Авилгалгүй орчинд амьдарч нэг үзэхсэн

Б.Номинчимэд
Хэдхэн хоногийн өмнө байгууллагын маань үүдэнд бөөн юм болов. УБЗ дугаартай нэгэн данагар хар жийпний ханагар цагаан залуу зайлуул нэг замын торчигор цагдааг золтой л газар унагаж байгаад машинаараа дайруулчихсангүй. Манай байрны үүдээр гардаг зам өнгөрдөг зунаас нэг урсгалтай болсон юм. Гэтэл уг жийп урсгал сөрөөд орж ирсэн төдийгүй машин зогсох ёсгүй газар хөндөлдөж ирээд зогссон билээ. Бүр цагдаагийн нүдэн дээр шүү. Цагдаа очиж, урсгал сөрсөнийг нь сануулаад, өөр газар машинаа тавихыг шаардав бололтой. Зүй нь дүрэм бол дүрэм, урсгал сөрсөн л бол сануулгагүйгээр торгож байх учиртайсан. Тун удалгүй тэдний дуу чангарч, хэрүүл маргаандаа тулав.
- Чи ер нь хэн юм, Чам шиг муу хувцасны голд шалгуулдаг үнэмлэх надад байхгүй. Новш минь чамайг ажилгүй болгочихож чадна шүү. Чамайг яасан ч яадгийм....


Залуугийн агсран цамнах дуу тодхон сонсогдоно. Бичиг баримтыг нь үзэж чадаагүй цагдаа залуу аргаа барахдаа машиных нь дугаарыг тайлж авах гэв. Гэтэл нөгөө залуу машинаасаа үсрэн бууж ирээд цагдааг заамдаад авах нь тэр. Харин хаа ч гэж нэлээд шазруун цагдаа таарсан бололтой, ер бууж өгсөнгүй, ноцолдсоор байгаад дугаарыг нь тайлж чадав. Залуу араас нь өшиглөж байна. Ална, хядна гэж заналхийлэх, гар далайж, зангах бол энүүхэнд. Хэрвээ ардчиллын үлгэр жишээ болгох дуртай АНУ-д хэн нэгэн цагдаагийн өөдөөс өшиглөх нь бүү хэл гар далайсан л бол нам буудуулна даа. Хэрвээ маргаж мэтгэх зүйл байгаа бол тэгэж цамнаж, үсчээд байх шаардлагагүй, асуудлыг шүүх дээр, өмгөөлөгч болон гэрч нарын мэдүүлэг дор шударгаар шийдүүлнэ.
Цагдаа дугаарыг нь мулталж аваад, арилж өгөв. Харин нөгөөх залуу араас нь ийн хашгична.
- П... минь. Наад номерийг чинь би цагийн дараа Замын цагдаагийн газраас очоод авчихаж чадна, за аа. Харин чамайг ална шүү, ажил амьдралгүй болгоно. Чи муу, хэнтэй таарсанаа тэгэхэд хараарай.
Хажууд хэн нэгэн нь “Энэ үнэхээр чадна шүү. Тэгээд хууль хэрэгжүүлэх гэснийхээ төлөө тэр цагдаа хохироод өнгөрөхөөр хэн хууль, шударга ёсыг сахиулах гэж хичээж, зүтгэх болж байна вэ? Ийм л байгаа юм даа” гэж халаглана.
Ингэхэд бид ер нь хаана, ямар оронд амьдарч байна вэ? Яагаад энэ залуу ийнхүү хуулиас дээгүүр аашилж чадаж байна вэ?


