Sunday, February 8, 2009

Íóòãàà æààõàí æààõàí ñàíààä àà

ХАН ЭЦГИЙН БУУРЬТАЙ ХАНТАЙШИР МИНЬ

“Тунгалаг тамир” кинон дээр Цахиур Төмөр Түгжилтэй хамт адуу хөөж яваад тэнгэрийн хаяанд торолзогч алс холын уулсыг зааж “Тэр уулыг харж байна уу, тээр, тэнгэрийн хаяанд. “Тайшир хан” гэдэг уул даа” гээд хэнгэнэтэл санаа алдаж байдаг даа. Цахиур Төмөрийн тэр үгэнд нутгаа гэсэн тэмүүлэл, хайр, тэр нутагт нь аргамжсан хувь тавилангийн дурсамж, амь амьдралынх нь утга учир, тэр ч бүү хэл үхэл, мөхөл нь хүртэл батган шингэсэн мэт санагддагсан. Яг тийм дүр зургийг би киноны дэлгэцнээс биш нүдээрээ харсан билээ. Магадгүй, тийм дээ ч Төмөрийн тэр үг сэтгэлд тэгтлээ хоногшсон байж болох юм.
1970-аад оны сүүлээр санагдана. Манайх хотод хэдэн жил болсны дараа нутаг буцаж билээ. Их дээд сургуульд орсон том хүүхдүүдээ бараадаж хотод ирсэн аав, ээж хоёр маань харин төв суурин газар идээшиж чадсангүй, нэг л хавар гэнэтхэн дэгэлзээд л байж сууж ядаад явчихсан юм. Нүүрэндээ үсгүй хүн бүү хэл үстэй адгуус хүртэл хаврын хаварт нутаг тэмцэн, дэгэлздэгийн жам юм хойно доо.

Ингээд хотын айл болж чадаагүй манайх тэр хавар нутаг буцлаа. Мэдээж ах, эгч нар хотод үлдсэн. Аав, ээж хоёр маань хоёр багыгаа/нэг нь би/ аваад Улаанбаатараас гэрээ машинд ачин гарч, гурав дахь өдрийнхөө оройхон Байдрагын гүүрээр гарлаа. Хавар, 5 сарын эхээр юмдаг, нялх ногооны үнэр машины нээлттэй цонхоор хамар цоргино. Байдрагын арын бор нуруун дээр гармагц л манай хоёр машинаас уралдаж буугаад хойт зүгт харан сөхрөн унаж, мөргөн залбирч, идээ цайныхаа дээжийг тэр зүгт өргөж, бүр ээжийн маань хацрынх нь үрчлээсний атираа нугалаасанд том том нулимсан дуслууд бөнжирлөн тогтчихсон байсансан. Тэр дуслууд жаргаж буй нарны туяанд шүүдрийн дусал мэт гялталзсан тунгалаг байж билээ. Хожим баяр гуниг, зовлон жаргалын олон нулимсыг үзэж, амталж явахдаа нулимс бүр өөр өөр амт, өнгөтэй байдгыг, тухайлбал цөхрөлийн нулимс хөхөлбий, амтгүй бол гашуун хорслын нулимс исгэлэн хийгээд хурдан бөмбөрдөг, харин үнэн хайрын, баярын нулимс тийм болор мэт, гэрэлт өглөөний шүүдэр мэт тунгалаг бөгөөд том байдгийг анзаарч мэдээд хүмүүний оюун сэтгэл гэгч өөрийнхөө илэрхийллийг нулимсанд хүртэл шингээж чаддаг тийм агуу хүчтэйд гайхаж билээ.

Юуны учир ийн мөргөж залбиран, нулимс унагаж буйн учрыг сайн ойлгоогүй балчир надад/би 9 настай байв/ аав маань яг тэр Цахиур Төмөрийнх шиг үгийг хэлж билээ.
“Миний хүү тээр хойно тэнгэрийн хаяанд байгаа уулыг хар даа, харж байна уу. Аанхан. Түүнийг Хантайшир гэдэг юм. Аавынх нь, ээжийнх нь, бас чиний төрсөн нутаг яг тэр дээ” гэж...

Тэртээ хойно шингэж буй нарны дор хөндөлдсөн намхан хөх уулсын бараа хаврын хөх ногооны униар дундаас торог бүрэг сугаран ядан, өндөлзөн ядан харагдаж байв. Надад бол тэр уул байдаг л нэг, тэгэхдээ тэнд хүрнэ гэхэд дэндүү хол санагдах тийм л алс холын уул байсан ч аав, ээжийг минь тэгтэл нь догдлуулаад байгаа тэр нууц учир нь юунд юм бол хэмээн гайхширсандаа ой дурсамжаасаа хэзээ ч арчигдахааргүй хоногштол нь удаан харж зогссон юм. Жаргаж буй наран дорх нэл улаан туяат тэнгэрийн хязгаар өөд аргалын хөх дөл шиг цоролзох тэр уулын дүр төрх, дэлхийг тойрон бидэрсэн он жилүүдэд ч мартагдсангүй, үе үе зүүдэнд үзэгдсээр авай.

Бидний тэр харж зогссон Байдрагын хойт нуруу нь тэр уулсаас барагцаалбал 200 гаран км-ын зайтай байж дээ. Чухам тэр уулс бол Цахиур Төмөрийн хэлдэг тэр “Тайшир хан” уул юм. Манайхан Хантайшир гэдэг. Нөгөөх
Хантайширийн оройгоор нь
Хаврын шувууд ирлээ дээ гээд дуунд гардаг тэр уулс.
Тэгэхэд аав маань амандаа нэгэн дууг намуухан гүнгэнэж байсан нь хожим мэдэхэд манай нутгийнхны дунд их л түгээмэл “Газрын холоос..” гэдэг дуу байж. Тэр дуунд ингэж дуулдаг.
Газрын холоос гүйдэлтэй
Ганган халиун морьтой доо
Гараад хойшоо харахад
Ийм л хол Алтай даа гэж...
Маргааш орой нь бид Баарингийн даваагаар даван тэр хөх уулын араар тойрон өвөрт байх Халиун нутагтаа хүрч, хос мөнгөн утас шиг мяралзах Халиун голынхоо хөвөөн дээр гэрээ барьж билээ. Нутаг нугынхан, ахан дүүс олноороо ирж, гэр барилцаж байв. Ээж маань унь өлгөнгөө зүүн тийш, өнөөх уулсынхаа/ одоо бол бэлд нь ирчихсэн/ зүг нулимс гялталзуулан, сэтгэл ханасан шинжтэй байн байн харна. Тэгээд “Ээ, энэ зүүн уулыг ээ, тосолчихсон юм шиг., ямар сайхан харагдана билээ” гэхэд Дудуу Жаажай “Тэгэлгүй яахав ээ, Таныг ирнэ гээд дүү нь гурван өдөр тосолсон юм чинь..” гэж бөөн инээдэм болж байсансан. Хүмүүний сэтгэлийг хүр соронзон мэт татдаг тийм л уулс даа, миний Хантайшир.

Энэ уул бол юуны өмнө эртний их түүхт нутаг.

