...ХОЁР ҮГ...

Түүхэн үйл явдлууд цаг үедээ шатаад дуусахад түүний үнс нурман дороос тэр түүхэн үйл явдал хийгээд тэр үйл явдлыг гардан бүтээсэн түүхэн их хүмүүсийн бодит дүр төрхийг олж харахад нэн бэрх болдог. Өөрөөр хэлбэл тэр үйл явдлын сайн, муу нөлөөллөөс ангижраагүй, баяр бахдал, үзэн ядалтын сэтгэл хөдлөл бүрэн арилаагүй цагт бүрэн дүүрэн үнэн зөвөөр үнэлж дүгнэхэд бэрхтэй. Ялангуяа массын, олонхийн хувьд... замын ноход шиг хуцан боргох нь ч, үгүйсгэн гутаах нь ч, тахин шүтэх нь ч бишгүй олон. Хөөрхийлөлтэй олонх бичээчид тэр их үйл явдлууд, их хүмүүсийн дүр төрхийг сэтгэлгээний цараа, хэмжээгээр өөр өөрийнхөөрөө урлах нь бий ч тэр бүр бодит байдалтай нийцэх нь бараг үгүй, яагаад гэвэл "савны хэмжээ" гэдэг нэг айхтар хүчин зүйл гарцаагүй үйлчилж байдаг юм. Үйл явдал, түүхэн зүтгэлтэн хичнээн аварга лут байна тэр хэмжээгээр гажуудаж, самуурах нь их...
Гэвч цагийн салхи салхилсаар, он жилүүд урссаар нэг л мэдэхэд тэрхүү үнс нурам арилж одох бөгөөд тэр цагт тэр түүхэн үйл явдлууд, түүхэн аугаа их хүмүүсийн дүр төрх улам бүр, яг л чадварлаг барималчын алх, цүүцэн дороос улам улмаар тодрох гантиг баримал мэт тодорч ирдэг...
Б.Номинчимэд.
.
.
ИОСИФ СТАЛИНЫ тухай...
Иосиф Сталин тун их уншдаг, тал бүрийн өргөн мэдлэгтэй нэгэн байсан. Түүнийг өдөрт багаар бодоход 500 хуудас уншдаг тухай бичсэн эх сурвалж ч бий гэнэ. Түүхчдийн бичсэнээр Сталины хувийн номын санд 20 мянгаас хол давсан тооны ном байсан. Тэрээр номыг анхааралтай, нэгбүрчлэн уншдаг. Үүнийг нь сонирхолтой санагдсан хэсгийнхээ доогуур харандаагаар зурсан, хажууд нь тэмдэглэсэн байдгаар баталж болно. Сталины номын санд Оросын сонгодог зохиолууд бүгд байжээ. Ялангуяа Пушкины бүтээлүүд, нэвтэрхий толь, толь бичиг, янз бүрийн лавлах олон байсан гэдэг. Түүх, эдийн засаг, социологийн чиглэлийн ном ч олон таарна. Төр эрх зүй зэргээс гадна далд ертөнц, ховс, сэтгэл зүй тэр ч бүү хэл мэдрэлийн болон арьс өнгөний өвчний тухай ном ч гарч ирж байж. Сталин нарийн бичгийн даргадаа номуудыг нь ангилж цэгцлэх тухай үүрэг өгөхдөө “Эхний ээлжинд сэдвээр нь ялгаад а) Ленин, б) Маркс, в) Энгельс, г) Каутский, д) Плеханов, е) Троцкий, ж) Бухарин, з) Зиновьев, и) Каменев, к) Лафарг, л) Люксембург, м) Радекийн бүтээлүүдийг тусад нь тогтоосон дарааллын дагуу ангилж хураах. Харин үлдсэнийг нь зохиогчоор нь ангилж, сурах бичиг, сэтгүүл, шашингүйн үзлийн номуудыг цаасны хаягдалд өг” хэмээн бичсэн байдаг. Английн түүхч Саймон Монтефиор Сталины унших дуртай сэдвийн талаар “Мопассан, Уайльд, Гоголь, Гете болон Золяг тэр таашаадаг байжээ. Тэр яруу найрагт дуртай. Сталин Библиэс, Бисмаркийн бүтээлүүдээс,  Чеховын зохиолуудаас бүтэн бүтнээр нь эш татаж чаддаг. Мөн тэр Достоевскийгээр бахархдаг нэгэн байжээ” хэмээн бичсэн байдаг. Найруулагч Алексей Пиманов ч мөн Сталиныг хувь хүнийх нь хувьд чамгүй их судалсан нэгэн. Тэрээр Сталины номын санд байсан хэдэн мянган номуудыг үзсэн хүний хувьд тэдгээр номын 90 хувьд нь харандаагаар ямар нэг тэмдэглэл хийсэн, тэдгээр тэмдэглэлийг өөр хэн ч биш Иосиф Виссарианович өөрийн гараар бичсэн гэдгийг баталдаг юм.

