“Биеийн БӨХ” шүтдэгээ эргэж нэг харцгаая

“Монгол бол бөхийн орон”, “Монголчууд бол бөхдөө хайртай ард түмэн”... бид ийнхүү бахархан ярьцгааж, хааяа гадныхан ч биднийг тийн шагшина.
Тэр үнээн, монгол бол яахын аргагүй бөхийн орон. Захын монгол залуу л хормойгоо шуугаад босоод ирэхэд ачих тонгорохоос эхлээд адгийн нохой мордох хүртэл арван гурван мэхтэй. Монголчууд ясны барилдаанч, төрөлхийн авьяастай, дөрвөн мөч, сээр нуруундаа тэгшхэн бяртай. Сэтгэлгээ нь хүртэл олон хувилбартай, дасан зохицох, шинэ боломж, гарц эрж хайхдаа гаргуун. Нүүдэлчдийн онцлог. Тиймээс ч сая хүрэхгүй цөөн монгол XIII зуунд дэлхийг дагуулахад, эр тоотой бүхэн нь эрэлхэг баатар, хүчирхэг нударга болж явсан биз. Дурын арван монгол залууг мөн дурын арван шар, эсвэл арван хартай халз барилдуулбал эргэлзээгүй монгол залуус тоглоод л хаячихна.
Хамгийн олон бөх нэгэн зэрэг гарч барилддаг орон бол Монгол. Улсын наадмаар суманд доод зах нь 32 бөх, аймагт 128 бөх барилдана. 333 сум, 20 аймаг, хот, тэгээд нийслэлд барилдаж буй бөхийнхөө тоог нийлүүлбэл, тэр өдрүүдэд улсын хэмжээнд тоот бөхийн тоонд орж, торгон зодогны сэнжигнээс дугтарсан бөхчүүдийн тоо наад зах нь 14 000 хүрнэ.
 
Бөхийн төрлөөр олимп, дэлхий, тивийн тэмцээнээс авсан медалийг нь хүн амынх нь тоотой харьцуулсан үзүүлэлтээрээ монголчууд бидтэй хэн эгнэх вэ, дэлхийд тасархай манлайлна. Цөөхөн хэдэн монгол залуус Арлын орны нэгэн бахархал, үндэсний спортыг нь арав гаруй жил ээлж дараагүй хаанчилж байна. Цаашид ч үргэлжлэх шинжтэй. Хэрвээ монгол залуусыг байнгын эрчимтэй бэлтгэл, хатуу дэг журам дор байлгавал ямар хүчирхэг болдгийн жишээ нь тэд.
 
 Эр хүний дээдийг бөх гэж үзнэ. Үнэлэмж маш өндөр. Бөх хүн бол гүндүүгүй дөлгөөн зан, уужуу ухаан саруул, энэрэлт зөөлөн сэтгэл, тэгээд мэдээж хэрэг хүч чадалтай, самбаа зоригтой. Жинхэнэ эр хүний идеал болсон дүр төрх. Хүү төрвөл “Эрдэмтэн болоорой” гэж бараг хэлэхгүй, харин “Бөх болоорой” л гэж ерөөнө, бэлгэшээнэ.
Дэлхий дээрх хамгийн олон бөхийн хөшөөтэй ард түмэн бол монгол. Намхай, Буур аваргуудаас эхлээд л хэдэн арван арслан, заан, аваргуудын хөшөө монгол нутгийн өнцөг булан бүрд бий. Захын улсын начин нь хүртэл арга ядахдаа л нэг цээж барималтай. Казахууд аугаа бөх Хажимухандаа, Оросууд Ивандубныйдаа, Иранчууд Тахтидаа, Эстонууд Алекстаа, Гүржүүд Апполон Старошвилидээ, Америкчууд Чемберстээ тэр бүр хөшөө босгосон юм болов уу даа, ингэхэд.
Монголчуудын дунд хамгийн их түгээмэл байдаг, бас олноороо бахархан ярилцдаг домог, хуучийн сэдэв бол бөхчүүдтэй л холбоотой. Яриад яриад ханахгүй. Бөхтэй холбоотой зүйр сэцэн үгс, холбоо үг, ерөөл магтаал, оньсого таавар, ертөнцийн гурав хүртэл бий. Манай уран билэгт зохиолчид бол хүчин билэгт бөхчүүдийнхээ талаар зөндөө ихийг бичсэн дээ. Бөхчүүдийн талаар хамгийн их зохиол бүтээл гаргасан орныг шалгаруулбал бас л манайх үнэмлэхүй түрүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.
Бидний бөхдөө хандах хандлага ер бусын. Түрүү бөхийнхөө хөлснөөс шударч аваад магнайдаа түрхэж буйг харсан малайз нөхөрт яаж ч тайлбарлаад юуг ч ойлгуулах боломжгүй. Бүдүүн бүдүүн нүцгэн нөхдүүд нэг нэгнээ түшээд унтаад ч байгаа юм шиг зогсож буйг эр эмгүй нийтээрээ хараад хөшчихийг гаднынхан яагаад ч ойлгохгүй.
