Íóòãàà æààõàí æààõàí ñàíààä àà

ХАН ЭЦГИЙН БУУРЬТАЙ ХАНТАЙШИР МИНЬ

“Тунгалаг тамир” кинон дээр Цахиур Төмөр Түгжилтэй хамт адуу хөөж яваад тэнгэрийн хаяанд торолзогч алс холын уулсыг зааж “Тэр уулыг харж байна уу, тээр, тэнгэрийн хаяанд. “Тайшир хан” гэдэг уул даа” гээд хэнгэнэтэл санаа алдаж байдаг даа. Цахиур Төмөрийн тэр үгэнд нутгаа гэсэн тэмүүлэл, хайр, тэр нутагт нь аргамжсан хувь тавилангийн дурсамж, амь амьдралынх нь утга учир, тэр ч бүү хэл үхэл, мөхөл нь хүртэл батган шингэсэн мэт санагддагсан. Яг тийм дүр зургийг би киноны дэлгэцнээс биш нүдээрээ харсан билээ. Магадгүй, тийм дээ ч Төмөрийн тэр үг сэтгэлд тэгтлээ хоногшсон байж болох юм.
1970-аад оны сүүлээр санагдана. Манайх хотод хэдэн жил болсны дараа нутаг буцаж билээ. Их дээд сургуульд орсон том хүүхдүүдээ бараадаж хотод ирсэн аав, ээж хоёр маань харин төв суурин газар идээшиж чадсангүй, нэг л хавар гэнэтхэн дэгэлзээд л байж сууж ядаад явчихсан юм. Нүүрэндээ үсгүй хүн бүү хэл үстэй адгуус хүртэл хаврын хаварт нутаг тэмцэн, дэгэлздэгийн жам юм хойно доо.

Ингээд хотын айл болж чадаагүй манайх тэр хавар нутаг буцлаа. Мэдээж ах, эгч нар хотод үлдсэн. Аав, ээж хоёр маань хоёр багыгаа/нэг нь би/ аваад Улаанбаатараас гэрээ машинд ачин гарч, гурав дахь өдрийнхөө оройхон Байдрагын гүүрээр гарлаа. Хавар, 5 сарын эхээр юмдаг, нялх ногооны үнэр машины нээлттэй цонхоор хамар цоргино. Байдрагын арын бор нуруун дээр гармагц л манай хоёр машинаас уралдаж буугаад хойт зүгт харан сөхрөн унаж, мөргөн залбирч, идээ цайныхаа дээжийг тэр зүгт өргөж, бүр ээжийн маань хацрынх нь үрчлээсний атираа нугалаасанд том том нулимсан дуслууд бөнжирлөн тогтчихсон байсансан. Тэр дуслууд жаргаж буй нарны туяанд шүүдрийн дусал мэт гялталзсан тунгалаг байж билээ. Хожим баяр гуниг, зовлон жаргалын олон нулимсыг үзэж, амталж явахдаа нулимс бүр өөр өөр амт, өнгөтэй байдгыг, тухайлбал цөхрөлийн нулимс хөхөлбий, амтгүй бол гашуун хорслын нулимс исгэлэн хийгээд хурдан бөмбөрдөг, харин үнэн хайрын, баярын нулимс тийм болор мэт, гэрэлт өглөөний шүүдэр мэт тунгалаг бөгөөд том байдгийг анзаарч мэдээд хүмүүний оюун сэтгэл гэгч өөрийнхөө илэрхийллийг нулимсанд хүртэл шингээж чаддаг тийм агуу хүчтэйд гайхаж билээ.

Юуны учир ийн мөргөж залбиран, нулимс унагаж буйн учрыг сайн ойлгоогүй балчир надад/би 9 настай байв/ аав маань яг тэр Цахиур Төмөрийнх шиг үгийг хэлж билээ.
“Миний хүү тээр хойно тэнгэрийн хаяанд байгаа уулыг хар даа, харж байна уу. Аанхан. Түүнийг Хантайшир гэдэг юм. Аавынх нь, ээжийнх нь, бас чиний төрсөн нутаг яг тэр дээ” гэж...

Тэртээ хойно шингэж буй нарны дор хөндөлдсөн намхан хөх уулсын бараа хаврын хөх ногооны униар дундаас торог бүрэг сугаран ядан, өндөлзөн ядан харагдаж байв. Надад бол тэр уул байдаг л нэг, тэгэхдээ тэнд хүрнэ гэхэд дэндүү хол санагдах тийм л алс холын уул байсан ч аав, ээжийг минь тэгтэл нь догдлуулаад байгаа тэр нууц учир нь юунд юм бол хэмээн гайхширсандаа ой дурсамжаасаа хэзээ ч арчигдахааргүй хоногштол нь удаан харж зогссон юм. Жаргаж буй наран дорх нэл улаан туяат тэнгэрийн хязгаар өөд аргалын хөх дөл шиг цоролзох тэр уулын дүр төрх, дэлхийг тойрон бидэрсэн он жилүүдэд ч мартагдсангүй, үе үе зүүдэнд үзэгдсээр авай.