ЭХ СУРВАЛЖ:
http://www.polit.mn/content/64374.htm;jsessionid=9EFA84071BA842F72EE89372AD3E9E82

ТҮҮХИЙН БАЛАРХАЙ ЖИМИЙГ СЭРГЭЭЖ БУЙД БАЯРЛАЛАА

/Зохиолч, сэтгүүлч Б.Ойдовын “Айн-Жалудын цавчилдаан” түүхэн туужийн шинэ хэвлэлд зориулав/.
Ялагдал бүхэн гашуун харамсалтай эмгэнэл байдаг ч бас ялагдал бүхэн гашуун гутамшигтай байдаггүй. Харин ч зарим тохиолдолд ялагдал бахархал, бардамнал болох нь ч бий. Гэвч дэлхийн түүхийг өөрчилсөн томоохон үйл явдлууд, ялагдал, ялалтын түүхэнд ийм явдал маш цөөн. Ердийн жижиг сажиг үйл хийгээд жижиг сажиг хүмүүсийн тухайд ийм бахархал дүүрэн ялагдлын түүх гэж үгүй. Учир нь гашуун ч ялагдал нь бахархал болон үлдсэн түүхийг зөвхөн аугаа зоригт баатрууд, их хүмүүс, гайхамшигт түүхэн эргэлтүүд л бүтээдэг. 
Хүн төрөлхтний түүхэнд ийм цөөхөн тохиолдох бахархал дүүрэн ялагдлын нэгээхэн сонгодог жишээ бол өнөөгөөс 750 гаруй жилийн өмнө алс холын Изриалийн нутгийн захад, өнөө ч дайны гал дүрэлзсээр буй Газын зурвасын ойролцоо, эртний түүхт Назарет хотын дэргэдхэн байх Айн-Жалуд хэмээх газарт Мамлюк тэргүүтэй Араб, Лалын ертөнцийн нэгдсэн хүчирхэг армитай хийсэн шийдвэрлэх тулаанд монголын нэгэн түмт цэрэг ялагдсан, бидний хувьд гашуун эмгэнэлтэй боловч бас бахархал дүүрэн үйл явдал юм. 
Мамлюкүүдийн талд нийтдээ дор хаяж 25 000, их талдаа 100 000 цэрэг байсан бол Монголчууд 12 000 -15 000 цэрэгтэй, хүчний харьцангуй зөрөөтэйгээр тулсан байна. Гэхдээ тухайн цаг үед хүчний харьцаа монголчуудын хувьд чухал шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэггүй байсан үе байв. Монголчууд бүтэн жарны турш орчлонгийн энг туулан давшихдаа ямагт харьцангуй давуу хүчтэй тулж, ямагт ялан дийлсээр ирсэн тул хүчний энэ хол зөрөөтэй харьцаа тийм ч чухал нөлөөгүй байж... Харин тулаанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн бусад олон шалтгаан, тухайлбал загалмайтан болон Сирийн холбоотнуудынх нь дараалсан увайгүй урвалтууд, хүчний их хэтийдлээс үүдсэн монголчуудын дотоодын хагарал тэмцэл нөлөөлсөн гэж хэлж болно. 