***
Хамаатны маань бүсгүй үстэй толгойгоо үгтээчихсэн, “Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн шүүхэд таньдаг хүн байна уу” гэсээр над дээр давхиж ирэв. Хүнээс нэлээд хэдэн төгрөгний авлагатай ч түүнээ авч чадахгүй байгаа гэнэ. Энэ жилээс өөрөө өрд орж... Гэтэл өнөөх мөнгийг нь авчихаад луу унжан бүтэн хоёр жил гүрийчихдэг этгээд нь Баянзүрх дүүргийн шүүхийн, хэн ч гэнэв нэг шүүгчтэй танил юм гэнэ. Шүүхэд өгнө гэхээр “Өг өг, өгөөд юм олж долоохыг чинь харьяа” хэмээн тавлаж, ихэд инээсэн байгаа юм. Манай хүн аргаа бараад, тэдний тоглодог тоглоомын дүрмээр тоглохоос өөр арга, гарц үгүй юм байна хэмээн өнөөх танил шүүгчээс нь арай дээхнүүр алба, эрх мэдэлтэй хэн нэгнийг гогдож авахаар гүйж яваа нь тэр. Үнэхээр ингэж танил тал, хөрөнгө мөнгөөр асуудлыг шийддэг юм бол шүүх гэж байхын хэрэг байна уу? Шударгаар зодолдох нь зодолдоод, алалцах нь алалцаад, хэн эз түрэмгийлж чадсан нь чадаад явж байх нь илүү шударга биш үү. Тэгээд цусан өш зангидалцаад, дундад зууныхаа балар дэг жаягтаа эргэж орсон нь дээр биш үү?
Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө Шүүх засаглалд эрс шинэчлэл хийхгүйгээр ардчилалд, хөгжилд амжилт олохгүй тухай их ч ярьсан. Ерөнхийлөгч болчихоод тэрээр нэн даруй Шүүх, прокурорынхонтой уулзаж, бас баахан дүрэмдэж байна билээ. Уг нь анхаарч буй чиглэл нь яах аргагүй мөн.


***
Дээр дурдсан хоёр жишээ бол эгэл жирийн иргэдийн нүдэн дээр бараг өдөр бүр ил тод болж байдаг зүйл. Харахад нэг их сүйд болж, сүржигнээд байхааргүй, гэвч энэ эгэл жирийн бүхний цаана юу байдаг гээч... АВИЛГА-аар хэрэгдсэн төрийн агуу том ЯЛЗРАЛ. Хаана хууль хэрэгжихгүй байна тэнд авилгал, ялзрал үүсдэг, хаана шударга ёс дутагдана, тэнд дээрх шиг бурангуй ёс ноёлдог байна.

Өнөөх данагар жийптэй ганган залуу хэн нэгэн эрх мэдэлтэнтэй найз, эсвэл хөрөнгө санхүүгээр ивээн тэтгэдэг, эсвэл садан төрөл. Тиймдээ ч тэр тийнхүү бардам загнаж чадаж байна. Үнэхээр цагийн дараа биш юм аа гэхэд өдрийн дараа машиныхаа дугаарыг ямар ч торгууль, төлбөргүйгээр эргүүлээд авчихсан гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Тэгээд зогсохгүй өнөөх үүргээ гүйцэтгэсэн хөөрхий цагдааг яаж л дарамталсан бол доо. Өнөөдөр хэчнээн хүний шударга ёсонд итгэх итгэлийг булшилж, хэрхэн яаж аашилж яваа бол доо.
Баянзүрх дүүргийн шүүхийн шүүгчийг таньдаг увиагүй нөхөр бол тэр гувчуулсан мөнгөнөөсөө наад зах нь 30 хувийг нь танил шүүгчдээ хүртээсэн байж таарна. Тэгэхгүйгээр ямар “тэнэг” шүүгч хөдлөх вэ дээ. Энэ хоёр явдал бол ёстой шалбаагны жараахай л гэсэн үг. Жинхэнэ том акул, жинхэнэ том авилга дээш, тэртээ дээр, үүл манан дунд бидэнд тэр бүр анзаарагдахгүй “сүндэрлэн” оршино.