Сум орон нутгийнхан нутгаасаа нэг начинтай болчих гэж ёстой хуйгаараа хөдөлнө. Нутгийн бизнесмэнүүд нь том том цүнхтэй мөнгө чирчихээд наадмын талбайгаар сэжигтэй эргэлдэж, нутгийн улс төрчид нь тасархай тактик боловсруулж, ард олон нь аягатай цайгаа ч өрөмтөхийг анзаарахгүй, гарт таарсан даавуу шаавууны өөдсийг хүртэл сэтгэл догдлон мушгилна. Тэгээд нутгаас нь цолтой бөх төрчихвөл хотлоороо цэнгэлийн манлайд ёстой нэг хэдэн өдөр, сараар умбана даа.
Нутгаас төрсөн улсын цолтондоо хийх хөрөнгө оруулалт гэдэг чинь өнтэй жилийн хур шиг л бууна. Хэдэн арван саяын жийпээс эхлээд, арга ядсан арванхан төлөгтэй эр хүртэл нэг төлгөө харамнахгүй тэврээд ирнэ.
Яахав, хааяа жудаггүй зарим нь түмэн олныхоо тэр сайхан өргөмж сэтгэлийн өр рүү өшиглөж байгаа нь харагддаг л юм. Эр бярдаа эрэлхэж, зодоон цохион хийнэ, балмад танхай авирлана. Ялангуяа 90-ээд онд манай цолтой бөхчүүд бараг толгой дараалан хужаа спирт зөөцгөөсөн дөө. Хөөрхий хөөрсөн монгол эрс “Манай арслан ч аугаа арслан шүү дээ” гэлцсээр, тэр арслангийнхаа хуулийн дээгүүр, хил, гаалийн дээгүүр оруулж ирсэн хужаа спиртийг нь уугаад элэг нь харлан олноороо үхэцгээж байв. Гэсэн ч монголчуудын маань бөхөө хайрлах, дээдлэх сэтгэлийн уудам зайд тэдний тэрхүү түр зуурын хар наймаа, хор спирт огтхон ч толбо суулгаагүй билээ. Бид бөхөө дээдэлсээр, хайрласаар, тэднийгээ харсаар л байгаа.
Гэхдээ бас эргэж харах, эргэцүүлж бодох, эмзэглэх зүйл байна аа, байна. Монголчууд бид бөхийн орон мөн ч бас оюун ухаан, эрдэм мэдлэгийг ч дээдэлдэг, гэхдээ бүр эрхмээс эрхэмд тооцдог ард түмэн биш сэн бил үү. Гэтэл ер нь л тийм биш шиг харагдаад байх аж, сүүлийн үед. Учир юун гэвэл... Тодорхой жишээн дээр яривал илүү итгэл үнэмшилтэй болох байх. Ойрхон, бас гайгүй мэдэхийн хувьд төрсөн нутгаараа жишээ авья. Би Говь-Алтайн Халиун сумын уугуул. Манай сум их олон алдартнуудтай, тэдэн дотроос нэгдлийн алдарт дарга, хөдөлмөрийн баатар Д.Лодойхүү, анхны тэмээчин баатар Б.Үрчгэр, их соён гэгээрүүлэгч М.Цэдэндорж, өнөө цагийн аугаа их хүмүүн Л.Түдэв нар бол онцгой билээ. Мөн цагтаа “Хоёр Мөнхийн араас хоёр Цэрэн” гэгдэж явсан улсын начин Цэрэндаш манай нутгийнх. Алдаж эндэж явснаас амжилт арвин гаргаагүй ч цуутай, эр бяртай сайн ч начин явсан юм билээ. Эндэж осолдоогүйсэн бол наанадаж улсын арслантай гэгддэг. “Говь-Алтайн мэнгэт”, “Догшин хар” гэхчлэн олон нэр хочтой. Хүүхэд байхад начингийн хүзүү толгой, хөл гар нь хад чулуугаар сийлж, хар тугалгаар цутгачихсан мэт харагддаг байсансан. Аргагүй л төрмөл бөх. Ямар сайндаа бие барахад шарилыг нь Увсынхан авах гээд ирчихжээ хэмээн хардаж сэрдэцгээгээд, тэрүүхэндээ хөөрхөн хөл, цуу яриа хүртэл тархаад амжихав.
Нутгийнхны хамгийн ихээр, нийтээрээ мэддэг хүн бол Цэрэндаш начин. Бүсээ хөөргөөд бүсэлчихсэн таадгар залуу “Би ч начингийн нутаг ш тээ” хэмээн шилээ шөргөөнө. Өөр нутаг хошууныхан ч ихэнхдээ “Аан, нөгөө мэнгэт начингийн нутгийн залуу юу” гэж лавлана.