Энэ тулаанд монголын түмт бүхэлдээ хядагдаж, аймшигт ялагдал хүлээсэн ч, түмтийн ноён Хитбуха дайсанд олзлогдож, зэрлэгээр тамлуулан амь насаа алдсан ч харин хойч үедээ, зөвхөн хойч үедээ төдийгүй дэлхийн цэрэг дайны түүхэнд жинхэнэ эр баатарлалын, үнэнч шударгын бахархал, бардамнал, ялж чаддаг шигээ бас баатрын ёсоор ялагдаж чаддагын яруу алдрын мөхөшгүй дуун болон үлдсэн билээ. 
Энэхүү яруу сайхан, бахархам түүхэн үйл явдлын тухай монголчууд маань ойрноос нийтээр мэддэг болж, өөр хоорондоо бахархан хэлэлцэх төдийгүй уран бүтээлчид нь энэ сэдвийг шүүрэн авч зохиол бүтээлээ туурвиж эхэлжээ. Түүний нэгэн жишээ бол зохиолч, сэтгүүлч Б.Ойдовын “Айн-Жалудын цавчилдаан” түүхэн тууж юм. Эл түүхэн баримтыг түшиглэн яруу үгээр урлан бүтээсэн уг түүхэн тууж “Хаадын сан”-гаас зарласан түүхэн туужийн уралдаанд тэргүүлэн шалгарсан нь сайхан хэрэг. Учир нь энэ мэт ялж, ялагдаж явсан бахархалт их түүхээ хүүхэд залууст, үндэстэн даяараа хүргэн сурталчлахад, тэднийхээ хүсэл урмыг бадраахад түүхэн уран зохиолын үүрэг, нөлөө нэн чухал билээ. Энэ мэт сэдвээр олон уран бүтээлчид янз бүрийн өнцгөөс бичиж туурвих аваас тун чухал санагдана. 
Айн-Жалудын үйл явдал бол XIII-XV зуунд монголчуудын бүтээсэн аугаа их үйл явдлуудын зөвхөн нэгхэн элсэн ширхэг нь юм. Загалмайтны аян дайны тухай нийтдээ 2000 гаруй зохиол бүтээгдсэн гэдэг. Манай үндэстний бүтээсэн их түүхрүү уран зохиол талаас өнгийсөн нь тун бага агаад, 2000 байтугай 200 роман ч байхгүй байна. Буй цөөн хэд нь хэн бүхний мэдэх хэд гуравхаан сэдвийнхээ хүрээнд эргэлдэн, түүнээ мөлжиж сууна. Гэтэл энэхүү Айн-Жалудын тулаан мэт үй олон ер бусын түүх монголын их түүхэнд үй түмээрээ буй билээ. Манай уран бүтээлчид, ялангуяа түүхэн талаа барьж бичдэг уран бүтээлчдийн маань өмнө яндашгүй их арвин баялаг баримт материал, шавхагдашгүй мэт түүхий эд бий. Боломж нөөц ч, авьяас чадвар ч мөн хэмжээнд байгаа гэдэгт итгэнэ.
Зохиолч, сэтгүүлч Б.Ойдов урд өмнө хэн хүний яваагүй түүхийн жимээр мацан, төдийлөн гүйцэд нээгдээгүй түүхийн шаргал хуудсыг хүүхэд залуусын өмнө уран зохиолын түлхүүрээр нээн өгч буйд туйлаас талархнам.
Айн-Жалудын тулаанд баатарлагаар, омог төгөлдөр, бахархал дүүрэн эрсэдсэн монгол баатрууд, ялангуяа Хүлэг хааны тугийн жанжин, хүлэг их баатар Хит Бухагийн яруу алдар улам улмаар түгэн дуурсах болтугай.
Зохиолч, сэтгүүлч Б.Номинчимэд

Профессор МОРРИС РОССАБИ: 13 ДУГААР ЗУУНЫ МОНГОЛ ГҮРЭН БҮХНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮРХЭНД ӨНӨӨГИЙН АМЕРИК ШИГ Л БАЙСАН...