Бидний тэр харж зогссон Байдрагын хойт нуруу нь тэр уулсаас барагцаалбал 200 гаран км-ын зайтай байж дээ. Чухам тэр уулс бол Цахиур Төмөрийн хэлдэг тэр “Тайшир хан” уул юм. Манайхан Хантайшир гэдэг. Нөгөөх
Хантайширийн оройгоор нь
Хаврын шувууд ирлээ дээ гээд дуунд гардаг тэр уулс.
Тэгэхэд аав маань амандаа нэгэн дууг намуухан гүнгэнэж байсан нь хожим мэдэхэд манай нутгийнхны дунд их л түгээмэл “Газрын холоос..” гэдэг дуу байж. Тэр дуунд ингэж дуулдаг.
Газрын холоос гүйдэлтэй
Ганган халиун морьтой доо
Гараад хойшоо харахад
Ийм л хол Алтай даа гэж...
Маргааш орой нь бид Баарингийн даваагаар даван тэр хөх уулын араар тойрон өвөрт байх Халиун нутагтаа хүрч, хос мөнгөн утас шиг мяралзах Халиун голынхоо хөвөөн дээр гэрээ барьж билээ. Нутаг нугынхан, ахан дүүс олноороо ирж, гэр барилцаж байв. Ээж маань унь өлгөнгөө зүүн тийш, өнөөх уулсынхаа/ одоо бол бэлд нь ирчихсэн/ зүг нулимс гялталзуулан, сэтгэл ханасан шинжтэй байн байн харна. Тэгээд “Ээ, энэ зүүн уулыг ээ, тосолчихсон юм шиг., ямар сайхан харагдана билээ” гэхэд Дудуу Жаажай “Тэгэлгүй яахав ээ, Таныг ирнэ гээд дүү нь гурван өдөр тосолсон юм чинь..” гэж бөөн инээдэм болж байсансан. Хүмүүний сэтгэлийг хүр соронзон мэт татдаг тийм л уулс даа, миний Хантайшир.

Энэ уул бол юуны өмнө эртний их түүхт нутаг.

Түрэгийн үеийн хүн чулууд, мөн буган хөшөө нэг биш бийгээс гадна Зээгтийн бэл, Наран Битүүтийн хавцлаас эртний хадны сүг зурагны бүхэл бүтэн цомгийг үзэж болно. Ар Жаргалангийн аль ч жалгад ороод захын чулууг сөхөхөд л чулуужсан далайн хавтаст амьтад, дун хорхойг хэдэн янзаар нь олж харах болно. Энэ нутагт аж төрж асан эртний овог аймаг, улс гүрнүүдийн түүхийг өлгий дороо хадгалсан Хиргисүүр булш бунханууд том бага, янз бүрээрээ байна. Бүр эртний шаантаг бичиг мэт цувруулан бүлэг цогцоор нь хотлуулан байрлуулсан нь ч бий. Цөөнгүй хөтөл, онь дээр номын үсэгтэй хөшөө дурсгалуудтай.
Алтай хотын баруун урдуур энэ нурууны яг зоогоор Ар Цагаан Ендэрт, Хүн Чулуу, Хамар даваа зэрэг хэд хэдэн даваагаар давна. Мацсаар дээр нь гарахад чухам тэнгэрийн зулай дээр гарсан мэт дөрвөн зүг, найман зовхис цэлсхийн нээгдэх 3200 метр орчим өндөрт өргөгдсөн тэдгээр давааны алинаар нь ч давсан он цагийн элээсэнд бөгтийсэн өвгөний хүгдгэр нуруу мэт төмбөгөр тэргүүнт, нутгийнханы дууддагаар Овоон нуруу гэх салбар нурууны эх рүү орно. Шарилын нуруу, Дашинчилэнгийн нуруу ч гэх. Энэ нуруу бол нэгэн цагт гэлэнгээс дээш санваартан, тайж язгууртнаас дээш хэргэмтэн л жилдээ нэгэн удаа ёслолын зэрэг ямбаны дагуу гардаг, бусад нь дунд бүсээс дээш гардаггүй хоригтой, ихийн их онгон тахилгат уул аа.

Тэргүүн дээр нь хааш хааш хоёр метр гаран том бунхан бий. Миний багад бунханы эргэн тойрон олон чулуун бурхадын сийлбэр, маанын үсэгтэй хавтгай хаднууд, өмнөх налуугаар нь цөөнгүй жижгэвтэр бунханууд байдагсан. Тэдгээр нь тэнгэр язгуурт алтан ургийн ихэс болох үе үеийн Засагт хануудын шарил.

Гэвч түүнээс ч илүүг оршоосон байж болох талтай. “Монголын Нууц товчоо”-д Чингис хааны "... үнэн хvvрийг заримууд Бурхан Халдунд онголов гэх, заримууд Алтай ханы ард, Хэнтий ханы өвөрт Их өтөг нэрт газраа онголов гэж буй" /198 дугаар бүлэг/ гэсэн нь бий. Саган Цэцэний “Эрдэнийн товч” – д ч мөн тийм тэмдэглэл байдаг байна. Алтай нутгийн ахмад зохиолч Д.Сурьяа түүхэн сурвалжийн энэхүү бүдэг сэжүүрийг мөшгөн, сонирхолтой таамаглал дэвшүүлсэнийг одоогоор няцаагаагүй байна. Д.Сурьяа “Алтай ханы ар" гэхлээр Алтайн нурууны арыг бvхэлд нь заасан бус, мэдээжийн Алтайн уулсын ард тасархай орших Хан Тайширын нурууг эрт vед Алтайн ар Хайрхан гэж нэрлэж байсантай уялдуулж vзвэл энэ уулыг зааж хэлсэн нь тодорхой байна” гэжээ.