Харин би өдий хүртэл, Ло дарга, Ү баатар, эсвэл Цэ найрагчийн нэрийг хэлээд “Би түүний нутгийнх аа” хэмээн нүүр бардам хэлж буй нутгийн нэг ч хүнтэй таарсангүй. Зарим нь “Нээрээ Ло дарга гээд нэг хэнхэг өвгөн байсан юм биш үү?” гэж лавлан арга ааш барна. Цэ начингийн нэрэмжит барилдаан, тэмцээн гэж үе үе болох ч Цэ найрагчийн нэрэмжит ямар нэгэн юм болж байхыг би сонссонгүй. Цэ начиндаа зуу зуугаар нь мал, сая саяар нь төгрөг бариад очдог нутгийн зон олон маань өнөөдөр насны бөгсөнд ганцаардаж, өвгөрч буй Тү эрхлэгчийг хадаг сүү, хэр тааруухан уртай зураг төдийхнөөр аргална. Олонхи нь түүний амьд байгаа эсэхийг нь ч анзаарахгүй, залуус бол бараг л мэдэхгүй. Урт цагааны үүдээр сүүмийчихээд алхаж явахад хажуугаар нь дайрчих гээд л өнгөрнө. Тү эрхлэгч /Л.Түдэв/ бол ганц сумын төдий хүн биш, Монгол орны төдийгүй нийт монгол туургатны эрхэм хүнсэн, уг нь. Цэдэндорж найрагч, соён гэгээрүүлэгч ч мөн ялгаагүй. Өнөө Цэ найрагчийн төрсөн бууцны арын хананд нэг бартагдуухан хийцтэй самбар байрлуулсан төдийгөөр орон нутгийнхны маань тэр их хүнээ гэх гэгээн хүндэтгэл нь төгсгөл болж байгаа юм.
Энэ бол гагц манай нутгийнхны үзэгдэл биш, монгол даяар байгаа нийтлэг, түгээмэл үзэгдэл болно. Тиймээс ус нутгийнхан маань нутгаа муу хэллээ хэмээн бүү зэмлэтүгэй. Би сайн мэдэхээрээ жишээлж л авсан хэрэг. Ухаан байгаад сэтгэл гаргавал нэг юм бодно биз ээ.
“Монгол туургатны 100 эрхэм” нэвтрүүлгээр хэдэн аваргууд маань бараг толгой дараалан гарах шив. Гэтэл хэдэн эрдэмтэн, мэргэд, номын оройд ойртсон хүн энэ нэвтрүүлэгт оров. Миний анзаарснаар л лав бөхчүүдээсээ төдий олон болж шальсангүй.
Булганыхан ах дүү аугаа аваргуудаараа, олимпийн аваргаараа бахархана. Бахархалгүй яахав. Булган бүү хэл Монгол даяараа бахархах учиртай юм хойно. Гэхдээ өөр бахархах юмгүй мэт аашилж болохгүй шүү дээ. “Дамдинсүрэнгийн Урианхай” гэдэг нэрийг хэлээд “Энэ хүн Булганых” гэн бахархаж буй нэг ч булганы залуутай би л лав таарсангүй. Гэтэл энэ хүн чинь хүн төрөлхтний түвшинд, урьдах хойчихтой нь сэтгэж чадсан бараг анхны монгол сэтгэгч юм шүү дээ.
Увсынхан бөхөөрөө алдартай. Увс л гэхээр хүдэр хүдэр хүрэн чийрэг залуус нүдэнд өөрийн эрхгүй харагдах болж. Гэхдээ Увсаас бөхийн аваргаас гадна бас ухаан, сэтгэлийн, эрдэм мэдлэгийн аваргууд төрдөггүй хэрэг үү?
Дорноговийнхон маань Равжаа хутагтаараа бахархана. Гэхдээ тэр бахархал дунд бас согог байх шиг. Равжаа хутагтыг зөвхөн шашны хүн, хутагт гэдэг утгаар нь хүндлэх хүндлэл дийлэнхдээ. Тиймээс тэр бахархал нь үнэн хэрэг дээрээ мухар сүжиг бишрэлтэй илүү ихээр холбогдоно. Уг нь миний ойлгодгоор Равжаа хутагт бол шашны хүн гэхээс илүүгээр номонд нэвтэрсэн их соён гэгээрүүлэгч, их сэтгэгч, бясалгагч, их яруу найрагч хүн билээ. Хэрвээ шашны хутагт байгаагүй сэн бол тэр их хүмүүний бүх бүтээл зохиол, соён гэгээрлийг нь Монгол орон даяар байтугай Дорноговийнхон маань ч ер анзаарах шинжгүй ээ.
Төв аймгийн Лүнгээр дайраад гарахад Хадаа аваргын нутгаар явж байна аа гэлцэнэ. Эрдэнэсант ороход Мөөеө аваргын нутагт ирж байна гэж хөөрнө. Оюун билэгтэй, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүс энэ нутагт гэтэл бишгүй л байгаа шүү дээ. Түүнийг нь бид мэддэггүй, бид бүү хэл нутгийнхан нь ч мэддэггүй. Бөхчүүдээ л ярина, мэднэ.
Чухам эндээс л сөхөж буй сэдвийн минь гогцоо гарч ирж буй юм.