/Архив ухахуй/
11 жилийн өмнө 2004 оны 11 дїгээр сарын 17-нд АНУ-ын Нью-Жерси мужийн Нью-Брансвик хотод болсон Эзэн богд Чингис хааны тахилга дээр “Хубилай хаан” номыг зохиогч, хятад судлаач, профессор Моррис Россаби  “Чингис хаан: Домог ба бодит байдал” хэмээх илтгэл тавьсан юм. Илтгэлийн дараа түүнтэй уулзаж хоёр гурван үг сольж амжсан билээ. Профессор Моррис Россаби монголын тухай хэд хэдэн ном бичсэн ба 1990-ээд оны үйл явдлыг өгүүлсэн “Орчин үеийн Монгол: Хаадаас коммисарууд, хөрөнгөтнүүд хүртэл” гэдэг ном нь Баабарын эгдүүг эвгүй хөдөлгөөд авсан санагдана.
Б.Номинчимэд

 *
- Уучлаарай, доктор Россаби, Таны илтгэлийн нэр “Чингис хаан: Домог ба бодит байдал”. Ингэхэд Чингисийн домог, бодит байдал хоёрын хооронд хэр их зай байна вэ? Домог нь бодит байдлаа илэрхийлж байв уу, эсвэл бодит байдал нь домгоо тодорхойлж байв уу? 
- Домог, бодит амьдрал хоёрын хоорондын холбоог сайн судалсан хүн бол Японы эрдэмтэн Якода гэдэг хүн бий. Тэр хүн өөрийн судалгаандаа жинхэнэ амьдралыг домог болгон ярьсан олон тохиолдлуудыг дурдсан байгаа. Жишээ нь Тэмүүжин эцэг нэгтэй ах Бэгтэрээ хөнөөсөн талаар үйлдэл бүхнийг нь дүгнэн шинжилсэн төдийгүй энэ явдал нь ард түмний дунд хэрхэн домог болон хэлцэгдэх болсон талаар нарийн судалсан гэх мэтчилэн Якодагийн судалгааны ажлыг үзвэл илүү сонирхолтой юм гарна даа.
.
- Түүхч, судлаач хүн бүхэнд түүхийн сод хүмүүсийн талаар өөрийн гэсэн дүр төрх, итгэл, хайр, талархал, харьцаа бий болсон байдаг. Таны хувьд Чингис хаан гэж ер нь хэн бэ?
- Миний бодлоор Чингис хаан бол гайхалтай авьяастай улс төрч хүн байсан.  Энэ их хүн маш олон өөр өөр үндэстэн, шашинтнуудыг нэгэн том гэрийн дээвэр туурган дор нэгтгэж чадсан.  Энэ нь түүний хамгийн агуу чадварын үр дүн юм гэж боддог. Мөн Чингис хааны олон чухал содон чанарууд цаашид монгол түмний уламжлал болон хадгалагдаж, өвлөгдөж иржээ. Тухайлбал, шийдвэр гаргахдаа зоримог, тэсвэр хатуужилтай гэх мэт. Ер нь Чингис хааны олон үйл ажиллагаа, санаа бодлыг  дэлгэн харуулсан “Монголын нууц товчоо” нь өнөөдөр түүхийн чухал гарын авлага болоод байна.
.
- Та яаж яваад Монголын түүх рүү хальтирчихав даа?
- Анхлан би Хятадын түүхийг сонирхдог байлаа. Хятадын түүхийг үзэхэд Хятад улсыг түүхэнд анх удаа нэгтгэн, хүчирхэг гүрний хэмжээнд өргөж өгсөн Хубилай хааны түүх зайлшгүй орж ирдэг. Хубилай хааныг судлахын тулд түүний өвөг Чингис хааны түүхийг тойрохын аргагүй. Ингэж л би Хятадын эзэнт гүрэн судлана гэдэг ойлголт   маань яваандаа Монголын эзэнт гүрэн судлах  судалгаанд тулаад зогссон юм.
Ингэж би 20 гаруй жилийнхээ амьдралыг  Монголын эзэнт гүрний түүх, Монголын нууц товчоотой холбосон.
.
- Таны “Хубилай хаан” хэмээх  ном Юань гүрний үеийн түүхийн талаарх нэлээд суурь судалгааны бүтээл. Хубилай хааны монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар манай монголын түүхчид эерэг, сөрөг янз бүрээр хэлцдэг. Таны хувьд...?