Өчигдөрхөн ТВ25 сувгаар УИХ-ын гишүүн Ш.Сайхансамбуу ил тод ярьж байна билээ. “Хэдэн жилийн өмнө нэг хэлтэс газрын дарга ч юм уу, мэргэжилтэнтэй нэг орой баардаад, хоёр цаг бильяард цохичиход л ажил бүтчихдэг байсан, одоо тийм юм яривал бараг доромжилж байгаа хэрэг болж байна” гээд... Одоо мань хүн ардаа нэлээд хэдэн тэгтэй тоо хэлж байж ажлаа бүтээдэг болсон бололтой. Нэг зүйл энэхүү ярианаас ажиглагдсан нь эрхэм гишүүн хууль хэрэгжхгүй, шударгаар явж болохгүй байгаад харамсахаас илүүгээр өгдөг мөнгө нь ихэд өссөнд л харамссан асятай ярьж байна билээ.Бас л нэг юм хэлээд байгаа юм даа.

“Төрөөс төрдөг тэрбумтнууд” гээд сүүлийн жилүүдэд мөн ч их ярилаа даа. Ярих тусам тэрбумтнууд нь улам цулайгаад л, толгой нь хөөгөөд л, улс орны маань хөл тулгуур нь чөрийгөөд л, яаж тэнцэж, тогтож явдаг юм бол гэмээр болох юм. Сүүлийн хэдэн жилд хүн амын ядуурлын түвшин 33-36 хувийн хооронд хэлбэлзэлтэй байх болов. Гурван хүн тутмын нэг нь буюу сая орчим хүн ядуу, нэн ядуу. Энэ тоо хорогдох шинжгүй. Үлдсэн нь буюу гурван хүн тутмын хоёр нь дөнгөн данган өнөө маргаашаа аргалах хэмжээнд. Уг нь улс орон хөгжөөд, байшин барилга баригдаад, улсын төсөв жилээс жилд хэд нугарч нэмэгдээд байхад шүү дээ. Нийт хүн амын дөнгөж долоо хүрэхгүй үгүйтэй хувь нь л жинхэнэ хөрөнгийн эзэд, нийт өмч хөрөнгө, хадгаламжийн 70 орчим хувийг эзэмшдэг гэсэн тооцоог гаргасан байсан.
Бид хаашаа явж байна вэ? Африкийн орнуудыг ядуурал, муу муухай бүхний жишээ болгодог. Тэнд ерөнхий үзүүлэлтүүд ер нь дээрхтэй тун ойролцоо.
УИХ-ын гишүүн З.Алтай “Ингэж болохгүй шүү дээ, найзуудаа. Шударга байцгаая л даа” хэмээн аргаа баран гараа алдалж байна.

***

Сүүлийн хоёр, гурван өдөр бараг ТВ бүхнээр ярьж, сонин бүхнээр л бичих шиг болов. УИХ-ын гишүүд 76 тэрбумыг өөрсдөдөө хувиарласан талаар. Уг нь ч яг өөрийнхөө дансанд хийчихсэн хэрэг биш юм билээ л дээ. Орон нутаг, тухайн тойргуудад оруулж буй хөрөнгө оруулалтын нэг хэлбэр юм гэнэ. Гэхдээ захиран зарцуулах эрх нь УИХ-ын эрхэм гишүүдэд байх аж. Ер тийм юм бол орон нутгийн удирдлага гэж байх хэрэг байна уу? Хамгийн хачирхалтай нь өмнө жил бүр төсвөөс авч байсан 500 саяын тайланд тэр бүр аудитийн шалгалт хийгдээд, үр дүнг нь тайлагнаад байдаггүйд л байгаа юм. Үр дүнгийн тайлан нь огт өөр хэлбэрээр, тухайлбал, эрхэм гишүүд тойрогтоо, сонгогчиддоо ямар их халуун янаг хайртайг харуулсан сурталчилгаа болж илэрдэг байна. Нэртэйгээр нь Дундад азийн орнуудын цагаандаа гарсан ерөнхийлөгчид шиг “Бидний 76 иргэн насан туршдаа УИХ-ын гишүүн байна” гээд хууль гаргачихсан нь арай шударга, хамаагүй дээр.
УИХ-ын гишүүдийн нэг тэрбумтай холбоотой хэрэг бол авилгалын хамгийн сонгомол хэлбэр. Авилгал авсан эзэд нь хэн гээч... Монголын сонгогч олон бид нар. Өгсөн хүмүүс нь УИХ-ын эрхэм 76. Яагаад гэж хэн нэгэн асуух байх. Бид чинь доод тал нь нэг сая, дээд тал нь 1,5 сая төгрөгний хахууль авчихсан улс шүү дээ. Яг одоогоор тэр мөнгөө гар дээрээ авчихаад байгаа юм биш л дээ, зүгээр нөгөөдүүл нь өгнө гэж хулхин дээр цэцэг ургуулаад хэргээ бүтээчихсэнд байгаа юм. Авилгалын нэг хэлбэр. Биш гэх гээд үз л дээ.

