юм.

Дундчуул дүүрсэн газраас дундаж л үйлчилгээ, дундаж сэтгэлгээ, дундаж үр дүн гарах нь тодорхой. Энэ дундчуулаас л чухам нийгмийн хатиг болсон авилга эх ундаргаа авч байгаа. Өдөр өнгөрөөж суугаа хүн яаж ийгээд хэдэн төгрөг илүү тоншихийг л бодно, хүн суртал гаргана. Түүнээс биш авьяас чадвартаа эрдсэн, ирээдүйдээ итгэсэн залуу хүн хэзээ ч 10 саяын хахууль авахгүй, түүнийг доромжлол гэж үзэх дотоод итгэл үнэмшил, ирээдүйн зорилго тэдэнд бий.

Сүүлийн жилүүдэд төрийн албаны шалгалтад оролцогчдын тоо үлэмж өссөнийг төрийн албаны нэр хүнд өсч буй нэг үзүүлэлт хэмээн хэлэлцэх нь мэр сэр дуулдаж байгаа. Энэ бол гэнэн төөрөгдөл. Төрийн албанд ажиллах хүсэл сонирхолтой хүмүүсийн тоо эрс өсөж буй нь төрийн алба хаах нь тэр хүний авьяас чадвар, итгэл үнэмшлийг сорьдог талбар биш, харин хялбар амраар аж төрөх арга зам болсонтой шууд холбоотой. Сая болсон чуулганы үеэр тараасан Төрийн албан хаагчдын эрмэлзэх ёсөн зүйлийг анхааралтай харахад уг нь зөв зүйтэй санаанууд байвч, эдгээр нь зөвхөн уриа, лоозон, ёс суртхууны шахалтаар хэрэгждэг зүйлс биш. Социалист маягын ёс суртхууны дарамтад уярч автдаг хүн цөөхөн болсон цаг үе шүү дээ. Тэнд урамшуулал, санхүүгийн хүчтэй механизм үйлчилж байж л сая санаачилга, үр дүнтэй бүтээлч ажиллагаа, ур чадварын хөгжлийг хүлээх боломжтой. Нийт ард түмний горьдож хүлээдэг Төрийн албаны шударга, ил тод байдал хангагдана. Дахин хэлэхэд Төрийн албаны шинэтгэл нь Төрийн захиргаа, удирдлага санхүүжилтийн шинэтгэлтэй хосолж байж үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй байна.

Wednesday, June 15, 2011

Дурсамж - талархал

Аав маань 2007 онд Чикаго-д өвөлжсөн юм. Дурсамжаа бичиж байгаа гээд юм бичээд сууж байгаа харагддаг байсан. Интернэтээр ороод нэг залуутай холбогдоод жижигхэн товхимол хэвлүүлэхээр болсон гэлээ. Эгчийнхээр нэг орсон чинь бичээд дуусчихсан, одоо э-майлаар явуулах хэрэгтэй гэнэ. Тэр үедээ нэг нь бичээд өгчих байх, болохгүй бол дараа нь гэсгээд гараад явлаа. Ингээд ер нь удаа ч үгүй л санагддаг юм. "Эргэн дурсахуй" ном нь ирчихсэн, Америкт хэвлүүлсэн номтой, нутагтаа очно гээд бөөн баяр. Сонсохноо гар бичмэлээ нөгөө хүн рүүгээ явуулж бичүүлээд хэвлүүлсэн байсан юм даа. Ичих шиг болж билээ. Аавыг минь ингэж баярлуулсан хүн бол Блүүмингтон хотноо ажиллаж амьдарч байсан Номинчимэд багш юм. Аав минь өнгөрсөн жил өөд болсон. Үлдсэн юмыг нь харж янзалж байгаад ганцхан хувь үлдсэн тэр товхимлыг нь хараад өөрийн эрхгүй олон жилийн өмнөх тэр гэгээлэг дурсамж огшоод ирлээ. Нүүр тулан уулзаж байгаагүй ч сэтгэлд минь нэр нь үлдсэн Номинчимэд багшдаа хэлэх сайхан талархлын үг олдохгүй байна. Баярлалаа. Тэр номноос илүү сайхан бэлэг аавд минь байгаагүй гэдэг шүү.
Ингээд дундах нэгэн шүлгээр нь төгсгөе дээ