Түрэгийн үеийн хүн чулууд, мөн буган хөшөө нэг биш бийгээс гадна Зээгтийн бэл, Наран Битүүтийн хавцлаас эртний хадны сүг зурагны бүхэл бүтэн цомгийг үзэж болно. Ар Жаргалангийн аль ч жалгад ороод захын чулууг сөхөхөд л чулуужсан далайн хавтаст амьтад, дун хорхойг хэдэн янзаар нь олж харах болно. Энэ нутагт аж төрж асан эртний овог аймаг, улс гүрнүүдийн түүхийг өлгий дороо хадгалсан Хиргисүүр булш бунханууд том бага, янз бүрээрээ байна. Бүр эртний шаантаг бичиг мэт цувруулан бүлэг цогцоор нь хотлуулан байрлуулсан нь ч бий. Цөөнгүй хөтөл, онь дээр номын үсэгтэй хөшөө дурсгалуудтай.
Алтай хотын баруун урдуур энэ нурууны яг зоогоор Ар Цагаан Ендэрт, Хүн Чулуу, Хамар даваа зэрэг хэд хэдэн даваагаар давна. Мацсаар дээр нь гарахад чухам тэнгэрийн зулай дээр гарсан мэт дөрвөн зүг, найман зовхис цэлсхийн нээгдэх 3200 метр орчим өндөрт өргөгдсөн тэдгээр давааны алинаар нь ч давсан он цагийн элээсэнд бөгтийсэн өвгөний хүгдгэр нуруу мэт төмбөгөр тэргүүнт, нутгийнханы дууддагаар Овоон нуруу гэх салбар нурууны эх рүү орно. Шарилын нуруу, Дашинчилэнгийн нуруу ч гэх. Энэ нуруу бол нэгэн цагт гэлэнгээс дээш санваартан, тайж язгууртнаас дээш хэргэмтэн л жилдээ нэгэн удаа ёслолын зэрэг ямбаны дагуу гардаг, бусад нь дунд бүсээс дээш гардаггүй хоригтой, ихийн их онгон тахилгат уул аа.

Тэргүүн дээр нь хааш хааш хоёр метр гаран том бунхан бий. Миний багад бунханы эргэн тойрон олон чулуун бурхадын сийлбэр, маанын үсэгтэй хавтгай хаднууд, өмнөх налуугаар нь цөөнгүй жижгэвтэр бунханууд байдагсан. Тэдгээр нь тэнгэр язгуурт алтан ургийн ихэс болох үе үеийн Засагт хануудын шарил.

Гэвч түүнээс ч илүүг оршоосон байж болох талтай. “Монголын Нууц товчоо”-д Чингис хааны "... үнэн хvvрийг заримууд Бурхан Халдунд онголов гэх, заримууд Алтай ханы ард, Хэнтий ханы өвөрт Их өтөг нэрт газраа онголов гэж буй" /198 дугаар бүлэг/ гэсэн нь бий. Саган Цэцэний “Эрдэнийн товч” – д ч мөн тийм тэмдэглэл байдаг байна. Алтай нутгийн ахмад зохиолч Д.Сурьяа түүхэн сурвалжийн энэхүү бүдэг сэжүүрийг мөшгөн, сонирхолтой таамаглал дэвшүүлсэнийг одоогоор няцаагаагүй байна. Д.Сурьяа “Алтай ханы ар" гэхлээр Алтайн нурууны арыг бvхэлд нь заасан бус, мэдээжийн Алтайн уулсын ард тасархай орших Хан Тайширын нурууг эрт vед Алтайн ар Хайрхан гэж нэрлэж байсантай уялдуулж vзвэл энэ уулыг зааж хэлсэн нь тодорхой байна” гэжээ.

Тэрээр “Хөх судар” романд "Гурав дахь хvvрийг Алтай ханы ар, Хант ханы өрөх даган ол" гээд тэңд "Хад модны шил дор мөнх мянган газар орд ухаж оршуулан чулуун гэр боcгож гэгээн болгов" /1905 -р хуудас / гэснийг ч мөн эш болгон дурджээ. Уг романыг зохиогч бичгийн их хүн Инжинаш номынхоо тайлбар тольтод Чингис хааны онгон шарилыг хаана хэрхэн оршуулсныг сонирхон Халх нутгаар аялан явсан тухайгаа бичсэн ба Хантайширийн нурууг нүдээр үзсэн байж болох юм гэсэн байна. Тус нурууны оргил хэсэг нь Инжинашийн “Хант ханы өрөх” гэсэнтэй дүйцэхээр их уулсын өрх байж болохуйц хэлбэр, байдалтай билээ. Мөн дээр дурдсан “Хар модны шил дор” гэсэн нь ч их дүйх бөгөөд Овоон нурууны оргилийн дороос ивж гарч ирсэн хойт болон баруун жалгуудын эх битүү хар модон шугуйдтай билээ. “...орд ухаж оршуулан чулуун гэр боcгож...” гэснийг ч анзааралгүй өнгөрч боломжгүй, гол бунхны хэмжээг өмнө дурдсан.

Нутгийнхны ам уламжлан үеийн үед хүүрнэж ирсэн хууч яриагаар бол энэ нуруунд Ордост байдгийн нэгэн адил Чингис хааны онгонг оршоосон гэдэг. Хантайшир хэмээх нэрийн утгыг ч мөн үүнчлэн тайлдаг. Чингис хааны онгоныг тээж ирсэн хар азаргыг Хантайширийн нурууны баруун талд, Халиуны хоолойн цаана байх нуруунд онголж дархлан тавьсанаар тэр нурууг Хар Азаргын нуруу гэх болсон гэсэн домог яриа ч бий. Домог огт оргүйгээс эх авдаггүй. Мөн эл өвгөн бичээч бээр нэгэн нэн сонирхолтой ажиглалт хийжээ. Хэнтийд агч Бурхан Халдун уул, Ордост агч Чингис уул, Алтайд агч Хантайшир уул, энэ гурван уулын байрлал нь адил өнцөгт гурвалжны орой дээр нэжгээдээр яг чандмалан байрлаж буй гэжээ. Үнэхээр ч газрын зураг дээр хэмжилт хийж үзэхэд их дөхүү байдаг юм. Нөгөө хоёр нь Чингис хааны онгон тахилгат уулс байхад гурав дахь Хантайшир ч мөн адил байхыг үгүйсгэх аргагүй. Хуваагдашгүй тооны эхлэл гурав болон зөв дүрсийн бэлгэдэл, гал голомтын чандмалсан утгаар ч хөөсөн бас нэгийг хэлэх мэт.

Хантайширийн нуруунд жалайр овогтнууд голдуу суурьшжээ. Нутгийнхан “Зарчимтай төрсөн Жалайрууд” гэнэ. Үнэхээр ч энэ нэрийг хоосон дуурсгаагүйг энэ нутгийнхантай нөхөрлөж яс чанарыг нь таньсан хүмүүс нотлоно. Ихээхэн суртхуунлаг, үнэнч хүмүүс. Жалайр нь Их Монгол улсыг байгуулахад голлон оролцсон 26 овгийн нэг. Чингис хааны хамгийн итгэлт жанжин, Улсын ван /Ерөнхий сайд/ Гоо Мухулай энэ овгийнх. Тэгэхээр аргагүй эзэн хааныхаа онгоныг манах итгэл хүлээхүйц хүмүүс. Жалайруудаас гадна бас 8 овогтон Хантайширийн нурууны хормой бэлээр харуул маягтай таран байрласныг ажигласнаа Д.Сурьяа гуай тэмдэглэн үлдээжээ.

Энэ нуруунд Чингис хааны онгон байж болох юм гэсний бас нэг сэжүүр нь өнөөгийн Баянхонгор, Завханы баруун тал аяараа, Хөвсгөлийн өмнөд хэсэг, Увс, Ховдын зүүн тал, Говь-Алтай бүхлээрээ байх өргөн уудам газар нутагтай халхын Засагт хан аймгийн төв нь нэлээд баруун урагш далийж Хантайшир уулын ар суганд суурьшсан нь бас л нэг учиртай. Энэ уулын зүүн ар суганд хуучнаар Засагт ханы хүрээ буюу Арын хүрээний туурь түүхийн тамга болон өдгөө ч бий.
Өнөөдөр “Засагт ханы хөх харчуул” гэсэн хэллэг ихэд дэлгэрчээ. Манай Алтай нутгийнхан ч энэ нэрэндээ сэтгэл нэн хангалуун. Зарим хүмүүс энэ бол Ч.Лодойдамба гуайн бичсэн зохиолын хэллэг төдий зүйл, үнэн хэрэгтээ тийм зүйл байгаагүй гэж үгүйсгэдэг нь харин оргүй мухар үгүйсгэл юм. Үнэхээр “Засагт ханы хөх харчуул” байсныг нутгийнхан хэлдэг бөгөөд Лодой зохиолч маань харин түүнийг “шинжлэх ухааны эргэлтэнд” оруулж өгсөн хүн. Лодойдамба гуайн аав Чадраабал өөрөө “Засагт ханы хөх харчуул”-ын нэг бөгөөд нутгийнхныхаа үүх түүхийг гаргуун мэддэг хүн байсан гэдэг.