Тэрээр “Хөх судар” романд "Гурав дахь хvvрийг Алтай ханы ар, Хант ханы өрөх даган ол" гээд тэңд "Хад модны шил дор мөнх мянган газар орд ухаж оршуулан чулуун гэр боcгож гэгээн болгов" /1905 -р хуудас / гэснийг ч мөн эш болгон дурджээ. Уг романыг зохиогч бичгийн их хүн Инжинаш номынхоо тайлбар тольтод Чингис хааны онгон шарилыг хаана хэрхэн оршуулсныг сонирхон Халх нутгаар аялан явсан тухайгаа бичсэн ба Хантайширийн нурууг нүдээр үзсэн байж болох юм гэсэн байна. Тус нурууны оргил хэсэг нь Инжинашийн “Хант ханы өрөх” гэсэнтэй дүйцэхээр их уулсын өрх байж болохуйц хэлбэр, байдалтай билээ. Мөн дээр дурдсан “Хар модны шил дор” гэсэн нь ч их дүйх бөгөөд Овоон нурууны оргилийн дороос ивж гарч ирсэн хойт болон баруун жалгуудын эх битүү хар модон шугуйдтай билээ. “...орд ухаж оршуулан чулуун гэр боcгож...” гэснийг ч анзааралгүй өнгөрч боломжгүй, гол бунхны хэмжээг өмнө дурдсан.

Нутгийнхны ам уламжлан үеийн үед хүүрнэж ирсэн хууч яриагаар бол энэ нуруунд Ордост байдгийн нэгэн адил Чингис хааны онгонг оршоосон гэдэг. Хантайшир хэмээх нэрийн утгыг ч мөн үүнчлэн тайлдаг. Чингис хааны онгоныг тээж ирсэн хар азаргыг Хантайширийн нурууны баруун талд, Халиуны хоолойн цаана байх нуруунд онголж дархлан тавьсанаар тэр нурууг Хар Азаргын нуруу гэх болсон гэсэн домог яриа ч бий. Домог огт оргүйгээс эх авдаггүй. Мөн эл өвгөн бичээч бээр нэгэн нэн сонирхолтой ажиглалт хийжээ. Хэнтийд агч Бурхан Халдун уул, Ордост агч Чингис уул, Алтайд агч Хантайшир уул, энэ гурван уулын байрлал нь адил өнцөгт гурвалжны орой дээр нэжгээдээр яг чандмалан байрлаж буй гэжээ. Үнэхээр ч газрын зураг дээр хэмжилт хийж үзэхэд их дөхүү байдаг юм. Нөгөө хоёр нь Чингис хааны онгон тахилгат уулс байхад гурав дахь Хантайшир ч мөн адил байхыг үгүйсгэх аргагүй. Хуваагдашгүй тооны эхлэл гурав болон зөв дүрсийн бэлгэдэл, гал голомтын чандмалсан утгаар ч хөөсөн бас нэгийг хэлэх мэт.

Хантайширийн нуруунд жалайр овогтнууд голдуу суурьшжээ. Нутгийнхан “Зарчимтай төрсөн Жалайрууд” гэнэ. Үнэхээр ч энэ нэрийг хоосон дуурсгаагүйг энэ нутгийнхантай нөхөрлөж яс чанарыг нь таньсан хүмүүс нотлоно. Ихээхэн суртхуунлаг, үнэнч хүмүүс. Жалайр нь Их Монгол улсыг байгуулахад голлон оролцсон 26 овгийн нэг. Чингис хааны хамгийн итгэлт жанжин, Улсын ван /Ерөнхий сайд/ Гоо Мухулай энэ овгийнх. Тэгэхээр аргагүй эзэн хааныхаа онгоныг манах итгэл хүлээхүйц хүмүүс. Жалайруудаас гадна бас 8 овогтон Хантайширийн нурууны хормой бэлээр харуул маягтай таран байрласныг ажигласнаа Д.Сурьяа гуай тэмдэглэн үлдээжээ.

Энэ нуруунд Чингис хааны онгон байж болох юм гэсний бас нэг сэжүүр нь өнөөгийн Баянхонгор, Завханы баруун тал аяараа, Хөвсгөлийн өмнөд хэсэг, Увс, Ховдын зүүн тал, Говь-Алтай бүхлээрээ байх өргөн уудам газар нутагтай халхын Засагт хан аймгийн төв нь нэлээд баруун урагш далийж Хантайшир уулын ар суганд суурьшсан нь бас л нэг учиртай. Энэ уулын зүүн ар суганд хуучнаар Засагт ханы хүрээ буюу Арын хүрээний туурь түүхийн тамга болон өдгөө ч бий.
Өнөөдөр “Засагт ханы хөх харчуул” гэсэн хэллэг ихэд дэлгэрчээ. Манай Алтай нутгийнхан ч энэ нэрэндээ сэтгэл нэн хангалуун. Зарим хүмүүс энэ бол Ч.Лодойдамба гуайн бичсэн зохиолын хэллэг төдий зүйл, үнэн хэрэгтээ тийм зүйл байгаагүй гэж үгүйсгэдэг нь харин оргүй мухар үгүйсгэл юм. Үнэхээр “Засагт ханы хөх харчуул” байсныг нутгийнхан хэлдэг бөгөөд Лодой зохиолч маань харин түүнийг “шинжлэх ухааны эргэлтэнд” оруулж өгсөн хүн. Лодойдамба гуайн аав Чадраабал өөрөө “Засагт ханы хөх харчуул”-ын нэг бөгөөд нутгийнхныхаа үүх түүхийг гаргуун мэддэг хүн байсан гэдэг.