- Хубилай хааны тухай ярихад түүний түүхэнд үлдээсэн сайн талуудыг нь эхэлж ярих хэрэгтэй. Энэ хүн Хятадын түүхэнд засаг захиргааны шинэ санаа, журмыг оруулсан.  Ер нь хятадууд өөрсдөөс нь илүү монголын Хубилай хаан хятадын амьдралд маш их эргэлт, өөрчлөлт хийсэн хүн юм. Хамгийн чухал зүйл бол Хубилай хаан Бээжин хотыг өргөтгөн, тухайн үедээ л байж болох хэмжээнд хөгжүүлж чадсан. Бээжин хотыг өргөтгөн байгуулахынхаа явцад дэд бүтцийг нарийн зохион байгуулсан байдаг. Шууд хэлэхэд Хятад Хубилай хааны үед  л хүчирхэгжиж чадсан бөгөөд цаашид дипломат харилцааг өргөжүүлж олон орнуудтай элчин сайд илгээн харилцаа тогтоож байсан гэх зэргээр сайн талууд олон бий.
Муу тал нь гэвэл өөр хоорондоо тэмцэлдэж байсан Монголын хант улсуудын тэмцлийг зогсоож чадаагүй төдийгүй өөрөө ч тэрхүү зөрчил тэмцлийн шалтгаан нь болж байсан. Мөн Япон руу довтлох гэсэн хоёр удаагийн оролдлого хийсэн нь тухайн үедээ маш том, өргөн далайцтай байсан ч, харамсалтай нь маш их  хохирол, гамшигийг үзсэн гэх мэт.
.
- 13 дугаар зууны үеийн Монголын эзэнт гүрнийг тухайн үеийнхээ дэлхий нийтэд нөлөөлөх нөлөө, үүргээрээ өнөөгийн дэлхий ертөнцөд гүйцэтгэж буй АНУ-ын үүрэг рольтой харьцуулж үзэх нь бий. Хэрвээ ингэж үзвэл эндээс их олон зүйлийн сонирхолтой харьцуулалт гарна байх даа...?  
- Тэр үеийн монгол болон одоогийн Америк хоёрыг харьцуулж хэзээ ч бодож байсангүй.   Одоо ингээд харьцуулан бодоход  13 дугаар зууны Монгол өөрийн гэсэн соёл иргэншил, бусад зүйлсээрээ дэлхийг тэргүүлж, бүхний хараа, анхаарлын төвд байсан нь өнөөгийн Америктай нэлээд төстэй. Гэхдээ энэ хоёр том гүрэнд, аль алинд нь цаг үедээ зохицсон сайн ба муу талууд байсан. Онцолж хэлэхэд бусад орнуудыг нэгтгэхэд өнөөгийн америк юу ч хийх боломжгүй, дэлхий нийтээр тогтсон дипломат системийн дээгүүр гарч чадахгүй бол харин 13 дугаар зууны Монгол гүрэн тухайн үед дэлхий нийтийг нэгтгээд зогсохгүй энэхүү дипломат системийг бий болгоход маш их зүйл хийсэн.
Мөн өнөөгийн Америкийн дэлхий нийтэд явуулж буй үйл ажиллагаа нь ардчилсан зарчим дээр тулгуурладаг гэлээ ч цэрэг армийнхаа хувьд тэр үеийн Монголынх шиг хатуу ширүүн түрэмгий хандлага байгаа гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Гэхдээ ямартай ч 13 дугаар зууны үеийн Монгол гүрэн бүхний сэтгэл зүрхэнд өнөөгийн Америк шиг л байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй байна.
.
- Ингэхэд та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?
- Би Египэдэд төрсөн. 11 насандаа АНУ-д аав, ээжтэйгээ ирсэн. Хятад хэл сурахын зэрэгцээ хятадын түүхийг сонирхож эхэлсэн. Бакалаврын зэргийг Колумбийн их сургуульд хамгаалсан. Энэ үеэс эхэлж, Хятадын болон Монголын түүх, эзэнт гүрний тухай судалгааны ажилд шамдан орсон доо.