Гэвч яг үнэндээ “Засагт ханы хөх харчуул” -д энэ Засагт ханыхан бүхэлдээ ч хамрахгүй төдийгүй Говь-Алтайхан ч бас бүгдээрээ биш юм. Өвгөдийн ярих нь хуучны Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бишрэлт Засагт ханы хошууныхныг л зөвхөн “Засагт Ханы хөх харчуул” хэмээн, тийн хэлж, нэрийдэж байжээ. Энэ нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Халиун бүхэлдээ, Тайшир, Дэлгэрийн баруун тал, Бигэрийн хойт хэсэг, Шаргын урьд нутгийг хамарсан бүс нутаг юм. Өөрөөр хэлбэл Хантайшир уулыг бүхэлд нь дамнан тойрч, Чингис хааны онгон тахилгын харуул хамгаалалт байдалтаййгар аж төрж асан энэ хошууныхан юм. Чухам энэ Эрдэнэбишрэлт Засагт ханы хошууныхан нь Итгэлт баяны тодорхойлсон тэр “Хэцүү” хөх эрс байжээ. Хэрсүү чанга бодол санаатай атлаа гэнэхэн, эрэмгий оргилуун атлаа дөлгөөхөн, овсгоо самбаатай, хөдөлмөрч шударгуу атлаа тайван, хамгийн гол нь хүнлэг голч нуруутай, холч бодолтой хүмүүс байж. Яг л “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнэ лугаа адил. Чухам ясны энэ л давтагдашгүй чанараараа ойр холынхонд гайхагдан, “Засагт ханы хөх харчуул хэцүү, хэцүү” гэгддэг байж. Энэ нурууныхан ер нь л иймэрхүү нийтлэг зан төрхтэй хүмүүс дээ. Энэ ууланд төрсөн нэгэн сод хүү бол монголын төр, нийгмийн гарамгай зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, Ардын уран зохиолч, хөдөлмөрийн баатар Л.Түдэв. Тэр бол Хантайширийн ориг “Хөх харчуул”-ын нэг.

Анхны Үйзэн Засагт ханууд ер нь нэлээд дайнч нөхдүүд байсан бололтой байдаг юм. Ялангуяа Засагт Хан Субадай бол урагшаа Хөхнуур, баруун тийшээ Яркенд хүртэл цэрэглэж явжээ. Тэдгээр дайнч Засагт хануудын шадар торгон цэргүүд нь чухам өнөөгийн энэ хэдэн сумдын хүмүүсийн өвөг дээдэс байжээ. Тэгэхээр бас ястай байхаас ч аргагүй.

Хантайшир уул бол байгалийн төгс цогцлол оршсон ариун дагшин газар аа.

Намайг хар модон дунд өссөн гэхээр зарим хүмүүс үнэмшдэггүй юм. Говь-Алтайд тэгээд хар мод байдаг юм уу гэж ирээд л... Хантайширийн нурууны өвөр бэл нь хэдэн арваар тогтохгүй га газрыг хамарсан хар модон шугуйдтай. Зэл, Ширээ, Адуунчулуун, Хар чулуут, Шар сайр, Бугын толгойт, Цагаан морьт, Ар, өвөр Шонт, Халзан хамар, Дугуй ус, Хөх хад, Ялаатын гол.. Дархинт, Согоотын хөндий гээд оёороор нь түргэн урсгалт хүйтэн булгийн ус тонгочин, араар нь хар модон шугуйд шуугин шуугин найгасан олон арван гол, хөндий, хавцалуудыг нэрлэж болно. “Хар мод, Заг хоёр бие биеэ хэзээ ч хардаггүй юм” гэсэн хуучны логик чухам энэ нутгийн гоо үзэсгэлэнгийн өмнө хүчин мөхөсдөж, утгаа алдана. Ар Жаргалан, Ар хавчигийн эхний модот салаанаас бууж, Дархинтын хавцал уруудан жирийлгэсээр, Ентүмэн хайрханы шилээр даваад давхивал хориодхон км яваад л хуучин цагийн их заган шугуйн хил рүү орчихно. Тэр их заган шугуйн захаас өмнөшөө дурандахад Шар дэвсэгийн эхний сэрвэнгээр хар моддын үзүүр хэрэгт дурласан мэт сүүхийлцэн өнгийж байдагсан. Харин барууншаа харвал ердөө бараг илээд авам хаяанд алдарт Хар Азаргын нурууны модод элэг доог хийх мэт харлан нүүгэлтэн харагднам билээ.

Миний багад ээж сүүгээ хөөрүүлээд жагсаах /өрөм байлгах/ болохдоо заавал босоо хар модны яр авчруулдаг байж. Учир нь удаан цогшиж, нэгэн хэмийн халуунаа удаан барьж, өрөм сайн байлгадаг байна. Зуны цагт газрын шиндүү /газарт унасан модны мөчир/ -г тоож түлэхгүй. Газар чийг авчихсан байдаг учир хугарах, шатахдаа удаан, заавал модноосоо уналгүйгээр хатсан босоо модны шиндүү түүлгэнэ. Бургас, улиас, далин хальс зэрэг бусад мод, бутыг бол тоож түлэхгүй. Аргалыг бол бүр ч үгүй. Тал, говийн ихэнх нутагт түлээ түлшинд өргөн хэрэглэдэг адууны хомоолыг түлдэг тухай ойлголт ч байхгүй.

Зургаан сарын эхээр Халзан хамрын голд, зусландаа буухад түрүү жилийн гэрийн буурь олдохгүй болтлоо бүдүүн иштэй бууцны шар цэцэг найгачихсан байдагсан. Гэрээ бариад ширдгээ дэвсэх болохоор тэр шар цэцгийг нь зулгааж байж дэвсэхгүй бол овон товон болно, бас ширдэг чийгтүүлээд болдоггүй. Хотны захад хэвтэж буй үхрийн эвэр нь л дөнгөж цухуйж байдагсан. Нуга хунхаар нь морьтой давхиад гарахад ерхөг, тараана цэцгийн толгойд цохиулсаар өвдөг нилдээ ягаан улаан болчихсон байдагсан. Газар дэлхий нэг дэлэгнэхээрээ тэгэж л дэлэгнэнэ дээ.

Хөх хад, Өргөн, Нарийн, Богино гээд Өвгөн Их овооны хойноос ивсэн хэдэн зураанд бол 6 сарын эцсээр жинхэнэ цэцэгсийн чуулган болно доо. Эртлэн гарвал болор шүүдэр бөнжирлөсөн тэр олон өнгийн цэцэгс гүйдэл хөнгөн хүйс хүйсхэн сэвшээний аясаар дохилзох бүрийд өглөөний нарны дор зүйл зүйлийн солонгон цацарч, нүд гялбаад, хөхөө, өвөөлжний цэнгэсэн, цүүрцгэний жингэнэсэн аялгуу, моддын битүүхэн шуугиантай хослоод, дээр нь ер бусын анхилам цэвэр цэнгэг сэрүүн агаар цээж саруулсгаж, ухаан санаа мансууруулан, чухам үлгэрийн оронд заларсан мэт сэтгэгдэн, бие сэтгэл эрхгүй жингүйдээд л явчихна. Тийм ариун дагшин үзэсгэлэнг өөр хаана ч үзсэнгүй, тийм ер бусын мэдрэмжийг хаанаас мэдэрсэнгүй дээ. Өглөө эрт хотны урд хойд хошуун дээр хөхөө шувууд ноцолдоод л, бэлчээртээ гарч буй үнээ тугалдаа хоргодон ганц нэг шугшин, ямаа тургилан, шуулттай гэрийн хаяанд унтсан хүн хөхөөний тэр цовоо цолгиун дуунд сэрч, нойрмог нүдээ нээж чадвал ханын нүдээр зуны өглөөний өнгө өнгийн дуу аялгуун дундаас, суунаг хөх манан дундаас ганцаар сугаран, өглөөн нарны нялх туяа эрхлэн наадах Өндөр Харцагын гал шаргал тэргүүнийг харнам билээ.