Гэвч яг үнэндээ “Засагт ханы хөх харчуул” -д энэ Засагт ханыхан бүхэлдээ ч хамрахгүй төдийгүй Говь-Алтайхан ч бас бүгдээрээ биш юм. Өвгөдийн ярих нь хуучны Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бишрэлт Засагт ханы хошууныхныг л зөвхөн “Засагт Ханы хөх харчуул” хэмээн, тийн хэлж, нэрийдэж байжээ. Энэ нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Халиун бүхэлдээ, Тайшир, Дэлгэрийн баруун тал, Бигэрийн хойт хэсэг, Шаргын урьд нутгийг хамарсан бүс нутаг юм. Өөрөөр хэлбэл Хантайшир уулыг бүхэлд нь дамнан тойрч, Чингис хааны онгон тахилгын харуул хамгаалалт байдалтаййгар аж төрж асан энэ хошууныхан юм. Чухам энэ Эрдэнэбишрэлт Засагт ханы хошууныхан нь Итгэлт баяны тодорхойлсон тэр “Хэцүү” хөх эрс байжээ. Хэрсүү чанга бодол санаатай атлаа гэнэхэн, эрэмгий оргилуун атлаа дөлгөөхөн, овсгоо самбаатай, хөдөлмөрч шударгуу атлаа тайван, хамгийн гол нь хүнлэг голч нуруутай, холч бодолтой хүмүүс байж. Яг л “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнэ лугаа адил. Чухам ясны энэ л давтагдашгүй чанараараа ойр холынхонд гайхагдан, “Засагт ханы хөх харчуул хэцүү, хэцүү” гэгддэг байж. Энэ нурууныхан ер нь л иймэрхүү нийтлэг зан төрхтэй хүмүүс дээ. Энэ ууланд төрсөн нэгэн сод хүү бол монголын төр, нийгмийн гарамгай зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, Ардын уран зохиолч, хөдөлмөрийн баатар Л.Түдэв. Тэр бол Хантайширийн ориг “Хөх харчуул”-ын нэг.

Анхны Үйзэн Засагт ханууд ер нь нэлээд дайнч нөхдүүд байсан бололтой байдаг юм. Ялангуяа Засагт Хан Субадай бол урагшаа Хөхнуур, баруун тийшээ Яркенд хүртэл цэрэглэж явжээ. Тэдгээр дайнч Засагт хануудын шадар торгон цэргүүд нь чухам өнөөгийн энэ хэдэн сумдын хүмүүсийн өвөг дээдэс байжээ. Тэгэхээр бас ястай байхаас ч аргагүй.

Хантайшир уул бол байгалийн төгс цогцлол оршсон ариун дагшин газар аа.

Намайг хар модон дунд өссөн гэхээр зарим хүмүүс үнэмшдэггүй юм. Говь-Алтайд тэгээд хар мод байдаг юм уу гэж ирээд л... Хантайширийн нурууны өвөр бэл нь хэдэн арваар тогтохгүй га газрыг хамарсан хар модон шугуйдтай. Зэл, Ширээ, Адуунчулуун, Хар чулуут, Шар сайр, Бугын толгойт, Цагаан морьт, Ар, өвөр Шонт, Халзан хамар, Дугуй ус, Хөх хад, Ялаатын гол.. Дархинт, Согоотын хөндий гээд оёороор нь түргэн урсгалт хүйтэн булгийн ус тонгочин, араар нь хар модон шугуйд шуугин шуугин найгасан олон арван гол, хөндий, хавцалуудыг нэрлэж болно. “Хар мод, Заг хоёр бие биеэ хэзээ ч хардаггүй юм” гэсэн хуучны логик чухам энэ нутгийн гоо үзэсгэлэнгийн өмнө хүчин мөхөсдөж, утгаа алдана. Ар Жаргалан, Ар хавчигийн эхний модот салаанаас бууж, Дархинтын хавцал уруудан жирийлгэсээр, Ентүмэн хайрханы шилээр даваад давхивал хориодхон км яваад л хуучин цагийн их заган шугуйн хил рүү орчихно. Тэр их заган шугуйн захаас өмнөшөө дурандахад Шар дэвсэгийн эхний сэрвэнгээр хар моддын үзүүр хэрэгт дурласан мэт сүүхийлцэн өнгийж байдагсан. Харин барууншаа харвал ердөө бараг илээд авам хаяанд алдарт Хар Азаргын нурууны модод элэг доог хийх мэт харлан нүүгэлтэн харагднам билээ.

Миний багад ээж сүүгээ хөөрүүлээд жагсаах /өрөм байлгах/ болохдоо заавал босоо хар модны яр авчруулдаг байж. Учир нь удаан цогшиж, нэгэн хэмийн халуунаа удаан барьж, өрөм сайн байлгадаг байна. Зуны цагт газрын шиндүү /газарт унасан модны мөчир/ -г тоож түлэхгүй. Газар чийг авчихсан байдаг учир хугарах, шатахдаа удаан, заавал модноосоо уналгүйгээр хатсан босоо модны шиндүү түүлгэнэ. Бургас, улиас, далин хальс зэрэг бусад мод, бутыг бол тоож түлэхгүй. Аргалыг бол бүр ч үгүй. Тал, говийн ихэнх нутагт түлээ түлшинд өргөн хэрэглэдэг адууны хомоолыг түлдэг тухай ойлголт ч байхгүй.

Зургаан сарын эхээр Халзан хамрын голд, зусландаа буухад түрүү жилийн гэрийн буурь олдохгүй болтлоо бүдүүн иштэй бууцны шар цэцэг найгачихсан байдагсан. Гэрээ бариад ширдгээ дэвсэх болохоор тэр шар цэцгийг нь зулгааж байж дэвсэхгүй бол овон товон болно, бас ширдэг чийгтүүлээд болдоггүй. Хотны захад хэвтэж буй үхрийн эвэр нь л дөнгөж цухуйж байдагсан. Нуга хунхаар нь морьтой давхиад гарахад ерхөг, тараана цэцгийн толгойд цохиулсаар өвдөг нилдээ ягаан улаан болчихсон байдагсан. Газар дэлхий нэг дэлэгнэхээрээ тэгэж л дэлэгнэнэ дээ.