“Бие бөх болбоос нэгэн үе баатарлаяу,
Сэтгэл бөх болбоос түмэн үе баатарлаяу”
Энэ үгийг монгол түмэн өөрсдөө хэлсэн билээ. Энд өгүүлж буй “БӨХ” нь “ЭРДЭМ” гэсэн бас нэг утгыг давхар илэрхийлж буй. Өөрөөр хэлбэл биеийн эрдэм бол БӨХ юм. Харин сэтгэлийн эрдэм бол энэрэл, нигүүлсэл болно.
Биеийн эрдмийн дээр бас мэдлэгийн эрдэм гэж байна. Мэдлэгийг хүн зөгий бал хураах мэт бага багаар их хүч хөдөлмөрөөр цуглуулан хураах амуй. 

Гэтэл мэдлэгийн эрдэм хангалттай биш. Хурааж цуглуулсан мэдлэг боловсролоо ухааран таньж, үр ашигтай хэрэглэж эс чадваас мэдлэг байгаад нэмэргүй. Тиймээс ухааны эрдмийг мэдлэгийн эрдмээс эрхэмд үзжээ.

 Гэсэн хэдий ч түүнээс илүү дээд эрдэм гэж бас буй бөлгөө. Тэр бол сэтгэлийн эрдэм. Хичнээн их эрдэм мэдлэгтэй ч, эр бяртай ч сэтгэлд нинж үүсэж, өршөөн нигүүлсэж эс чадваас орчлонг оноон барьж эс чадна. Тиймээс сэтгэлийн эрдмийг буюу “БӨХ”-ийг бүхнээс эрхэмд үзэж ирсэн байдаг. Тийм сэтгэлийн эрдмийг олсон хүн түмэн үеийг араасаа дагуулах билээ. Бурхан багш Шагжамунийг тийм хэмээнэ.

Ийн сэтгэлийн эрдмийг хамгийн эрхэмд үзсэн нь монголчууд бидний сэтгэлгээ ямар чанд холын хязгаарт хүрснийг илэрхийлнэ.
Гэтэл өнөөдрийн бидний байр байдал эхлэл эрдэм болох “Биеийн бөх” дээрээ гацчихаад байна.
Хаа сайгүй бөхчүүд бүхнээс эрхэм болчихоод байна. Үүнд бөхчүүдийн буруу байхгүй л дээ. Бөхөө дээдлэлгүй яахав, хүндэлгүй яахав. Бидний соёл, зан заншлийн, сэтгэлгээний нэг салшгүй нандин хэсэг бол монгол үндэсний бөх, түүнтэй холбоотой зүйлс билээ.
Гэхдээ, олон түмэн минь ээ, зөвхөн биеийн хар хүчин чадлыг л өргөмжлөн дээдлээд байвал тэгээд бүдүүлэг биет болох шат руугаа гулсаж байгаа нь тэр дээ.

Б.Номинчимэд
2014.2.20

"САЙХАН СЭТГЭЛТ БЯЦХАН ЭЗЭНТЭН" монголын маань хүүхэд бүр уншаасай гэж хүснэ

Бүрэн эхээс нь орчуулсан Д.Оюунчимэг
Хянасан Б.Номинчимэд

Нэгдүгээр бүлэг: Санамсаргүй мэдээ

Седрик аавыгаа өөд болоход дөрвөн настай байжээ. Өндөр нуруутай, цэнхэр нүдтэй, ширвээ сахалтай аавынхаа мөрөн дээр суугаад эсвэл морь болон унаж өрөөн дотор тоглодог байснаа л тэр сайн санадаг. Аав нь өвдөж хэвтэрт орох үед жаалхүүг гэрээс нь авч яваад эргэж ирэх үед бүх зүйл дууссан байж билээ. Хүндээр өвчилсөн ээж нь ч бас түүнийг эргэж ирэхэд орноосоо дөнгөж босож байв. Цонхийсон царайтай, турж эцсэн ээж нь цонхны дэргэдэх зөөлөн сандал дээр сууж байсан ба бэлбэсрэлийн хар хувцас өмсөж, хацар дээрх хонхорхой нь арилсан түүний гунигтай нүд улам ч том болсон юм шиг санагдсан.
- Энхрийхэн минь, аавын бие сайжирч байна уу? гэж Седрик асуув.
Аав ээжийг нь тэгж дуудах тул хүү ч гэсэн ээжийгээ Энхрийхэн гэдэг байв. Түүнийг тэвэрсэн ээжийнх нь гар чичирч байлаа. Ээжийнхээ нүүр рүү эгцлэн ширтэж байснаа Седрик уйлмаар болов.
- Энхрийхэн минь, тэр зүгээр биз дээ?
Гэнэт хүүгийн хайр дүүрэн бяцхан зүрх ээжийнхээ хүзүүгээр тэвэрч нүүрийг нь үнсэлтээр бүтээ хэмээн хэлж өгөх шиг болов. Эмэгтэй хүүгээ энгэртээ наалдуулан тэврээд гашуунаар уйллаа.
- Тиймээ, тэр одоо эрүүл болсон. Түүнд сайхан байгаа байх. Гэвч бид... Чи бид хоёр хоёулхнаа энэ ертөнцөд үлдлээ! Ердөө л хоёулхнаа! гэж уухирдан байж ээж нь түүнд хэлэв.