Дугуй ус, Цагаан морьт, Их, Бага Шивэрт/Сибир гэдэг шиг битүү шивээт гэсэн утгатай/, Гурван ус гээд ёстой л тошлогны эх орон бий. Тошлог нь эрхий хурууны хумсны толион чинээ том ургана. Дугуй усанд Ширдэгт нэртэй модтой гурван салаа байдагсан. Жил жилийн тошлог нь унасаар байгаад газар нь ширдэг шиг зузаан дэвсгэртэй болж, гишгэхэд хальтардаг байсан гэх. Тэгэж л их ургадаг байж дээ. Мэдээж хэрэг одоо тийм юм гэж байхгүй л дээ. Гэхдээ л миний багад 10-тийн бидон бариад гарахад хоёрхон цагийн дотор дүүргэж аваад ороод ирдэг байж билээ. Тошлог түүх амархан. Дээлээ бутны оёор дэлгэж байгаад шиндүүгээр гөвчихнө. Ёстой бөнжирлөж ирээд л асгарна даа. Түүнээ нэг салхитай хөтөл дээр гаргаж сэвээд, хатсан навч, мөчир зэрэг элдэв хогноос нь салгачихна. Бас зэрлэг сонгино их ургана аа. Сонгино ургахгүй ар гэж бараг байдаггүй байж, ялангуяа Дархинтын хавцал, Алаг хадны бэлчир орчмын сонгино атгасан нударга шиг томоор зогсохгүй хэдэн арваараа буталж ургана. Аавын үед нэг бутнаас дээд тал нь 64 гарч байсан гэдэг. Миний үед 23 гарч байсан санагдана.

Одоо зах зээлийн шуурганд гилмэн хяргагдсаар үлдсэн байдаг болов уу даа. Хөгшчүүл хүүхэд биднээр сонгино авхуулахдаа заавал үндсийг нь газарт үлдээлгэдэг байж. Хойтон жил нь тэр үндэснээс дахиад л ургана. Нэгэн удаа би Ногоон давааны адаг өөд хоёр шуудайтай гарч, хоёр цаг гаруйхан дотор шуудайгаа чихэж дүүргээд өнхрүүлсээр буулгаж билээ. Тэр сонгиныг айл хот, ах дүүсээрээ хувааж аваад өвлийн турш төдийгүй ирэх зуны түрүүчийн ногоон цооргоно гартал хэрэглэнэ. Энэ нутгийн тэр их сонгино зах зээлийн эхний хүнд хэцүү үед олон өрх айлын амьдралд дэмж болж байсан байх. Чухам аймгийн төвд, тэр ч бүү хэл хотын зах дээр хүртэл “Ааг гэж гаатай Алтайн зэрлэг сонгиноо аваарай” хэмээн хашгичих наймаачдын дуун хэсэгтээ л их сонсогдог байсан.

Энэ нутаг бол буга согооны орон.

Ээж хонь хотолсон үеэр хотны захад байгаа энэ олон хонгор зүсмийн морьд хэний морьд вэ гэх. Юун хонгор зүсмийн морьд байх билээ, олон буга хотонд ороод ирчихсэн, хэвтсэн хоньдын захаар аажуухан цувсаар Ахар салааны модруу орж билээ.
Нутгийнхан буга согоогоо бараг л бурханчлан тахидаг байж. Аав бид хоёр Өлзийтийн хөтлийн урд модтой араар өгссөөр сэрвэн дээр нь гарахдаа хэдэн бугатай халз таарчихав. Модны чөлөөнд идээшилж зогссон тэдгээр буга модон дундаас гэнэт гарч ирсэн бид хоёрыг гайхан харж, үргэсэн ч үгүй, бага шиг нэг нь бидний өмнөөс нэг хоёр гишгэлж, хошуугаа цорвойлгон үнэрлэх аядав. Нялх тугалынх шиг тув тунгалаг, гэнэн сониуч нүд нь надад тун тод харагдан, өхөөрдөн илээд авмаар болж билээ. Аав сандран мөрлөж явсан буугаа бушуухан буулгаад ардаа нуучихав. Хожим учрыг нь гадарласнаар бол бугандаа буу саадаг ч үзүүлж, хар сэр авхуулалгүйгээр нандигнан хайрладгийн илрэл тэр байж. Арын модоор хэдэн арваараа харгилдан давхилдахад уул нурж, газар дэлхий доргих шиг болдогсон. Нэг зун би зөвхөн явдал зам дээр таарсан бугын унасан эвэр цуглуулсанд бараг 30-аад болж билээ. Тийм л элбэг байсан даа. Харин сүүлийн жилүүдэд буга хүнээс үргэж, айдаг болсон гэдэг. Газар газрын анчид бугийн чив, засаа, эвэрт нь шунан хядсаар тэр аргил даргил, гэнэн хонгор гоо сайхан амьтадын үр үртэс бараг тасарч буй дуулдан, сэтгэл сэмрүүлнэ.

Янгир, хойлог, ирвэс, шилүүс, хярс, мануул гээд байхгүй ан амьтан үгүй. Гэтэл өнөө сонсогдох сургаар бол хааяа нэг гүйдлийн амьтад л явж өнгөрдөг бололтой. Овоон нуруу бол ёстой тарваганы эх орон байсан даа. Бумбатын голд Тарвагат нэрт газар ч бий. Ямар сайндаа хаваржаандаа буусны дараа гэрийн буурийн ивээсэн дороос ичсэн тарвага гарч, сандаргаж байхав дээ. Гэнэн нэрт самган хотныхоо захаас тарвага цаламдаж аваад гэрийнхээ баруун хаяанд хэнхдэгээр нь бэлхэмжлээд аргамжчихсан, орой хүүхэд хониноос ирэхээр гаргуулж, шөл уух юм гээд сууж байсан гэдэг.

Үүргэнэ, нохой хошуу, таван салаа, түргэн цагаан, алтан гагнуур, цээнэ, бажууна, чихэр өвс, тууплин, гандигар гээд маш олон төрлийн эмийн ургамал ургана. Ялангуяа цагаан мөөг мөн ч их ургадагсан. “Цагаан мөөгөнд дуртай даа, цасны адил өнгөтэй дээ, цаана ч байна, наана ч байна, Цагаан мөөг нь хөөрхөн дөө” гэж дуулаад л бид мөөг түүдэг байж билээ. Сайхан ч байж дээ. Бужиннагва гэдэг тод ухаа яагаан цэцэгтэй ургамлын хүүхдийн тэнийлгэсэн алга шиг хэлбэртэй газраар наалдсан навчисаар аав маань цай хийдэг байсан. Найман сарын дундуур шиг санагдана, сөл бууж, хяруу хаях үеэр өдөр судар харж байгаад тэр навчнаас түүж, нохойн хошуутай хольж хатаан цай бэлтгэдэг, би түүнээс нь бишгүйдээ л ууж байсан. Гэвч цайны амтыг мэдэх болоогүй даанч балчир байсан учир ямаршуухан амттай байсныг өнөө хэлж мэдэхгүй ч их сайхан цай болжээ хэмээн олон хүн тэр цайнд хоргодон суудаг байсныг харин сайн санаж байна аа.