Хөх хад, Өргөн, Нарийн, Богино гээд Өвгөн Их овооны хойноос ивсэн хэдэн зураанд бол 6 сарын эцсээр жинхэнэ цэцэгсийн чуулган болно доо. Эртлэн гарвал болор шүүдэр бөнжирлөсөн тэр олон өнгийн цэцэгс гүйдэл хөнгөн хүйс хүйсхэн сэвшээний аясаар дохилзох бүрийд өглөөний нарны дор зүйл зүйлийн солонгон цацарч, нүд гялбаад, хөхөө, өвөөлжний цэнгэсэн, цүүрцгэний жингэнэсэн аялгуу, моддын битүүхэн шуугиантай хослоод, дээр нь ер бусын анхилам цэвэр цэнгэг сэрүүн агаар цээж саруулсгаж, ухаан санаа мансууруулан, чухам үлгэрийн оронд заларсан мэт сэтгэгдэн, бие сэтгэл эрхгүй жингүйдээд л явчихна. Тийм ариун дагшин үзэсгэлэнг өөр хаана ч үзсэнгүй, тийм ер бусын мэдрэмжийг хаанаас мэдэрсэнгүй дээ. Өглөө эрт хотны урд хойд хошуун дээр хөхөө шувууд ноцолдоод л, бэлчээртээ гарч буй үнээ тугалдаа хоргодон ганц нэг шугшин, ямаа тургилан, шуулттай гэрийн хаяанд унтсан хүн хөхөөний тэр цовоо цолгиун дуунд сэрч, нойрмог нүдээ нээж чадвал ханын нүдээр зуны өглөөний өнгө өнгийн дуу аялгуун дундаас, суунаг хөх манан дундаас ганцаар сугаран, өглөөн нарны нялх туяа эрхлэн наадах Өндөр Харцагын гал шаргал тэргүүнийг харнам билээ.

Дугуй ус, Цагаан морьт, Их, Бага Шивэрт/Сибир гэдэг шиг битүү шивээт гэсэн утгатай/, Гурван ус гээд ёстой л тошлогны эх орон бий. Тошлог нь эрхий хурууны хумсны толион чинээ том ургана. Дугуй усанд Ширдэгт нэртэй модтой гурван салаа байдагсан. Жил жилийн тошлог нь унасаар байгаад газар нь ширдэг шиг зузаан дэвсгэртэй болж, гишгэхэд хальтардаг байсан гэх. Тэгэж л их ургадаг байж дээ. Мэдээж хэрэг одоо тийм юм гэж байхгүй л дээ. Гэхдээ л миний багад 10-тийн бидон бариад гарахад хоёрхон цагийн дотор дүүргэж аваад ороод ирдэг байж билээ. Тошлог түүх амархан. Дээлээ бутны оёор дэлгэж байгаад шиндүүгээр гөвчихнө. Ёстой бөнжирлөж ирээд л асгарна даа. Түүнээ нэг салхитай хөтөл дээр гаргаж сэвээд, хатсан навч, мөчир зэрэг элдэв хогноос нь салгачихна. Бас зэрлэг сонгино их ургана аа. Сонгино ургахгүй ар гэж бараг байдаггүй байж, ялангуяа Дархинтын хавцал, Алаг хадны бэлчир орчмын сонгино атгасан нударга шиг томоор зогсохгүй хэдэн арваараа буталж ургана. Аавын үед нэг бутнаас дээд тал нь 64 гарч байсан гэдэг. Миний үед 23 гарч байсан санагдана.

Одоо зах зээлийн шуурганд гилмэн хяргагдсаар үлдсэн байдаг болов уу даа. Хөгшчүүл хүүхэд биднээр сонгино авхуулахдаа заавал үндсийг нь газарт үлдээлгэдэг байж. Хойтон жил нь тэр үндэснээс дахиад л ургана. Нэгэн удаа би Ногоон давааны адаг өөд хоёр шуудайтай гарч, хоёр цаг гаруйхан дотор шуудайгаа чихэж дүүргээд өнхрүүлсээр буулгаж билээ. Тэр сонгиныг айл хот, ах дүүсээрээ хувааж аваад өвлийн турш төдийгүй ирэх зуны түрүүчийн ногоон цооргоно гартал хэрэглэнэ. Энэ нутгийн тэр их сонгино зах зээлийн эхний хүнд хэцүү үед олон өрх айлын амьдралд дэмж болж байсан байх. Чухам аймгийн төвд, тэр ч бүү хэл хотын зах дээр хүртэл “Ааг гэж гаатай Алтайн зэрлэг сонгиноо аваарай” хэмээн хашгичих наймаачдын дуун хэсэгтээ л их сонсогдог байсан.

Энэ нутаг бол буга согооны орон.