Хэдий жаахан байсан ч Седрик үзэсгэлэнт залуу аав нь хэзээ ч эргэж ирэхээргүй болсныг ойлгов. Тэр үхжээ. Гэвч жаалхүү үхэл гэдгийг бүрэн дүүрэн ойлгохгүй байсан юм. Седрик аавынхаа тухай ярих болгонд ээж нь уйлах тул түүний тухай дурсахгүй байсан нь дээр, бас ээжийгээ ганцааранг нь удаан орхихгүй байсан нь дээр юм байна гэдгийг хүү ойлгов. Тиймээс цаг ямагт ямар нэгэн зүйлээр анхаарлыг нь татах гэж хичээнэ. Тэднийд танил нөхөд гээд байх улс ховор билээ. Нам гүмхэн, буйдхан амьдардаг ч Седрик хэзээ ч ганцаардлыг мэдэрч байсангүй. Харин өсч том болсон хойноо чухам яагаад тэднийд ховорхон зочид ирдгийг ойлгосон юм.
Эцэг нь түүнтэй гэрлэх үед бүтэн өнчин ээж нь энэ ертөнцөд цор ганцаархнаа байжээ. Ахмад Эрролын хааяа зочлон очдог хөгшин яншаа хатагтайд ээж нь бараа болон амьдардаг байсан юмсанж. Нэгэн удаа ахмад залуу бүсгүй уйлан шатаар бууж байгааг хараад түүний өрөвдөхгүй байж чадсангүй. Дараа нь ойртож танилцаад бие биедээ хайр сэтгэлтэй болжээ. Ахмад Эррол тэр үзэсгэлэнтэй хонгорхон бүсгүйтэй гэрлэхээр шийдэв. Энэхүү гэрлэлт тэдний гэр бүлийнхний хувьд ялангуяа баян, нэр хүнд бүхий эцгийнх нь хувьд тун ч таагүй зүйл байсан юм. Эцэг нь Английн угсаа залгамжилсан гүн агаад Америк хийгээд америкчуудыг нэг нүдээрээ ч үзэх дургүй.
Түүнд ахмад Эрролоос гадна хоёр хүү бий. Английн хуулиар ахмад хүү эцгийн хэргэм зэрэг, өмчийг өвлөн авах ёстой. Хэрэв тэр үр хүүхэдгүй байхдаа өнгөрсөн бол хоёр дахь хүү өв залгамжилна. Ахмад Седрик хамгийн бага нь тул баян болох боломж бараг байсангүй. Гэвч бага хүүг нь байгаль эх сурвалжит гэр бүлийн өв залгамжлагчид байх ёстой тэр бүхэн нандин чанараар хангалттай шагнажээ. Хоёр ахаасаа тэс өөр тэр залуу өндөр гоолиг нуруутай, хүч чадалтай, үзэсгэлэнтэй, эр зоригтой бас ухаантай нэгэн байж. Түүний гэрэлт инээмсэглэл, сайхан сэтгэл нь ямар ч хүний хайрыг татна. Гэтэл ах нар нь эсрэгээрээ сайхан сэтгэл, зүс царай, ухаан, эр зоригийн алиныг ч олж чадалгүй төрцгөөж. Итоны их сургуульд суралцаж байхад нь тэднийг хүндэтгэж харьцах хэн ч олддоггүй байсан юм. Эрдэм мэдлэгт санаа тавихын оронд зугаа наадамд эцгийнхээ мөнгийг үрдэг байлаа. Тэдний эцэг хөгшин гүн өв залгамжлагч нь нэр төр ч үгүй, тэнүүлчин, хэсүүлчин нэгэн болох төлөвтэй байсанд гуниглахгүй байж үл чадна. Гэтэл тэгэхээс тэгэх гэсэн шиг эрхэм нэр төр, гарвал угсааг нь өвлөх ёсгүй гурав дахь хүү сайн сайхан шинж чанар төгс нэгэн болсонд өвгөн гүн түүнийг өв залгамжлагч болохгүйнх нь төлөө ч юм уу, эсвэл ах нарт нь байгаагүй тийм сайн чанаруудыг авч төрсөнд нь ч юм уу бараг л үзэн ядах болов. Гэвч сэтгэлийнхээ гүнд түүнийг хайрладаг байсан юм.