Энэ нутаг бол үлгэр домог, хууч ярианы орон.

Хэрвээ сонсож чадвал бараг чулуу бүхэн нь түүх хүүрнэнэ. Аав маань хэлдэг байж. “Энэ уулсын чинь цэцэг бүхнээс нь үлгэр сонсож өссөн юм даа, аав нь гэж...”. Нэрнээсээ эхлээд л үлгэр домог.... Нэг эхэлчихвэл дуусах аргагүй, өнжин хонон хүүрнэнэ. Бугын толгойт нэртэй зуслангийн сайхан нутаг бий. Зөвхөн энэ нэрийн тухай хоёр ч домог байдаг. Түүнээс голоо дагаад жаахаан доош уруудахад Өвөр нум дэлээч нэрт газар бий. Бас л үлгэр домог. Цаана нь Ар нум дэлээч, Ар, Өвөр Сумч, Ар хавчиг гээд өөр өөрийн намтар цадигтай гол, амууд, бууц, хонднууд үргэлжилнэ. Арагшаа давахад Дөрөө хавчдаг, Долоон модон, Тэмээн хүзүү гээд л, өвөр талруугаа давбал Шонт, Халзан Хамар, Дугуй Ус...

Дээр дурдсан Овоон нурууны зүүн талд бас нэгэн салбар нуруу байх. Түүний өл халзан оргил дээр ёстой эрин галавын гэмээр эртний их тахилга бий. Нутгийнхан түүнээ Өвгөн овоо гэнэ. Ер бусын оршихуй. Тэр орчмын гоо сайхныг дүрслэн бичихэд миний үгийн ур үл гүйцнэ. Манай өвөг дээдэс чухам энэ овоог үеийн үед сүслэн залбирч ирсэн.

Дашинчилэнгийн Тахилгыг Арын хүрээнийхэн буюу Засагт ханы хүрээнийхэн дааж ирсэн бол энэ Өвгөн овооны тахилгыг өвөрт нь байх Хамба гэгээний хүрээнийхэн хариуцаж ирсэн гэдэг. Хамбын хүрээний туурь нь өдгөө энэ их овооны өвөрт, үелж буусан өргөн дэвсэг дөрөлж голлон байна. Энэхүү Хамба гэгээний хүрээ, түүний эргэн тойрны аж амьдралын тухай нутгийн хүү Л.Түдэв “Оройгүй сүм” хэмээх романдаа ихэд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн. Гэсэн хэдий ч цаана нь дахиад хоёр гурван романыг ч дүүргэчихээр үүх түүх бий. /Энэ хүрээ хийдийн тухай хууч яриаг тус номын гуравдугаар бүлгээс үзнэ үү/. Шаврын гэх Хамба гэгээний туурь түүхийн тамга болон хоцорсон тэрхүү дэвсэгт дөрөлжөөс доош Мөрөн, Сүм, Хуст, Нурамт нэртэй, цавчим босоо хад цохионуудын зай завсарыг нь мод бут битүү шавсан дөрвөн ч гүн ангал хавцал бууна. Нутгийнхан Хавцгай гэнэ. Эрт цагт Мөрөнгийн Хавцгай салаар гатлам их устай байсан гэдэг. Тэр ч бүү хэл тэр салных нь үлдэгдэл саяхан болтол байсан ч гэх. Сүмийн Хавцгайн тэхий дунд босоо хүнтэй чацуу шахам хоёр чулуун дээр дамнуулан тавьсан том хавтгай хүрэн чулуу бий. Уртаасаа 2 метр гаран, дэлэм орчим өргөн, 50 см гаруй зузаантай тэр чулууг Хануй, Цогтжаргал гэх ах дүү хоёр бяр чадлаа тэнсэн өргөж тавьсан гэх. Багцаагаар 250 орчим кг болов уу даа. Түүнээс их ч байж магад. Дүү Цогтжаргал нь Долоон хошуу даншигийн начин цолтой бөх явжээ. Энэ ах дүү хоёрын тухай ч, Арвай Хурц, Гангижав Бово, Тэмээн Намгар, Алиа Цэмбэл, Балин Бажууна зэрэг бас бус олон хүчтэн эрсийн тухай ч ер бусын хууч яриа олон.

Нурамтын Хавцгайд үхрийн бөөр шиг сонин хэлбэртэй хад бий. Дээхнэ нь ян халил ханан хадны бараг цээжинд тасын нэвсгэр үүр сангасаа савсуулсаар ян сарьдагуудын дээгүүр өнгийнө. Дамбийжаа энэ хавцалаар явахдаа мориныхоо давхиан дунд үүрэн дээрээ байсан Тасыг буудаж унагасан, харин Жа ламын морь хавцлын аманд орохдоо харуулдаж унан, хүзүүгээ хугалан үхсэн гэдэг. Харгүйхээрээ явсан морь нь харуулдаад унаж байхад Дамбийжаa хоёр хөлдээрээ бууж байжээ. Тийм л эрдэм чадалтай, эрэмгий түрэмгий эр байж. Тиймдээ ч баруун хязгаарыг түвэргэж явсан биз.

Яг тэр аманд нь Бүслүүр толгой нэрт бяцхан толгой бий. Үнэхээр ч тэхий дундуураа тод шаргал явар чулуун бүслүүртэй. Олны домоглох нь эрт цагт энэ бэлд тэнгэрээс аварга могой бууж ирэхэд могойны сүүл тэр толгойг ороож, харин толгойн хэсэг нь тэртээ хойно, бараг арав гаруй км-т байх Ентүмэн хайрхан өөд өгсөж байсан гэдэг. Ентүмэн хайрханы урд өөд өгссөн ташуу явар судал байх бөгөөд хаа холоос тэр судал тод харагдана. Олны энэ яриа огт оргүй биш. Ентүмэн хайрхан, Бүслүүр толгой хоёрын завсар байх Бортонгийн бэлд тэр аварга том могойны яснууд саяхан болтол байсныг манай аав, ээжийн үеийнхэн бүгдээр нотолцгоодог юм. Хавиргаар нь тэмээ хомночихмоор, нурууны яс нь зуух шиг, шүд нь 4 хуруу зэрэгцүүлсэн шиг тийм том яснууд байжээ. Угтаа ямар юмных нь тэнгэрээс унасан аварга могойны яс байхав, үлэг гүрвэлийнх л байж таарах байх. Намайг бага байхад сумын сургуулийн орон нутгийг судлах кабинетэд тэр бэлээс авчирсан гээд үлэг гүрвэлийн шүд байдаг байсансан. Биологийн багш Шагдар маань тэдгээр шүднүүдийг шилэн хоргонд хадгалан, тунчиг нандигнана.