Ээж хонь хотолсон үеэр хотны захад байгаа энэ олон хонгор зүсмийн морьд хэний морьд вэ гэх. Юун хонгор зүсмийн морьд байх билээ, олон буга хотонд ороод ирчихсэн, хэвтсэн хоньдын захаар аажуухан цувсаар Ахар салааны модруу орж билээ.
Нутгийнхан буга согоогоо бараг л бурханчлан тахидаг байж. Аав бид хоёр Өлзийтийн хөтлийн урд модтой араар өгссөөр сэрвэн дээр нь гарахдаа хэдэн бугатай халз таарчихав. Модны чөлөөнд идээшилж зогссон тэдгээр буга модон дундаас гэнэт гарч ирсэн бид хоёрыг гайхан харж, үргэсэн ч үгүй, бага шиг нэг нь бидний өмнөөс нэг хоёр гишгэлж, хошуугаа цорвойлгон үнэрлэх аядав. Нялх тугалынх шиг тув тунгалаг, гэнэн сониуч нүд нь надад тун тод харагдан, өхөөрдөн илээд авмаар болж билээ. Аав сандран мөрлөж явсан буугаа бушуухан буулгаад ардаа нуучихав. Хожим учрыг нь гадарласнаар бол бугандаа буу саадаг ч үзүүлж, хар сэр авхуулалгүйгээр нандигнан хайрладгийн илрэл тэр байж. Арын модоор хэдэн арваараа харгилдан давхилдахад уул нурж, газар дэлхий доргих шиг болдогсон. Нэг зун би зөвхөн явдал зам дээр таарсан бугын унасан эвэр цуглуулсанд бараг 30-аад болж билээ. Тийм л элбэг байсан даа. Харин сүүлийн жилүүдэд буга хүнээс үргэж, айдаг болсон гэдэг. Газар газрын анчид бугийн чив, засаа, эвэрт нь шунан хядсаар тэр аргил даргил, гэнэн хонгор гоо сайхан амьтадын үр үртэс бараг тасарч буй дуулдан, сэтгэл сэмрүүлнэ.

Янгир, хойлог, ирвэс, шилүүс, хярс, мануул гээд байхгүй ан амьтан үгүй. Гэтэл өнөө сонсогдох сургаар бол хааяа нэг гүйдлийн амьтад л явж өнгөрдөг бололтой. Овоон нуруу бол ёстой тарваганы эх орон байсан даа. Бумбатын голд Тарвагат нэрт газар ч бий. Ямар сайндаа хаваржаандаа буусны дараа гэрийн буурийн ивээсэн дороос ичсэн тарвага гарч, сандаргаж байхав дээ. Гэнэн нэрт самган хотныхоо захаас тарвага цаламдаж аваад гэрийнхээ баруун хаяанд хэнхдэгээр нь бэлхэмжлээд аргамжчихсан, орой хүүхэд хониноос ирэхээр гаргуулж, шөл уух юм гээд сууж байсан гэдэг.

Үүргэнэ, нохой хошуу, таван салаа, түргэн цагаан, алтан гагнуур, цээнэ, бажууна, чихэр өвс, тууплин, гандигар гээд маш олон төрлийн эмийн ургамал ургана. Ялангуяа цагаан мөөг мөн ч их ургадагсан. “Цагаан мөөгөнд дуртай даа, цасны адил өнгөтэй дээ, цаана ч байна, наана ч байна, Цагаан мөөг нь хөөрхөн дөө” гэж дуулаад л бид мөөг түүдэг байж билээ. Сайхан ч байж дээ. Бужиннагва гэдэг тод ухаа яагаан цэцэгтэй ургамлын хүүхдийн тэнийлгэсэн алга шиг хэлбэртэй газраар наалдсан навчисаар аав маань цай хийдэг байсан. Найман сарын дундуур шиг санагдана, сөл бууж, хяруу хаях үеэр өдөр судар харж байгаад тэр навчнаас түүж, нохойн хошуутай хольж хатаан цай бэлтгэдэг, би түүнээс нь бишгүйдээ л ууж байсан. Гэвч цайны амтыг мэдэх болоогүй даанч балчир байсан учир ямаршуухан амттай байсныг өнөө хэлж мэдэхгүй ч их сайхан цай болжээ хэмээн олон хүн тэр цайнд хоргодон суудаг байсныг харин сайн санаж байна аа.

Энэ нутаг бол үлгэр домог, хууч ярианы орон.

Хэрвээ сонсож чадвал бараг чулуу бүхэн нь түүх хүүрнэнэ. Аав маань хэлдэг байж. “Энэ уулсын чинь цэцэг бүхнээс нь үлгэр сонсож өссөн юм даа, аав нь гэж...”. Нэрнээсээ эхлээд л үлгэр домог.... Нэг эхэлчихвэл дуусах аргагүй, өнжин хонон хүүрнэнэ. Бугын толгойт нэртэй зуслангийн сайхан нутаг бий. Зөвхөн энэ нэрийн тухай хоёр ч домог байдаг. Түүнээс голоо дагаад жаахаан доош уруудахад Өвөр нум дэлээч нэрт газар бий. Бас л үлгэр домог. Цаана нь Ар нум дэлээч, Ар, Өвөр Сумч, Ар хавчиг гээд өөр өөрийн намтар цадигтай гол, амууд, бууц, хонднууд үргэлжилнэ. Арагшаа давахад Дөрөө хавчдаг, Долоон модон, Тэмээн хүзүү гээд л, өвөр талруугаа давбал Шонт, Халзан Хамар, Дугуй Ус...

Дээр дурдсан Овоон нурууны зүүн талд бас нэгэн салбар нуруу байх. Түүний өл халзан оргил дээр ёстой эрин галавын гэмээр эртний их тахилга бий. Нутгийнхан түүнээ Өвгөн овоо гэнэ. Ер бусын оршихуй. Тэр орчмын гоо сайхныг дүрслэн бичихэд миний үгийн ур үл гүйцнэ. Манай өвөг дээдэс чухам энэ овоог үеийн үед сүслэн залбирч ирсэн.