Жолооч 10 мянган төгрөгний торгуулийг аргалуулахын тулд Замын цагдаад 5000 төгрөгний хахууль өгөх хэрэгтэй. Жижиг, дунд бизнес эрхлэгч татвараасаа 10 саяыг авч үлдэхийн тулд татварын байцаагчид нэг саяыг өгнө. Барилгын бизнес эрхлэгч 500 саяын ашигтай барилга барихын тулд газрын албаныханд, эсвэл хотын хэн нэгэн даргад 50 саяыг чулуудна, үгүй ядахдаа нэг жийп. Уул уурхайн эзэд 100 тэрбумын шороон ордыг өөртөө авахын тулд 100 сая төгрөгийг газрын дарга, түүнээс дээш сайд хүртэлх хүмүүсийн хэн нэгэнд өгөх болно.
Эндээс маш тодорхой нэг зарчим харагдаж байгаа нь хахууль өгч буй хүн өгсөн хахуулаасаа доор хаяад 10 дахин их ашиг унагадагт байгаа юм. Түгээмэл, нийтийг хамарч, хавтгайрсан эсэхээрээ ялгаатай болохоос биш өглөг болоод авлагын харьцаа дэлхийн хаана ч адилхан.

Яг түүнтэй адил сонгогчдод 1-1,5 саяыг өгнө гэж амлаж байгаад саналыг нь худалдаж авч байгаа хүн 100 саяыг унагахгүй юм бол, ёстой хэний хүү болох бол. Яагаад хөрөнгө мөнгөнд сонирхолтой, ашиг сонирхолын зөрчилтэй голдуу хүмүүс маш их мөнгө, зарим нь бүр хэдэн тэрбум хөрөнгийг сонгуульд зарлагдан байж УИХ-д өрсөлдөнө вэ? Яагаад тэд сонгогчдод маш гоё гоё юм амлаж, саналыг авилгалдаж авч байна вэ? Түүний нэг хариулт нь бол энэхүү НЭГ ТЭРБУМ.
76 тэрбум бага мөнгө биш ээ. Энэ сард Хөвсгөлийн Мөрөнд 1,7 тэрбумын өртгөөр 1000 хүний суудалтай спортын иж бүрэн цогцолбор ашиглалтанд оржээ.. /Мэдээж гишүүдийн тэр мөнгөөр биш / 76 тэрбумаар 44 ийм спорт цогцолбор барьж болох нь байна. 12 дунд сургууль, 16 эмнэлгийн цогцолбор, 7 метрийн өргөнтэй хар зам 253 км-ыг барьж, босгож болох нь байна. Гэхдээ жил тутам шүү дээ.