Ингээд Хубилай хааны тухай ном, Хятадын болон Төв Азийн түүхийн сэдвээр нэгэн зохиол бичсэн. Эхнэр маань монголын түүхийн судалгаанд гар бие оролцож, хоёул  хамтран хэд хэдэн ном, зохиол бүтээсэн дээ.
За, яаралтай ажилтай байсан ч түр саатан бидний сонирхсон асуултанд хариулт болгоосон Танд гүнээ талархаж байна. Таны эрдэм судалгааны ажилд их амжилт хүсье.
Б.Номинчимэд
2004 оны 11 сарын 17.
АНУ, Нью-Жерси муж, Нью-Брансвик хот

ЗУРАГ:
1. Хятад судлаач, профессор Моррис Россаби
2. Моррис Россаби "Khubilai Khan: His Life and Times"
3. Моррис Россаби "The Mongols and Global History"
4. Моррис Россаби "From Khans to Commissars to Capitalists"

БИД ЯАГААД II ЭГНЭЭНД ЗОГСОВ?

Эх орны дайны үед ЗХУ-ын Ази дахь цорын ганц холбоотон улс байж, бүхий л нөөц бололцоогоо дайчилсан БНМАУ-ын/тухайн үеийн нэршил/ өнөөгийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Их ялалтын 70 жилийн ойн баярт оролцож буй төрийн тэргүүнүүдийн эрэмбэд Путины ард II эгнээнд, II зэрэглэлд зогсжээ. Харин Путиний хоёр талын хүндтэй байр Хятадын Си, Казахын Назарбаев хоёрт ногдсон байна. Ер нь олон улсын томоохон уулзалт, арга хэмжээнүүдийн үеэрх төрийн тэргүүнүүдийн байршил, зогсолтын цаана ч улс төрийн бодлого, хандлага илрэх нь бий. Ц.Элбэгдорж яагаад II эгнээнд зогсож, яагаад Назарбаев, Си нар Путиний дэргэд шадарлана вэ? Бид тэднээс бага хувь нэмэр оруулсан гэж үү?
Олон нийтийн сүлжээнд буй зарим мэдээллийг үзвэл үүнд бага зэрэг эмзэглэж буй өнгө аяс байна. "Уг нь бид чинь энэ их ялалтад оруулсан хувь нэмэр, сэтгэл зүрх бүхнээ тооцвол тэргүүн эгнээнд зогсож байх учиртай шүү дээ. Бид тоогдсонгүй. Орос Их гүрний дээрэнгүй үзэл гаргалаа" гэх мэт. Үнэхээр ч тэргүүн эгнээнд залрахад бидний зүгээс ер гайхах зүйлгүй мэт сэтгэгдэнэ.
.
Гэвч, бодит байдал арай өөр юм.
НЭГД:
Эх орны их дайны ялалтад Казах болоод Хятад улсуудын оруулсан хувь нэмрийг сонирхож үзье.
КАЗАХЫН ТУХАЙД:
Казахын хувьд тухайн үед ЗХУ-ын нэгэн томоохон бүрэлдхүүн хэсэг болсон БНУ байв. Тэд Монголоос илүүгээр хамаг хүч нөөцөө Эх орны дайнд зарцуулсан байна. Эх орны дайны үед Казахстаны 5 хүн тутмын нэг нь буюу 1, 2 сая хүн фронтод явсан. Казахстан иргэдээс 12 буудлагын дивиз, 4 морьт дивиз, /үүнээс нэг нь цэвэр казах үндэстнээс бүрдсэн/, 7 буудлагын бригад фронтод тулалдаж байжээ. Мэдээж хэрэг тэдний нэлээд хувь нь орос үндэстнүүд... Москваг хамгаалах тулаанд шалгарч, домог болсон Панфиловын дивизийнхэн Казахстанчуудаас бүрдэж байж. /Казахуудаас биш шүү/. Дайны жилүүдэд үйлдвэрлэсэн нийт сумны 5-ны дөрвийг нь Казахстанд хийж байсан гэдгээрээ тэд бахархдаг. 1941 оны сүүлээр нөхцөл байдал хүндрэхэд ЗХУ-ын гол гол аж үйлдвэрүүдийг арагш нь, фронтын гүн ар тал руу шилжүүлэхэд Казахстанд 140 гаруй үйлдвэрийг шилжүүлж, 460 гаруй үйлдвэр завод, цехийг шинээр барьжээ, гэх мэт.... Тэд мөн л бидний адил "БҮХНИЙГ ФРОНТОД, БҮХНИЙГ ЯЛАЛТАД" гэсэн уриан дор ажиллаж, 5 тэрбум орчим рублийг фронтод зориулсан байна.