Залуу эр гэрийнхний дургүйцлийг төрүүлэн суугаад байхыг хүссэнгүй хөрст дэлхийгээр аялан явахыг илүүд үзжээ. Холын Америкт очиж тэр үед бүдүүлэг мунхаг үйлдлээрээ эцгийнхээ уурыг барж байсан хоёр ахтай нь харьцуулаад байхааргүй нүднээс далд амьдаръя гэж шийдэв. Хагас жилийн дараа өвгөн хүүгээ санаж түүнд даруй Европт буцаж ирэхийг тушаасан захидал бичлээ. Гэвч тэр захиа Америкт хаягласан хүнийхээ гарт очиж амжаагүй байхад өвгөн гүн ахмад Седрикээс америк бүсгүйтэй гэрлэх болсон тухай захидал авчээ. Өвгөн хүүгийнхээ захидлыг уншаад үгээр хэлэхийн аргагүй уурлав. Тэр үед хажууд нь байсан зарц өвгөн эзэн нь багтарч унах вий гэхээс ихээхэн айсан гэдэг. Гүн бүтэн цагийн турш өрөөн дотроо яг л барс шиг дүүлжээ. Дараа нь бичгийн ширээний ард суугаад хэзээ ч гэртээ эргэн ирж болохгүй, өөрт нь болоод ах нартаа захидал бичиж болохгүй, хаагуур юу хийж яваад, дуртай газраа үхэх нь хэнд ч падлийгүй хэрэг, одоо гэр бүлийнхээ хувьд тэр нэгэнт үгүй болсон хүн, ямар ч байдалд орлоо гэсэн тусламж хүсэхийн хэрэггүй гэсэн үгтэй захидал бичжээ.
Ийм захидал унших ахмадад мэдээж гунигтай байсан юм. Тэр Англи эх орондоо хайртай, төрж өссөн гэрээ байнга санадаг, харгис хатуу зантайг нь үл хайхран өвгөн эцгээ хайрладаг, ах нар нь түүний аашийг барж, урмыг хугалах үед эцгээ юу юунаас илүү өрөвддөг билээ. Гэтэл одоо түүнд өршөөгдөх найдвар үлдсэнгүй. Эхлээд тэр юу хийхээ мэдэхгүй байлаа. Энгийн хөдөлмөр эрхэлж амьдрахаар өсөж хүмүүжээгүй ч түүнд шийдвэр гаргах хүч хангалттай байсан юм. Эцэст нь тэр армийн цолоо худалдаж (Англид офицерын цолыг худалдан авдаг мөн албан тушаалаас гарах болбол зарж болдог байжээ) Нью-Йоркод ажил олоод сэтгэлт бүсгүйтэйгээ гэрлэв. Урьдын Англи дахь амьдралаас энд босгосон энгийн даруу амьдрал нь өдөр шөнө шиг ялгаатай байсан ч тэр залуу аз жаргалтай, ирээдүйдээ итгэл дүүрэн байсан юм.
Нам гүмхэн гудамжинд жижигхэн байшин худалдаж аваад хүүтэй болж амьдрахдаа хөгшин хатагтайн бараа бологч бүсгүйтэй гэрлэсэндээ хэзээ ч харамсаж байсангүй. Эхнэр нь энхрий ялдамхан, үзэсгэлэнт хонгорхон нэгэн билээ. Тэд бие биеэ чин сэтгэлээсээ хайрлана. Даруухан бяцхан байшинд төрсөн гэхийн аргагүй жаалхан Седрик энэ ертөнц дээрх хамгийн аз жаргалтай хүүхэд байлаа. Тэр хүү эрүүл саруул, хэнд ч төвөг уддаггүй, зурсан юм шиг хөөрхөн хүү билээ. Урт сормуустай, том хар нүдтэй, буржгар шар үстэй хүү дөнгөж есөн сартай байхдаа хөлд оров. Түүнийг тэргэнд суулган гудамжаар авч явахад өнгөрч явсан хүмүүс зогсоод өхөөрдөм хөөрхнийг нь шагшина.
Энэ гудамжны хүн болгон түүнийг мэддэг, хайрладаг байлаа. Тэр ч бүү хэл энэ ертөнцөд хамгийн тэсвэрлэшгүй этгээд гэж хөршүүд нь тооцдог жижиг хүнсний худалдаачин хүртэл түүнийг хараад баярлаж, түүнтэй ярилцахаар зогсдог байв. Хүү хөлд орж, явж сураад гудамжаар асрагч эхтэйгээ хамт тоглоомон машинаа чирэн хөөрхөн цагаан костюм, бяцхан цагаан бүрхтэй алхахад нь бүх хүмүүсийн анхаарал түүн дээр тогтдог байлаа. Асрагч эх нь түүгээр ихэд бахархах агаад гадагшаа гараад эргэж ирэх болгондоо залуу ээжид сүйх тэргээр явж байсан баян хатагтай нар хүүг хараад хэрхэн өхөөрдөн зогссон тухай, жаал хүү ч насан туршдаа сайн танил байсан юм шиг огтхон ч бишүүрхэлгүй тэдэнтэй ярилцсан тухай баяр хөөр болгон ярьдаг байв.
Седрик маш итгэмтгий сайхан сэтгэлтэй хүүхэд болж өслөө. Тэр бусдын мэдрэмжийг эртнээс ойлгож сурсан юм. Энэ магадгүй байгаль эхийн хишиг, эсвэл хэзээ ч бүдүүлэг чанга үг хэлж үзээгүй бие биедээ халуун хайртай эцэг эхийн хүү болон төрснийх ч байж мэднэ. Аав нь ээжийг нь ямагт энхрийлэн хайрлаж, эелдэг зөөлөн харьцаж байгааг хараад хүү түүн шиг байхыг хичээнэ. Хүү бүх талаар эцэгтэйгээ адилхан байхыг хичээдэг билээ.