Дашинчилэнгийн Тахилгыг Арын хүрээнийхэн буюу Засагт ханы хүрээнийхэн дааж ирсэн бол энэ Өвгөн овооны тахилгыг өвөрт нь байх Хамба гэгээний хүрээнийхэн хариуцаж ирсэн гэдэг. Хамбын хүрээний туурь нь өдгөө энэ их овооны өвөрт, үелж буусан өргөн дэвсэг дөрөлж голлон байна. Энэхүү Хамба гэгээний хүрээ, түүний эргэн тойрны аж амьдралын тухай нутгийн хүү Л.Түдэв “Оройгүй сүм” хэмээх романдаа ихэд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн. Гэсэн хэдий ч цаана нь дахиад хоёр гурван романыг ч дүүргэчихээр үүх түүх бий. /Энэ хүрээ хийдийн тухай хууч яриаг тус номын гуравдугаар бүлгээс үзнэ үү/. Шаврын гэх Хамба гэгээний туурь түүхийн тамга болон хоцорсон тэрхүү дэвсэгт дөрөлжөөс доош Мөрөн, Сүм, Хуст, Нурамт нэртэй, цавчим босоо хад цохионуудын зай завсарыг нь мод бут битүү шавсан дөрвөн ч гүн ангал хавцал бууна. Нутгийнхан Хавцгай гэнэ. Эрт цагт Мөрөнгийн Хавцгай салаар гатлам их устай байсан гэдэг. Тэр ч бүү хэл тэр салных нь үлдэгдэл саяхан болтол байсан ч гэх. Сүмийн Хавцгайн тэхий дунд босоо хүнтэй чацуу шахам хоёр чулуун дээр дамнуулан тавьсан том хавтгай хүрэн чулуу бий. Уртаасаа 2 метр гаран, дэлэм орчим өргөн, 50 см гаруй зузаантай тэр чулууг Хануй, Цогтжаргал гэх ах дүү хоёр бяр чадлаа тэнсэн өргөж тавьсан гэх. Багцаагаар 250 орчим кг болов уу даа. Түүнээс их ч байж магад. Дүү Цогтжаргал нь Долоон хошуу даншигийн начин цолтой бөх явжээ. Энэ ах дүү хоёрын тухай ч, Арвай Хурц, Гангижав Бово, Тэмээн Намгар, Алиа Цэмбэл, Балин Бажууна зэрэг бас бус олон хүчтэн эрсийн тухай ч ер бусын хууч яриа олон.

Нурамтын Хавцгайд үхрийн бөөр шиг сонин хэлбэртэй хад бий. Дээхнэ нь ян халил ханан хадны бараг цээжинд тасын нэвсгэр үүр сангасаа савсуулсаар ян сарьдагуудын дээгүүр өнгийнө. Дамбийжаа энэ хавцалаар явахдаа мориныхоо давхиан дунд үүрэн дээрээ байсан Тасыг буудаж унагасан, харин Жа ламын морь хавцлын аманд орохдоо харуулдаж унан, хүзүүгээ хугалан үхсэн гэдэг. Харгүйхээрээ явсан морь нь харуулдаад унаж байхад Дамбийжаa хоёр хөлдээрээ бууж байжээ. Тийм л эрдэм чадалтай, эрэмгий түрэмгий эр байж. Тиймдээ ч баруун хязгаарыг түвэргэж явсан биз.

Яг тэр аманд нь Бүслүүр толгой нэрт бяцхан толгой бий. Үнэхээр ч тэхий дундуураа тод шаргал явар чулуун бүслүүртэй. Олны домоглох нь эрт цагт энэ бэлд тэнгэрээс аварга могой бууж ирэхэд могойны сүүл тэр толгойг ороож, харин толгойн хэсэг нь тэртээ хойно, бараг арав гаруй км-т байх Ентүмэн хайрхан өөд өгсөж байсан гэдэг. Ентүмэн хайрханы урд өөд өгссөн ташуу явар судал байх бөгөөд хаа холоос тэр судал тод харагдана. Олны энэ яриа огт оргүй биш. Ентүмэн хайрхан, Бүслүүр толгой хоёрын завсар байх Бортонгийн бэлд тэр аварга том могойны яснууд саяхан болтол байсныг манай аав, ээжийн үеийнхэн бүгдээр нотолцгоодог юм. Хавиргаар нь тэмээ хомночихмоор, нурууны яс нь зуух шиг, шүд нь 4 хуруу зэрэгцүүлсэн шиг тийм том яснууд байжээ. Угтаа ямар юмных нь тэнгэрээс унасан аварга могойны яс байхав, үлэг гүрвэлийнх л байж таарах байх. Намайг бага байхад сумын сургуулийн орон нутгийг судлах кабинетэд тэр бэлээс авчирсан гээд үлэг гүрвэлийн шүд байдаг байсансан. Биологийн багш Шагдар маань тэдгээр шүднүүдийг шилэн хоргонд хадгалан, тунчиг нандигнана.