Аавын өчил


Санаж сэдэх ухаан сар хоногоор хомсдлоо
Сийрч бууралтсан үс цаг мөчөөр шингэрлээ
Холын бараа үзэх нүдний хараа бүдгэрлээ
Хоногийн тоогоо дуустал ач нараа хөтөлнөө

Намрын шөнийн салхи хаяа дэрлэн жиндүүлнэ
Нас тоолсон амьдрал яахын аргагүй дуусна
Найраг дууны аянд сэтгэл хөөрдөг нь өнгөрч
Наян насны ачаа даанч их хүндэрлээ

Чонон сайран явалт минь аль хэдийнээ саарсан
Чогчого бүдрэх чулуунд тээглэж унах нь холгүй болж
Сэхүүн дэвэргэн зан минь хэвээр байгаа боловч
Сэдэж хийх ухаан амны хийгээр урсана

Барааны холоос сүндэрлэх Хөвсгөлийн цэнхэр уулс
Байгалийн тансаг бүрдсэн Булнайн халуун рашаан
Буурлын үеэс шүтсэн онгон догшин газарт
Бодлынхоо цээрийг гаргаж охиныхоо өмнөөс мөргөнө

Мөрөн голын ус зайрмаглах тэр үес
Мөст сарьдгийн орой бууралтахын цагт
Мөнх нойрссон та хоерынхоо хойноос
Мөдхөн би залран очих болноо.


Аврора Иллиной муж улс
2007оны 3- сар Санжаагийн Дагвадорж

Дурсамж талархлыг бичсэн Дагвадоржийн Отголт


Гүн эмгэнэл илэрхийлье. Б.Номинчимэдээс

2008 Онд Блүүмингтоноос Монголдоо ирээд удаагүй байсан санагдана. Өглөө эрт ажил дээрээ сууж байтал утас дуугарч, жижүүр "Нэг хөгшин таньтай уулзая" гэж байна гэв. Тэр хөгшин нь Дагвадорж гуай байсан юм. Нэг шил виски цүнхнээсээ гаргаж ирэхэд нь би учиргүй сандарч, ичиж билээ. Уг нь хөгшин над дээр биш би л хөгшин дээр вискитэй очих учиртайсан. АНУ-д байхад 2007 онд бид хоёр олонтаа утсаар ярилцаж , Чикагогийн ойролцоо байх нэгэн дагавар хотод байх тэднийд би зочилж, хожим надад шуудангаар дурсгалын зүйл илгээж байсансан. Ингэж бид хоёр уулзаж, ярилцаж, хуучнаа дурсаж, дараа нь би Сансарт байх хөгшний гэрт нь зочилж билээ. Урт удаан амьдрахдаа хүнд хэцүү олон сорилыг давсан, сонирхолтой бахархам сайхан намтар түүхтэй, зөв ухаарлыг үг бүхэндээ шингээсэн буянтай сайхан хөгшин байсан даа. Наян нас давсан гэхээргүй ануухан, ухаан санаа саруул, хамгийн гол нь их залуу сэтгэлгээтэй. Хөгшин бид хоёрын хооронд даруй 40 гаруй насны зөрөө байсан ч бид бие биенээ ойлгож, дотно сайхан ярилцаж, нөхөрлөхөд ер саад болоогүй. Дараа нь бас хоёронтоо утсаар холбогдож, миний зүгээс номыг нь дахин хэвлүүлж өгөх тухай ярилцаж байсан юм. Харин сүүлийн жил гаруйн хугацаанд ойр зуур ажилдаа түүртсээр хөгшинтэйгээ холбоо барьсангүй тасарсан байна. Харин Д.Отголтын "Дурсамж талархал" дээрээс хөгшнийг өнгөрсөн жил бурхан болсныг сонсоод гүнээ харамсан гашуудав. Дахиад нэг уулзчих минь яав даа гэж.

Хөгшний надад өөрийн гараар бичиж өгсөн дурсгалын үгстэй ном одоо ч миний ширээний нүдэнд байж байна даа. Хөгшний үр хүүхдүүдэд нь гүн эмгэнэл илэрхийлье.