Харин эцэг нь хэзээ ч эргэж ирэхгүй болсныг ойлгоод ээж нь тийм гунигтай байгааг харж түүнд чадах ядахаараа санаа тавихыг хичээн чармайдаг боллоо. Өвдөг дээр нь сууж буржгар толгойгоо энгэрт нь наан тэврэх ч юм уу, эсвэл тоглоом, зурагтай номоо авч ирээд хөлийнх нь дэргэд суун тоглоно. Хүү үүнээс илүү дээр юм олж чадаагүй ч энэ бүхэн залуухан бэлбэсэн эхэд нь том тайтгарал болдог байсан юм.
- Мэри, тэр намайг тайтгаруулах гэж хүсдэг. Үнэхээр намайг ойлгож байх шиг гайхсан, хайр гэрэлтсэн харцаар харах юм. Тэр намайг энхрийлж... эцгийнхээ оронд... тэр намайг ойлгодог гэдэгт би итгэлтэй байна гэж ээж нэг удаа хөгшин асрагч эхэд нь ярьжээ.
Седрик өсөж том болохын хирээр ээжийгээ тайтгаруулах олон олон арга сэдэх болж ээж нь ч бусдын тус дэмийг эрэлхийлэх хэрэггүй болов. Таван настайдаа хүү уншиж сураад ээждээ өөрийнхөө номуудаас, заримдаа сонин уншиж өгдөг болов.
Мэри хатагтай Эррол хүүгээ ном уншиж өгөхөд баясан инээж байгааг гал тогооноос төвөггүй сонсоно. Мэри жаал хүүг тун ч их хайрлаж, түүгээр бахархдаг байсан юм. Тэр бол тэдний гэрт байдаг цорын ганц зарц бөгөөд асрагч эхийн, тогоочийн, цэвэрлэгчийн бүх үүргийг нэгэн зэрэг гүйцэтгэнэ. Үдэш орой хатагтай Эррол хүүдээ хувцас оёхоор суухад дуртайяа тусалдаг байлаа.
- Та нар хараач, ээжийнхээ хуучин даашинзаар оёсон хар хамбан костюмтай тэр хичнээн гайхалтай харагдана вэ! Яг л бяцхан лорд шиг! гэж тэр эмэгтэй танилууддаа бахархан хэлдэг байлаа.
Седрик харин лорд гэж юу болохыг мэдэхгүй. Түүний хамгийн сайн найз гэвэл хатагтай Эррол хүүтэйгээ хамт суудаг гудамжны булангаас холгүйхэн байх жижиг хүнсний мухлаг ажиллуулдаг ноён Гоббс байсан юм. Седрик түүнийг хайрлаж хүндлэхийн зэрэгцээ маш баян алдартай хүн гэж бодно. Учир нь тэдний мухлагт жүрж, чавга, инжир, төрөл бүрийн жигнэмэг гээд зөндөө олон гоё юм бий. Седрик бас сүүний худалдаачин, талхны худалдаачин, гудамжинд суун алим зардаг эмгэн гээд бүгдийг хүндэлж хайрлана. Гэсэн ч тэр ноён Гоббсыг хэн хэнээс илүүд үзэх бөлгөө. Тиймээс өдөр болгон тэдний мухлаг руу очиж удаан сууж ярилцдаг байв. Зан аашаар сайханд тооцогдоод байдаггүй ноён Гоббс тэр жаахан хүүхэдтэй юун тухай ярьдаг нь үнэхээр хачирхалтай биш гэж үү. Гэсэн ч тэр хүүд Америкт гарсан хувьсгалын тухай, тусгаар тогтнолын дайны тухай, энэ дайны баатруудын тухай, Америкчуудын эх оронч тэмцлийн тухай зөндөө юм ярьдаг байв. Седрик түүний яриаг сонсож байхдаа сэтгэл ихэд догдолж нүд нь гэрэлтэн, хацар нь халуу шатаж, хэтэрхий их сэтгэл хөдөлсөндөө үс нь арзайн босоод сайхан буржгар шаргал үс нь өвсөн бухал аятай юм болно. Ноён Гоббсоос Седрик анх удаа улс төрийн талаар сонсжээ. Хүнсний худалдаачин түүнд сонин уншиж өгөөд Вашингтонд юу болж байгаа, ерөнхийлөгч албан үүргээ биелүүлж чадаж байгаа эсэх талаар ярьж өгдөг байв. Седрикийг долоо хүрээд байхад мистер Гоббс түүнийг дагуулж яваад сонгуулийн үеийн бамбарт жагсаалыг харуулсан юм. Хожим нь энэ жагсаалд оролцсон олон хүн дэнлүүт баганын дэргэд мөрөн дээрээ буржгар үстэй хөөрхөн хүүхэд суулгасан бүдүүн эр зогсож байсныг, тэр хүү хүмүүсийн зүг малгайгаараа даллаж байсныг тодхон санадаг.