Дээр дурдсан Ентүмэн хайрхан бол хавь ойрынхны сүслэн мөргөдөг догшин их хайрхан уул билээ. Оройг нь хирчээд тавьчихсан мэт тэгшхэн, дээр цагт тэр тэгш орой дээр нь хулс, зэгсэнд хучигдсан хоёр нүдэн нуур байсан гэдэг. Арван хэдтэй саваагүй насандаа би хууччуулын ярианы үнэн эсэхийг үзэхээр аав, ээжид хэлэлгүй тэр догшин хайрханы зулай дээр ганцаар мацсаар гарсан юм. Тэгэхэд өвс ургамал ч үгүй халцгай хуурай дэвсэг намайг угтсан ба нуур байсан болов уу гэмээр үл ялиг хонхор ч байгаагүй. Тийн “шалгаж” гарснаа төө хожим 10-аад жилийн дараа аавд сонирхуулан ярьж, нуурын ором ердөө ч байгаагүй гэсэнд “Үгүй дээ, хүү минь. Тэр хос нүдэн нуур одоо ч байдгаараа л байгаа. Гэхдээ энэ цөвүүн муу цаг болоод хүмүүсийн нүднээс нуугдчихаад байгаа юм” гэсэн хачин ойлгомжгүй тайлбар өмнөөс хэлж билээ. Өмнө тал руугаа бараг эгч босоо шахам, тэр хажуу руу нэг л хазгай гишгэвэл өнхрүүлсэн чулуутайгаа уралдаад л бэлд нь бууна гэсэн үг. Яг өмнө хаяагаар нь тэрхүү Хантайширийн нурууны бүх оргилоос эх авсан, бүх салаа сархинагаас нь бургилан ундарсан булаг шандны цутгалан болох Шинэ усны гол мяралзан урсана. 30-аад он хүртэл энэ голын хөндийгөөр улиас мод битүү шуугиж байсныг коммуны жил хомоон хамтралынхан хяргаж түлээд дууссан тухай гунигтай дурсамж сонсогддог юм. Үнэхээр ч их моддын үлдэгдэл гэм ганц нэг үжирч хатсан оёор элсэн дундаас арай ядан сөрвийж байдагсан. Энэ голын хөндийн хөрс ер бусын үржил шимтэйгээрээ алдартай. Нэг тогоо тариа тариад намар нь 70 тогоог хураадаг байсан гэдэг.

Хятад шинжээч тэр хайрхан уулыг шинжилж шиншилж үзээд “Хай, энэ уул Ерэн түмэн лан мөнгөтэй ва” хэмээн халаглан хэлжээ. Тэр тийн халаглан халагласаар Бурхан уулын зүүн сэжүүрийг Хантайширийн нурууны баруун сэжүүр Дулааны бэлтэй холбосон гүүр болох Их тасархайгаар эргэн эргэн харсаар давж, далд оржээ. Энэ Ерэн түмэн нь явсаар Ентүмэн болсон гэдэг. Дулааны бэл нэртэй тэрхүү ширэм шиг хатуу хар чулуутай хар бэлд цас ердөө ч унадаггүй, унасан ч тогтдоггүй. Энэ бэлийн хөрсөн дор асар их баялаг эрдэнэс хав дараастай байдаг, тиймдээ цас тогтоодоггүй гэсэн хууч яриаг өнөөдөр геологийнхон нэг их үгүйсгэхгүй байгаа тухай саяхан нутгийн ах сонирхуулж билээ.

Энэ дурдагдсан Хантайшир уулын тухай хүүрнэл нь Халиун сумын зөвхөн зүүн нутгийн тухай хагас хугасхан хүүрнэл юм. Халиун сумын өмнө этгээдэд сүндэрлэх мөнх цаст тэргүүнд нь үүр шөнийн оддын гэрэл ойн гялалздаг алдарт Бурхан Буудай уул, түүний хаяа бэл Намалзахын гол, Онц, омголон дагшин усаараа М.Цэдэндорж найрагчийг маань угаасан Уст Чацрангийн гол, тарвагчдын мөрөөдөл болсон Бумбан Улаан, баялаг түүхт, баян эрдэнэст Цагаан гол, тэгээд өнөөх дээр дурдсан Алдарт Хар азаргын нуруу, Тэмээн чулууны нуруу, Шаргын уудам говийн урьд хаяа Олонбулаг, Халиуны хоолой зэрэг олон уул нурууд, говь шанд бүхний тухай бичвээс дуусашгүй. Учир нь үдшийн галын гэрэлд хүүрнэдэг байсан өвгөдийн яриа дэндүү баялаг билээ.

Мөн нэгэн цагт шинэ цагийн дэвшилт амьдрал буцалж байсан Халиун сум, бүтээлч хөдөлмөрийн алдраа орон даяар дуурсгасан ×.Ëîäîéõ¿¿, Á.¯ð÷ãýð íàðûí õºäºëìºðèéí áààòðóóä, À.Öýýñ¿ðýí, Á.Ä¿ãýð, Á.Áÿìáàà, Ç.Äàøíÿì, Алтайн мэнгэт хар хэмээх цуутай, аатай бөх Цэрэндаш гээд сургийг нь дөнгөж сонссон, бас зах зухаас нь мэдэх, таних халиунчуудынхаа тухай бичээд байвал бас л барагдашгүй. Зөвхөн ганцхан жишээ дурдахад л 1970-аад онд энэ суманд амьтны бүхэл бүтэн хүрээлэн байсан юм шүү дээ. Үүнд үнэмших хүн одоо бий болов уу даа. Миний санахын торонд нь ойртохоор зэвүүн шар нүдээрээ дагуулж хараад салдаггүй хос ирвэс, хашаан дээгүүрээ харайж гарчихаад сумын төвийн айлуудын гэр дээгүүр тоглон дүүлж дэггүйтдэг Бороо ч билүү нэрт тэргүүнтэй 10-аад уулын янгир, мөн тооны хулан, хэдэн бөхөн, бараг 20 гаруй хар сүүлт, ойртохоор нүхнийхээ мухар руу хярчихдаг хоёр чоно, нэг тас, хэдэн хөөрхөн бор туулай/ ээж маань тэр туулайнуудад хоол өгч асардаг байсан юм/, хярс, үнэг, мануул ч байсан санагдана. Өөр бас бус амьтад ч байсан. Хөвөө нь тарьмал зэгсээр хучигдсан хиймэл нууранд нь зүйл зүйлийн шувууд чуулдагсан. Зуны үдшээр тэрхүү нуурын зүгээс сонсогдох байгалийн найрал аялгууг сонсоод сонсоод ханашгүй. Өдгөө тийм томоохон амьтны хүрээлэнтэй сум байтугай Монгол Улс ч алга даа.
“Өвгөн овоо” номын бүлгээс

31 comments:

AMJ said...

woow....

Чепак said...

Тарлан хайрхан, Буга хайрхан, Хонгор толгой, Дэлгэрийн тал, Їнээн ус, Гїїн ус, Гуулийнгийн тал, Сэрх богд, Тайгам нуур, Холбоо нуур, Бумбат хайрхан Сїїл толгой гээд миний нутгийн намхан хєх уулс, цэлгэр уудам тал, хєлгїй цэнхэр нуурууд одоо ч сэтгэдд минь ойрхон байдаг.

Би ч бас засагт ханы хєх харчуулын нэг болчих санаатай хичээж явна даа нутгийн ах минь

Buyan said...

Нутгархах зан ер нь монголчуудад хэрэггүй л юм байгаам... Энэнээс болж Их гүрэн задарсан

peakfinder said...

Saihan dursamj yumaa. Unshaad baisan ochij uzmeer sanagdaad. Ingej bichij taniulj baival oron nutgaa hairlah uzel olon hund toroh yum bolov uu. Yamar ch gesen ihiig medej avlaa. Bayarlalaa.

Anonymous said...

saihan yum aa

Anonymous said...

"Бат, Сүбээдэй нар Орост" gesen bulgee hezee bichih ve?

Anonymous said...

Estoi saihan unen tuuh , jinhene zohiol nom gedeg iim l baidagsan, uneheer nutagaa sanan als hol suugaa bidnii setgel sergej hii mori ormoor ,unshihad hurtel uramtai ,nutag us mongol orniihoo ter saihan baigalia ergen dursan sanah ajuu,
Bayarlalaa, ajil buteeliin amjilt husen erooe!
USA aas

Anonymous said...

Khuduugiin bodit amidraliig setgeld urguulan bichsen uurt tani uran buteeliin undur amjilt khusii. Neeree l uch tursun nutag sanagdaj baina shuu. Ter saikhan gazar neg ochood aav, eej, akh duu, turul turugsud bolon gunduugui saikhan, zochlomtgoi ter khumuustei ner uulzaad irsen ch yum shig sanagaj setgel neg ikh khunguruud irlee. Bakharkham saikhan bichjee.
Bayarlalaa.