Дээр дурдсан Ентүмэн хайрхан бол хавь ойрынхны сүслэн мөргөдөг догшин их хайрхан уул билээ. Оройг нь хирчээд тавьчихсан мэт тэгшхэн, дээр цагт тэр тэгш орой дээр нь хулс, зэгсэнд хучигдсан хоёр нүдэн нуур байсан гэдэг. Арван хэдтэй саваагүй насандаа би хууччуулын ярианы үнэн эсэхийг үзэхээр аав, ээжид хэлэлгүй тэр догшин хайрханы зулай дээр ганцаар мацсаар гарсан юм. Тэгэхэд өвс ургамал ч үгүй халцгай хуурай дэвсэг намайг угтсан ба нуур байсан болов уу гэмээр үл ялиг хонхор ч байгаагүй. Тийн “шалгаж” гарснаа төө хожим 10-аад жилийн дараа аавд сонирхуулан ярьж, нуурын ором ердөө ч байгаагүй гэсэнд “Үгүй дээ, хүү минь. Тэр хос нүдэн нуур одоо ч байдгаараа л байгаа. Гэхдээ энэ цөвүүн муу цаг болоод хүмүүсийн нүднээс нуугдчихаад байгаа юм” гэсэн хачин ойлгомжгүй тайлбар өмнөөс хэлж билээ. Өмнө тал руугаа бараг эгч босоо шахам, тэр хажуу руу нэг л хазгай гишгэвэл өнхрүүлсэн чулуутайгаа уралдаад л бэлд нь бууна гэсэн үг. Яг өмнө хаяагаар нь тэрхүү Хантайширийн нурууны бүх оргилоос эх авсан, бүх салаа сархинагаас нь бургилан ундарсан булаг шандны цутгалан болох Шинэ усны гол мяралзан урсана. 30-аад он хүртэл энэ голын хөндийгөөр улиас мод битүү шуугиж байсныг коммуны жил хомоон хамтралынхан хяргаж түлээд дууссан тухай гунигтай дурсамж сонсогддог юм. Үнэхээр ч их моддын үлдэгдэл гэм ганц нэг үжирч хатсан оёор элсэн дундаас арай ядан сөрвийж байдагсан. Энэ голын хөндийн хөрс ер бусын үржил шимтэйгээрээ алдартай. Нэг тогоо тариа тариад намар нь 70 тогоог хураадаг байсан гэдэг.

Хятад шинжээч тэр хайрхан уулыг шинжилж шиншилж үзээд “Хай, энэ уул Ерэн түмэн лан мөнгөтэй ва” хэмээн халаглан хэлжээ. Тэр тийн халаглан халагласаар Бурхан уулын зүүн сэжүүрийг Хантайширийн нурууны баруун сэжүүр Дулааны бэлтэй холбосон гүүр болох Их тасархайгаар эргэн эргэн харсаар давж, далд оржээ. Энэ Ерэн түмэн нь явсаар Ентүмэн болсон гэдэг. Дулааны бэл нэртэй тэрхүү ширэм шиг хатуу хар чулуутай хар бэлд цас ердөө ч унадаггүй, унасан ч тогтдоггүй. Энэ бэлийн хөрсөн дор асар их баялаг эрдэнэс хав дараастай байдаг, тиймдээ цас тогтоодоггүй гэсэн хууч яриаг өнөөдөр геологийнхон нэг их үгүйсгэхгүй байгаа тухай саяхан нутгийн ах сонирхуулж билээ.

Энэ дурдагдсан Хантайшир уулын тухай хүүрнэл нь Халиун сумын зөвхөн зүүн нутгийн тухай хагас хугасхан хүүрнэл юм. Халиун сумын өмнө этгээдэд сүндэрлэх мөнх цаст тэргүүнд нь үүр шөнийн оддын гэрэл ойн гялалздаг алдарт Бурхан Буудай уул, түүний хаяа бэл Намалзахын гол, Онц, омголон дагшин усаараа М.Цэдэндорж найрагчийг маань угаасан Уст Чацрангийн гол, тарвагчдын мөрөөдөл болсон Бумбан Улаан, баялаг түүхт, баян эрдэнэст Цагаан гол, тэгээд өнөөх дээр дурдсан Алдарт Хар азаргын нуруу, Тэмээн чулууны нуруу, Шаргын уудам говийн урьд хаяа Олонбулаг, Халиуны хоолой зэрэг олон уул нурууд, говь шанд бүхний тухай бичвээс дуусашгүй. Учир нь үдшийн галын гэрэлд хүүрнэдэг байсан өвгөдийн яриа дэндүү баялаг билээ.

Мөн нэгэн цагт шинэ цагийн дэвшилт амьдрал буцалж байсан Халиун сум, бүтээлч хөдөлмөрийн алдраа орон даяар дуурсгасан ×.Ëîäîéõ¿¿, Á.¯ð÷ãýð íàðûí õºäºëìºðèéí áààòðóóä, À.Öýýñ¿ðýí, Á.Ä¿ãýð, Á.Áÿìáàà, Ç.Äàøíÿì, Алтайн мэнгэт хар хэмээх цуутай, аатай бөх Цэрэндаш гээд сургийг нь дөнгөж сонссон, бас зах зухаас нь мэдэх, таних халиунчуудынхаа тухай бичээд байвал бас л барагдашгүй. Зөвхөн ганцхан жишээ дурдахад л 1970-аад онд энэ суманд амьтны бүхэл бүтэн хүрээлэн байсан юм шүү дээ. Үүнд үнэмших хүн одоо бий болов уу даа. Миний санахын торонд нь ойртохоор зэвүүн шар нүдээрээ дагуулж хараад салдаггүй хос ирвэс, хашаан дээгүүрээ харайж гарчихаад сумын төвийн айлуудын гэр дээгүүр тоглон дүүлж дэггүйтдэг Бороо ч билүү нэрт тэргүүнтэй 10-аад уулын янгир, мөн тооны хулан, хэдэн бөхөн, бараг 20 гаруй хар сүүлт, ойртохоор нүхнийхээ мухар руу хярчихдаг хоёр чоно, нэг тас, хэдэн хөөрхөн бор туулай/ ээж маань тэр туулайнуудад хоол өгч асардаг байсан юм/, хярс, үнэг, мануул ч байсан санагдана. Өөр бас бус амьтад ч байсан. Хөвөө нь тарьмал зэгсээр хучигдсан хиймэл нууранд нь зүйл зүйлийн шувууд чуулдагсан. Зуны үдшээр тэрхүү нуурын зүгээс сонсогдох байгалийн найрал аялгууг сонсоод сонсоод ханашгүй. Өдгөө тийм томоохон амьтны хүрээлэнтэй сум байтугай Монгол Улс ч алга даа.
“Өвгөн овоо” номын бүлгээс