Энэ сонгуулийн дараа Седрикийн амьдралд гайхалтай өөрчлөлт гарч билээ. Хамгийн хачирхалтай нь ноён Гоббс түүнд Английн тухай ярьж, тэдний засгийн газар Английн үе залгамжилсан гүн, бэйл, бэйсүүдийн тухай тун ч шүүмжлэлтэй яриа өрнүүлсэн тэр өдөр энэ өөрчлөлт болсон юм. Маш халуун өглөө байлаа. Седрик найзуудтайгаа цэрэг болж тоглож байснаа ноён Гоббсын мухлаг руу сэрүүцэж амрахаар очив. Тэр үед мухлагийн эзэн Англид болж байгаа ордны ёслолын зураг тавьсан сонинг гартаа барьчихаад тун ч дургүйцсэн шинжтэй зогсож байсан юмсанж.
- Эдний яаж зугаацаж байгааг хар даа. Удаан ингэж зугаацахгүй л байх, Америкчууд хэзээ нэгэн цагт тэдний тэр гүн, бэйл, бэйсүүдээс хэрэггүй бүхнийг нь салгаж авахдаа л авна гэж тэр цөхөрсөн сэтгэлээ барьж дийлэлгүй хэлэв.
- Та олон гүн, бэйлүүдийг таних уу? гэж Седрик энд орж ирэх болгондоо суудаг өндөр сандал өөд авиран гарах зуураа асуулаа.
Хүү сандал дээр гарч суугаад малгайгаа цохон дээрээ тавьж гараа хоёр халаасандаа хийдэг зуршилтай.
- Үгүй дээ, гэсэн ч би тэдний ядаж нэгийг нь барьж авах сан гэж хүсэж байна. Тэр муу энд орж ирээд хатаасан талхтай хайрцаг дээр суух гээд үзэг л дээ, яахыг нь харах юмсан! гэж ноён Гоббс хэллээ.
- Хэрэв тэд илүү дээр зүйл байдгийг мэддэг сэн бол яавч тэр гүн, бэйл, бэйсээсээ татгалзах байсан биз гэж хэлэхдээ Седрик хөөрхий тэднийг дотроо ихэд өрөвджээ.
- Яалаа гэж! Хэргэм зэрэгтээ бардаж, хамраа сөхсөн өөдгүй амьтад. Тэд бүгдээрээ л тийм!
Энэ яриа яг оргилдоо хүрч байх үед мухлагт Мэри орж ирэв. Седрик түүнийг сахар авахаар ирсэн биз гэж бодсон ч асрагч эмэгтэйн царай цонхийн цайж харваас догдолсон янзтай байх аж.
- Гэртээ харья, хонгор минь, ээж чинь дуудаж байна!
Седрик сандал дээрээсээ үсрэн буув.
- Ээж надтай хамт зугаалахыг хүсээ юу, Мэри? За баяртай, ноён Гоббс! Би дахиад ирнэ ээ. Мэри өөрийг нь үг дуугүй ширтсээр, толгой сэгсэрч байгааг хараад хүү гайхлаа.
- Юу болсон бэ, Мэри? Та халууцаад байгаа юм уу? гэж тэр асуув.
- Үгүй дээ, тун хачин юм болоод байна...
- Энэ халуунаас болж Энхрийхний толгой өвдөөгүй биз дээ? гэж Седрик санаа зовсон янзтай асуув.
- Үгүй дээ, тийм юм болоогүй.
Тэд явсаар гэрийн гадаа ирэх үед үүдэн дээр сүйх тэрэг зогсож байсан бөгөөд жижигхэн зочны өрөөнд нь хэн нэгэн хүн ээжтэй нь ярилцаж байв. Мэри хүүг дагуулан дээшээ гарч хамгийн сайн хувцсыг нь өмсгөөд өргөн улаан бүс бүслүүлж, үсийг нь самнав.
- Ээ бурхан минь! Ямар сонин юм бэ! Энэ бүх язгууртнууд, лордууд! Тэдэнд тэглээ гээд сайхан юм юу байна! хэмээн асрагч эмэгтэй амандаа үглэнэ.
Энэ бүхэн Седрикт учир битүүлэг байсан ч юу болоод байгааг ээж нь тайлбарлаж өгөх байх гэсэндээ дахин Мэригээс юу ч асуусангүй. Хүү бэлэн болсон хойноо доош зочдын өрөө рүү буулаа. Гонзгой царайтай, өндөр туранхай өвгөн зөөлөн сандал дээр сууж байна. Седрикийн ээж нүдэндээ нулимс гялталзуулан цонхийсон царайтай юм хажууд нь зогсох аж.
- Өө, Седди! гэж дуу алдаад тэр эмэгтэй хүүгээ тосон гүйж, тэвэрч аваад догдолж, айсандаа чичрэн байж үнсэв.
Өвгөн босож ирээд Седрикийг нэвт шувт ширтсэн харцаараа шинжин харав. Дараа нь ясархаг гараараа шовх эрүүгээ илбээд машид сэтгэл хангалуун байгаа янзтай,
- Тэгэхээр энэ бяцхан лорд Фаунтлер юм биз дээ! гэж үгээ сунжруулан алгуурхан хэллээ.

Хоёрдугаар бүлэг.