Б.Номинчимэд said...
This comment has been removed by the author.
Anonymous said...

Za daa, Nomin mini argagui l nutgiin baraag nudend haragdtal bichij dee, naad ih hoglogor Altain nutag chini arvan zugees ni bichsen ch argaui l ih uulsyn oron doo.

Baidragiin goliig gatlaad Bayanhongoryn Bogd, Boon tsagaany araad ogsood Bor ovoony nuruun deer garahad argagui l Han Altai haragdalgui yaah vee, ter jijighen bor aarag dund chini bas l borchuulyn amidrald ertnees eelee ogch baisan jijighen davstai nuur baidag yum shuu dee. Nutgaas garsan jinchid, tuuvarchid gants neg shuudai davs achaad haaya neg temeendee doloolgohod ter odoortee l tolgoi orgood tenhluun yavdag gedegsen. Argagui l govi gazryn hun mald bol, hangai gazryn jimsnees dutuugui amttai ed daa,..

Bicheed baival bichmeer yum mon ch ih baina daa, Jalairaas gevel Jamgan gej hurandaa argagui hoh Serhiin nuruunaas garsan baih yostoi tuuh sohvol yamar uchirtai yaagaach ugui helmegdej ur huuhed ni nutag usaa baraadaj irsenii uchig tailagdah baihaa, tiim neg tuuh baidag yum. Daraa ni bas halhyn gold aryn frontyg komandalj yavsan Jugder hurandaa bol Olhon taldaa hun baisan baihaa, ahmaduud bol andahgui medeh yostoi, ter bas aryn hureenees uragshaa jongiin bel, buga hairhan, tarlan hairhan, ulaany hadaar nutagtai hun dee.

Nehdel, niigmiin uyed bol tarlan hairhany nuruu, delgeryn talaas ahny ardyn hurlyn deputat, suhiin odontoi aduuchin Badamraa olhony taijiin udamtai, ulsyn avraga aduuchin bazarragchaa bol zavhan gol, guulingyn talaar nutagta hun dee.

Za tegeed tsaashilval yostoi zasagt juramtai todiigui, eh mongol nutagtaa hairtai Sonomyn Avarzed negen uye teevriin tereg baraid altai nutgaa hondlon guld tuulj yavsan hun, ter bol erdene chadmana taldaa Emeeltsegiin nuruunii hun dee, Altain nuruunii uzuur, shalyn hooloigoor nutagtai. Ene bugdiig aldart Loohuuj, Tudev ni baitugai tanai nutgiin Vandagiin Alzahgui nariin shiriiniig ni medeh l hunii neg dee, ternees Biger nomun haany ur sad haaguur baina geed asuugaad uzeerei, bas l neg yum heleh bolov uu, suuld ih hurald anh biye daaj baisan Zuunai guai bas ter nutag, bur Har argalantyn nuruunii hun. Tegeed ter huniig zuurdaar butsahad araas ni suudlyg ni bogloj garch irsen hun bol tanai nutgiin ter Alzahgui baih yostoi doo. Ha ha ha, tegeegui bol ih hurald suugaa ch uu, ugui ch uu? Altain nuruunii uzuurees garsan aldartnuud dotor bol Davaanyam zaan yaah argagui oroh yostoi, ter bas uhaantai humuun, nutag usnyhaa tuhai bichij uldeesen baih yostoi, ah nyamdorj ni medej baigaa baih.

Guulingiin tal, Homyn talyg usjuulahad oroltsoj yavsan Suriya guain heden shar ohiduud odoo haaguur baina, ter ovgon biyeree altai nutgiin tuuhiin amid negen tasarhai yavsan hun dee, uldej hotsorson namtar tuuhees ni olj medeerei, aimgiin muzied ooryn garaaraa hiisen delgemel gazryn zurag ovor tovgor helvertei, uul ovoo, gol usyg ni gargasan baidag san.

Za ene metiig yarival ch mon ih yum baina daa. Altai nutgiinhaa tuuhiig avdar avdaraar ni tsugluulaarai daa, Nomin mini

Anonymous said...

aaviin mini nutag shuu dee. ochij harin uzeegui l uym baina. hariin gazar l uheh baihaa daa ochij chadalgui baisaar. aaviigaa ch nutagt ni avaachij uzuuleh uymsan daa
MOngol

Anonymous said...

zavhan goloor emjeer tatsan ih baga guulingiin tal, tsahiur tumuriin tugjild zaaj ugdug tarlan hairhan uul, tssahna dunhiih buga hairhan, aldart dilav hutagtiin tahij baisan mandal hairhan, tuunii uvurt tsaad uvurt baih nar vanchingiin hiid, urd talruugaa serhiin nuruu, taigam nuur,uushigiin uzuur, shaliin hooloi, nuruu davaad eej hairhan, haya,bayan tooroi,geed l nudend tusaj bna daa saihan nutag shuu.ter ueiin garamgai hudulmurch zohion baiguulagch hudulmuriin baatar lodoihuu, chuluun, tsee-suren geed mundagchuul bugd l end ih uylsee ehluulj aldar tsuugaa manduulj yasandaa.

Anonymous said...

Би Дэлгэрийн хүүхэд. Өнгөрсөн зун нутаг орноороо яваад ирлээ. 6,1-нд УБ-т буухад гантай байсан боловч 10 хоногийн дараа ган тайлагдаад сайхаи зун эх оронд минь ирсээн. Байдрагийн голыг Хөх эргийн гармаар гатлаад нутгийн захруу ороход тэртээ хойно Хасагт хайрхан цэнхэртэн дүнхийгээд, зүүн гарт Хантайширын нуруу, Сэрх богд, Төмөр хавын үзүүр улаан, хөх, шар, улбар за тэгээд байгалийн бүхий л өнгөөр алаглаад сайхан даа, сайхан. Үнэхээр сайхан байсан. Төрсөн бууцан дээрээ очиж хоноод, аргалын галд цай чанаж, тас хар огторгуйгаас ойртож буугаад ирсэн оддоо хараад цайгаа ууж, жаргал эдэлсэн минь олон нас нэмж, их энерги өгсөн дөө. Өнгөрсөн зун манай эх орон, тэр тусмаа Алтайд их сайхан байсан шүү.
Дэлгэр

Anonymous said...

Би гэдэг хүн нагац нарын нутгаар очихсон гэдэг нэг бодолтой ч болж өгөхгүй л явна. Нээрээ л тосолчихсон юм шиг хүрэн уулсын күдэр күрлэгэр күмүүс байдаг шүү.
Урианханы зээ

G84 said...

txs nutgiin tuhai bcihsen bna

Б.Номинчимэд said...

ÀÌðà-ä
Íóòàã ãýæ àðãàã¿é ë õ¿íèé ýëýã ç¿ðõíýýñ óÿàòàé áàéõ þì äàà.

×àïåê-ò
Äýëãýð íóòãèéí õ¿¿, Õºõ¿¿äèéí íýã ¿¿?. Äýëãýðèéí òàë ÷ õàâàð, íàìðûí öàãò ñàéõàí ø¿¿.

Áóÿíä-
Õýëýõýýð ÷èíü ãàð÷èãàà ñîëü÷èõëîî. Íóòãàðõàã çàí áèäíèé ñ¿éð¿¿ëñýí, îäîî ÷ ñ¿éð¿¿ëæ áàéíà. Õàðèí íóòãàà õàéðëàõ ñýòãýë áîë ººð ø¿¿ õº.

Ïèéê.
Õóó÷èí àíä ìèíü ñàéí óó. Òýãýæ áàéãààä íýã ìàíàé íóòàãò î÷îîðîé äîî. Ýíý íýã áàã àøèã íîìèéí õýñýã íü áàéãàà þì. Òýð íîìèéã áàðèàä î÷èõîä ÿìàð ÷ ìàô áàðüñàíààñ èë¿¿ ãàçàð÷ëàõ áàéõ.