Үгүй ядахдаа юм хийж, бүтээчих юмсан гэсэн санаа, зоригоор дүүрэн байгаа 76 шижигнэсэн залууд өгөөд жижиг үйлдвэр хөөцөлдүүлбэл 76 жижиг үйлдвэр босоод л ирнэ. Түүнийг дагаад багаад тооцоход 760 айл өрхийн амьдрал босоод ирнэ. Хайлаастад оймсны үйлдвэр оруулаад ирчихсэн бужигнуулж буй монгол залуу байж л байна. Торомны ноосоор олон улсын стандартад нийцсэн нэхмэл эдлэлийн үйлдвэрлэл нээгээд гүйж яваа монгол залуу байж л байна. Төмрийн хүдэр боловсруулаад дотооддоо төмөр гаргаж авч байгаа нь ч байна. Тэднийг дэмжвэл жил бүр хичнээн тэрбум төгрөг Эрээн рүү оймс болон урсч, төмөр болон шатаж байгааг зогсоож чадна шүү дээ.

Эмч ярьж байна. Тэр 76 тэрбум төгрөгөөр оношлогооны гурван иж бүрэн төв нээчихвэл хэдэн мянган монгол хүн Хөххот, Сөүл рүү нисэж, эмчилгээ, оношлогоо хийлгэхээ больж, эргээд хэдэн арван 76 тэрбум төгрөг монголдоо буян болон шингэж, хэдэн мянган хүний явдал чирэгдэл үгүй болох бол хэмээж байна. Анхнаасаа сонгогчидоо сонгуулийн сурталчилгаа нэрийн дор ихээхэн хөрөнгөөр /4,5 их наяд төгрөгөөр/ авилгалдаж, амлаж байж санал авсан юм чинь авилгалын мөнөөх алтан дүрмийн дагуу тарааснаасаа дор хаяж 10 дахин ихийг унагах хэрэгтэй болно.
Авилга гэдэг ийм л хортой байх нь... Нэг болон 1,5 саяыг хахуульд авсан сонгогчид та бидэнд өгч буй хариу төлбөр нэг иймэрхүү, эхэнд өгүүлсэн шиг хөрөнгө мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүнд хууль үйлчилдэггүй, харин эгэл иргэндээ бол зарим тохиолдолд хилсдүүлж ч чаддаг тийм бурангуй ёсыг...


***

Хоёр жилийн өмнө Парис Хилтон шоронд баахан даарсан даа. Түүнд ямар ч тусгай хангамж, тусгай өрөө гаргасангүй, зүгээр байдаг л нэг согтуучуудыг хорьдог өрөөнд оруулчихсан юм хойно арга ч үгүй байх. Удаа дараа согтуугаар жолоо барьсан хэргээр энэхүү цуутай баян, алдартай од бүсгүй тодорхой хугацаагаар шоронд суух болсон билээ. Америкийн нийгэм ч үүнийг тэгтлээ их цочирдож хүлээж авсангүй. Зарим хэвлэлд бичсэнээс үзвэл харин ч залууст сургамжтай байсан бололтой,
Дөрвөн жилийн өмнө Калифорниа мужийн амбан захирагч, Холливүүдийн супер од Арнольд Шварцнеггер гэрийнхээ бараг үүдэн дээр мотоцикльтой явж байгаад цагдаад торгуулсан. Тэрээр мотоцикль барих эрхийн үнэмлэхгүй байсан юм байх. Арнольд ч асуудлыг зүй ёсоор хүлээн авч, торгуулиа төлсөн, цагдаагийн хувьд ч энэ нь жирийн л нэг ажлын өдрийн хэсэг нь байсан байх юм.

Мөн арваадхан хоногийн өмнө Виржини муж улсын шүүх АНУ-ын Конгрессын төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн асан Уильям Жефферсонд авилга авсан хэргээр 13 жил хорих ял оноов. Тэрбээр манайхны авдаг шиг улсыг хохироож, төрийн санг шулж биш, бизнесийн зуучийн үйлчилгээ үзүүлснийхээ төлөө авдаг шан харамжаа л хэтрүүлчихсэн хэрэг.