ХЯТАДЫН ТУХАЙД:
Тухайн үед Хятадууд Гитлерийн германий гол холбоотон япончуудтай аль 1937 оны 7 сараас 1945 оны 9 сарын хүртэл тасралтгүй 8 жил хатуу ширүүн тулаан тэмцэл хийжээ. Тэр хэмжээгээрээ Японы 4 сая орчим хүнтэй их хүчийг барьж байсан байх юм. Энэ дайнд хятадууд 3.2 сая цэргийн хүчээ, нийт 7.7 сая гаруй хүнээ алдсан байна.
*
ХОЁР:
Өнөөдрийн улс төрийн бодлогыг Оросын өнцгөөс харвал Хятад, Казахын ерөнхийлөгчид Путины хоёр талд зогсож буйд нэг их гайхах юмгүй мэт.
КАЗАХЫН ТУХАЙД:
Казах улс нь хөгжлөөрөө Дундаж Азийн гол тоглогч болон гарч ирсэн. Тэд Барууны үзэл суртлын эсрэг хийж буй шинэ үеийн хоёрдугаар шатлалын ХҮЙТЭН ДАЙН-д Оросын талд баттай зогсож буй. Ази, Ойрхи Дорнод төдийгүй дэлхийд ч Назарбаев өндөр нэр хүндтэй, жин нөлөөтэй удирдагч.
ХЯТАДЫН ТУХАЙД:
Хятад дэлхийн том гүрэн болоод байна. Цаашид тэдний хүч нөлөө улам өсөх магадлалтай. Хэрвээ Орос АНУ тэргүүтэй Барууны ертөнцтэй шууд цэрэг зэвсгээр шөргөөцөлдвөл оросын талд Хятад бат найдвартай зогсох магадлал маш өндөр... Өнөөдөр өрнөж буй Шинэ үеийн хоёрдугаар шатлалын хүйтэн дайнд, Улс төр-Эдийн засгийн шөргөлцөөнд ч Хятад улс Оросын талд байна. Мөн дэлхийн улс төрийн тавцанд Си удирдагч хүчтэй, нөлөөтэй том фигүр.
.
*
Харин БИДНИЙ хувьд тухайн цаг үед ЗХУ-ын Ази дахь тусгаар тогтносон ганц найдвартай холбоотон нь мөн ч өнөөдөр улс төрийн байр суурийн хувьд оросын талаас харвал ихээхэн эргэлзээтэй байх нь аргагүй мэт.
Энхийг дэмжих зорилготой олон улсын хамтарсан сургууль нэртэй ч үнэн хэрэг дээрээ АНУ-ын бодлогыг дэмжсэн “Khaan Quest”- "Хааны эрэлд" цэргийн хамтарсан сургуулийг эх нутаг дээрээ хэдэн жил дараалан хийсэн.
Тэр ч бүү хэл монголд АНУ-ын цэргийн бааз байгуулах тухай ч яриа гараад амжсан.
Оросын хувьд өнөөдөр Монголын улс төрийн гадаад бодлого тодорхой биш, эргэлзээтэй, ялангуяа АНУ талыг идэвхтэй барьдаг АН намыг эрх барьж байх үед энэ эргэлзээ нь улам тод болж, илэрдэг.
Бодит байдал нэг иймэрхүү. Их ялалтад оруулсан Монголчууд бидний хувь нэмрийг үнэлээгүй биш үнэлсээн. Бид зохих эрэмбэндээ, байх ёстой дэсдээ л байгаа харагдана. Харин нэгэн цагт бид хөгжөөд, хүчирхэгжээд, үнэлэгдэж, хүндлэгдэж, нэгдүгээр эгнээнд уригдан залагдах цаг ирнэ л гэж найдаж байна.
Б.Номинчимэд