Àíîíóóäàä
Á¿ãäýýðýý íóòãèéíõàí áàéõ ÷èíü. Èéì îëîí íóòãèéíõàí îðæ èðñýíä èõ áàÿðëàëàà.
¯íýòýé ñàéõàí ñàíàà ÷ ºã÷, áè íîìîíäîî Õàíòàéøèðèéí çàëãàà Õàíãèéí íóðóó, Õºõ ñýðõèéí íóðóóíû òóõàé áàñ áè÷íý ýý. Æîí ßðãèàòèéí ìîä áàéãàà äóóëäñàí. Òàðëàí õàéðõàíû òóõàé Çóóíàé àãñàíû ¿ã, Ãàíáàò àãñàíû äóóëñàí äóó ìºí ÷ ñàéõàí äóó ø¿¿.
Àâ÷ ãàðñàí ÷óëóó íü
ÀËãàí äîòîð õºëðººä áàéõ þì àà ãýýä ë..
Áè ýíý íîìîíäîî íýìæ çàëãàà Äàëàíü Õàñàãòõàéðõàíû òóõàé ÷ îðóóëíà àà.
Ñàíàà, áàñ ìýäýýëýë ºãñºíä èõ áàÿðëàëàà.
Ýíý çóí õýâë¿¿ë÷èõ áàéõ. Òýãýõýýð íü àâààðàé.

Anonymous said...

Altai nutag mini. saihan bichjee , bayarlalaa. Neg ih nutgarhdaggui humuus chin yawj yawj altaichuud bdag ym bilee shu. tuunees bish nutgarhwal yun uws ene ter, chadaltai, erdemtei humuus zunduu.hehe

Anonymous said...

Haliunii hooloig temeer tuulsan hun baina uu? Tseeliin amitan gedegtei uulzaj yavsan hun baina uu? Tseeliin amitantai taarval buu aigaarai yamarch gem hiideggui yum geed aav mini heldeg baij bilee. Aidaa sonin saihan gazardaa.
Mongol

Anonymous said...

Bi haliun sum-n huuhed bna Sogoot Chatsrangaar nutagtai bilee.Zaiwariin mod gej bsan bga bolwuu? Manai ah duu nar yoltongiin uslaltiin sistem gej blaa ter hawiar ch bii.Aa minu nutag yutai surleg be! Altain huh harchuul-g altain nuruu n iweej tushej yawdag yum shu!! mash saihan bichej bayarlalaa.From Japan Tokyo.

Anonymous said...

Тогоонтөмөр, Доголон төмөр хааны аян дайны талаар бичиж өгөөч, үнэхээр сайхан зүйл бичдэг шүү, бичсэнийг чинь уншаад ямар их урам зориг ордгийг чи өөрөө мэдэхгүй байх

Anonymous said...

Bi jil bolgon emee ovoo 2 deree amardag bailaa. Havar hicheel tarj nutag ruugaa yavah bolgond setgel dogdolj, Bor Ovoo ruu orj irehleer ayandaa nulims miny ursaj eheldeg yum. Ongorson zun heden gadaaduudiig avch Mongoliinhoo govior, Omnogovios Altai hurtel morin aylal hiisen yum. Tegej yavahdaa l bi MOngol hun bolj tursunduu baharhaj, omog bardam yavsan yum. Yoliin am, Gurvan saihanii nuruu, Hongoliin gol, Hongoriin els, Hos Khairhan, Bayanligiin govi, Tsagaan agui, Ikh Bogd, Baga Bogd, Orog nuur, Boon Tsagaan nuur, Ulaan shaliin hooloi, Argalant uul, tursun nutag miny boloh DAGNALTAIN gol, Uneen us, Bumbat Serhiin nuruu geed l Eh orniihoo hend hetsee ch aldashgui tiim saikhan gazaraar ayalsan yum. Ene uees l amidraliind yu chuhal yum be gedegiig l yas mahandaa oilgoson yum daa. Dagnaltai gol ruu moritoigoo davhij orohod salhinaas bolson uu nud miny duuren nulimstai baisan yum.
Delgeriinh

Anonymous said...

haliun sum jimseeree bas aldartai baij bilee hvnii nutagt ireed yamarch saihan jims amtalsan haliunii dawjaa alim chatsargana sanaanaas gardaggvi har azargiin nuruu tzagaan gol hurmiin uul argal yangir geed sayhan hvrtel hichneen saihan bailaa hurmiin zusland 6 dgaar angid baihdaa tseelees yawj baila hudulmur zuslan honi saagaad altaichuud hudulmurch shvv bayarllaa saihan niitlel bna
solongosoos

Anonymous said...

Altai nutgiinhaan! tsomooroo www.altai...... gesen site neeye, tegeed l hen ny haanaas orj irsen haana baigaa geed l yariltsya l daa. magadgui angiin anduud ch hoorondoo taarah yum biluu
www.Altai...

Anonymous said...

neeree ene yag bolj baina shuu. neg iim site hiiye. Demjij baina. oron nutgiin zasag zahirgaanii uhmel site bish, haluun dulaan setgeltei, uudrug humuusiin huran tsugladag site bolgoyo.
www.altai.com

Arsun said...

Сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй. Элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө түвшин амгалан байхын ерөөлийг дэвшүүлье!

Anonymous said...

Uneheer saihan bichjee mongol oron min uzesgelent baigalaaraa bahdam saihan nutag shuu . Mongoloo sanaj baina da .

Anonymous said...

Дараагийн бичлэгийг хүлээж байна

ZAYA said...

Ах нутаг явж, төрсөн бууцаа эргэх цаг болжээ.

MW said...

hediigeer bi hotiin unagan huu bolovch aaviin maani torj osson nutag yag l minii tursun nutag shig sanagdaad boldoggui yum

Док said...

Нулимс гарчихлаа. Нүдэнд харагдаж байна. Би Жалайр овогтой. Аав маань Халиуны Олонбулаг гэдэг газар төрсөн, гэхдээ би очиж үзээгүй л дээ. Өвөө эмээ нар маань тэр л нутагт амьдарч биднийг төрүүлж өсгөж хүмүүжүүлсэн дээ. Тэр Согоот, Арын хүрээ, Цагаан индэрт эд нарыг бол бага сага мэдэх л юм. Гэхдээ ийм гайхам сайхан гэж төсөөлж байгаагүй юм байна аа. Заавал очиж үзье гэж бодлоо.
Баярлалаа

Anonymous said...

#

Saixan nairuulal boljee. Unshlaa.Taalagdlaa. Amjilt xusie. Zasagt xanii xoshuunii urd xiliig Bigeriin xoiguur gesniig ergej nyagtlaarai. Zasagt xanii xoshuunii urd xil ni odoogiin Chanmani sumiin tuviin xoitxon tald 4-5 kmt orshix xumgoor baisniig xuuchnii gazriin zurgaar togtooson baidag yum aa. Uumiig Chanmani sumiin delgerengui tuux.2004 onii nomoos ol uzeerei Nominchimedee. Mun sonirxson xumuus ch uzne biz ee
#
115950. Минимум 2 хэл мэддэг хїн олж тавь
2009.12.09 • 17:35 (IP: 202.131.226.98)

Deerxi setgegdeld Chandmani sum gexiig Chanmani geed aldaj bichseniig zalruulj unshina uu
#
116240. Ene unen shuu
2009.12.10 • 10:22 (IP: 124.158.77.167)

үзэсгэлэнт сайхан газар нутгийн минь тухай нүдэнд харагдтал бичжээ. уран бүтээлийн өндөр амжилт хүсэн ерөөе. би энэ жилийн зун 23 жилийн дараа Халиун сумандаа очоод ирсэн, төрсөн нутагтаа хэд хоноод буцахад эргэн эргэн хармаар