***

Харин яг энэ асуудлыг Монголынхоо нийгэмд тавиад үзвэл огт эсрэг, бүүр шал эсрэг байх юм. Монголд маань согтуугаар машин барьж яваад саатуулагдсан, торгуулсан хэн нэгэн алдартны тухай би л сонсонгүй. Манай одууд, алдартнууд ер нь хуулиа, нийгмийнхээ хэв журмыг тийм айхтар чанд мөрдөцгөөдөг юм болов уу гэвэл үгүй, харин ч бүүр эсрэгээр шүү.... Бүр хүн амины хэрэгт тулж байж нэг шорон, шүүх болно. Эсвэл тэдний давруу үйлдлийг зогсоож, шалгаж, хариуцлага хүлээлгэх гэсэн бүхэн эхэнд өгүүлсэн замын цагдаа шиг дарамтанд орно.
Францын нэгэн сайд өөртэй нь ямар ч холбоогүй, гэрийнх нь нэг үйлчлэгчтэй холбоотой асуудал хэвлэлд гарах төдийд огцорсон. Ардчилал, ил тодын механизм ажиллаж байна. Өндөр хөгжлийнх нь нэг түлхүүр, хөшүүрэг нь энэхүү хууль ёс хэрэгждэгт байна.
Харин манайд бол эсрэгээр, Хэдэн арван тэрбумын тендер будлиулсан, төсөв буруу хувиарласан, хуучин машинаа шахсан, банк, ХЗХ дампууруулсан, зээл авсан, татвараас зугтсан, хоройтой наймаанд оролцсон, хүн зодсон гэх мэтээр хэвлэл сонингоор нэг шуугиан, зарим чөлөөт хэвлэлүүд сайн дураараа тэрхүү луйвар булхайнуудыг нь нотолж илрүүлээд байхад манай сайд, дарга нар ер хөдлөхгүй, суугаад л, зүгээр ч үгүй хэрэлдээд, нөгөө сонингуудтай шүүхдэлцээд суугаад байна гээч, харин нийгэм нь түүнээ уншиж, түүгээр цаг нөхцөөн, зугаагаа гаргаж, түүнээс суралцаж байна, жинхэнэ хаос гэгч энэ л байх даа. Энэ мэт жишээ бүхний цаана мэдээж авилгал бий.

Хуульчлагдсан авилгал гэсэн нэр томьёог улс төрийн сурах бичиг оруулмаарч юм шиг. Учир нь УИХ-ынхан авилгалыг хуульчилдаг болчихсон. Тухайлбал, ямааны мөнгө байна. УИХ-ын чуулганаар нэлээд өндөр хувиар батлагдсан энэхүү ямаанд олгож буй мөнгөний цаана мөнгө угаалт байсан талаар учир мэдэх хүмүүс хэлж байсан. Юутай ч тэрхүү ямаанд зориулсан хэдэн тэрбум төгрөг малчдад бол наалдаж, гийгүүлсэнгүй, харин хэдэн хувь нь Эрээн рүү урссан бол.
Мөн Малын индексжүүлэх асуудал байна. Бас л УИХ-ын эрхэм гишүүдийн бизнес. Гурван сая хүнээ бүрэн тоолж, бүртгэлд оруулчихаж чаддаггүй улс 50 сая малаа индексжүүлнэ гэдэг эрүүл ухаантай хүний санаад оромгүй зүйл. 50 сая малыг ганцхан удаа индексжүүлээд зогсохгүй, хэдэн сая төл шинээр төрөх бүрд энэ ажлыг хийнэ. Мөн ч их хөрөнгө Зүгээр л хуулиар халхавчилсан луйвар. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хэрхэн хууль ашиглаж хумсалдгийн жишээ. Хэлдэг нэг сайхан үг нь малын хулгайгаас сэргийлэх, эрүүлжүүлэх гэнэ. Онигоо, онигоо.

Өмнө манай эрхэм гишүүдийн санаачилгаар ноолуурын экспортыг тэглэж, малчиддаа баахан буян хийж буй тухай ярьсан даа. Үр дүн нь өнөөдөр монголд ноолуурын үйлдвэрлэл бүрэн дампуурч, үнэ салам унав. Ноолуур өндөр үнээр урагш нь гаргаснаас малчид хэдхэн жил л хожсон байх. Одоо хожсоноосоо хэд дахин нугалж хохирч байна. Ганц малчид биш, улс орны эдийн засаг хохирч байна. Уг нь манай улс дэлхийн ноолуурын 30 хувийг гаргах чадвартай орон шүү дээ. Тухайн үед 80 тэрбум төгрөг урагшаа урссан гэдэг. Үүний цаана мөнөөх л өндөр дээд албан тушаалтнуудын авилга байдаг.

Тендер, тусгай зөвшөөрлийн асуудлыг хөндвөл маш их юм гарна.

Сая аргагүйн эрхэнд, 100 нэлээд хол гарсан тэрбумын хэрэгт, цаана нь монголын банкны системийг бүхэлд нь нураачих шахсан тулд л “Монгол газар”-ын Ц.Мянганбаярыг анхаарч эхлээд байх шиг байна. Одоо Энержи Ресурсийнхэнтэй холбоотой гэх 300 сая долларын авилгалын тухай хэвлэл, мэдээллүүдээр ид шуугиж байна.

Энэ нь хэн нэгэн алдартны мууд нь дурлаад байгаадаа ч биш, хэн нэгэн одыг Хилтоны араас шоронд орчихоод, гунигтай харцтай зураг нь хэвлэлийн нүүрээр дүүрэн мэлтийж байхыг харж кайф авах гэсэндээ ч биш юм. Хуулиас дээгүүр гарч ирсэн бурангуй ёсноос залхсандаа л юм.

Нийгмийн тодорхой хэсэгт үйлчилдэг хууль байснаас бараг байхгүй байсан нь илүү дээр, яагаад гэвэл хэрвээ тийм оронцог хуульгүйсэн бол амьдрал өөрөө хуулиа зохиогоод, шударга ёсыг хүчээр тогтоох болно. Огт хууль дүрэм гэж байгаагүй асан хүй нэгдлийн үед ч нийтээр зайлшгүй дагадаг, хэн ч тэр, овгын ганц овгор атамаан нь ч гэсэн ялгалгүй ягштал мөрддөг ямар нэгэн ойлголт байсан байгаам. Тэгэж байж тэр овог аймаг оршин тогтдог, хоол ундаа олдог, араатан, дайсагнагч овгууд, байгалын гамшгийг сөрөн зогсож чаддаг, харин хэрвээ түүнийг нь хэн нэгэн нь зөрчөөд байсан овог аймаг бусдын хоол болдог байсан байгаа юм. Ядахдаа хүй нэгдлийнхний энэ мэт явдлуудаас санаа авчихаж болдоггүй юм байх даа.

Тэнгэрийн дор төрсөн минь үнэн юмсан, тэгш үйлчилдэг хуулийн дор аж төрж үзэхсэн, авилгал хуулийг орлодоггүй нийгэмд амьдрахсан гэсэн хүсэл өнөөдөр Монголын маань мөн ч олон хүний орь хүсэл болоод байгаа гэдэгтэй мөрийцөхөд ч бэлэн байна.
Их салхи нижигнэн хөдөлбөл ч хөдөлтүгэй гэдэг шиг, нээрээ шударга ёсны их салхин хэзээ нэг нижигнэн хөдлөх юм бол гээд хүлээгээд суух уу, хөдлөх үү? За, энэ ч бараг нөгөөх Гамлетийн орших уу, эс орших уу гэдэг шиг юм болох нь. Эмгэнэл л юм даа.
2009 оны 11 дүгээр сарын 29