Турк дахь монголчуудын сонин хачнаас...

Монгол иргэд Турк улсад богино хугацаагаар визгүй зорчих боломжтой байдаг ажээ. Энэ нь тус улсад зорчин бизнес наймаа эрхлэх, аялах, суралцах төдийгүй ажил хийж, аж төрөх өргөн боломжийг монголчуудад олгодог байна. Ер нь сүүлийн жилүүдэд тус улсад зорчих монгол иргэдийн тоо өсчээ. Жил бүр Турк улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр болон хувиараа хэдэн зуун оюутан суралцдагаас гадна ажил хийж, амьжиргаагаа залгуулж буй монгол иргэдийн тоо ч цөөнгүй байдаг байна. Зөвхөн Истанбул хотод 2000 орчим монгол иргэд байгаа гэсэн мэдээллийг тус хотод аж төрж буй зарим монгол иргэд хэлж байсан юм.

Тэдний өгүүлж буйгаар, ажил хийж буй хүн доод тал нь долоо хоногтоо монгол мөнгөнд шилжүүлснээр 150 000 орчим, сард 600 000 төгрөгийн цалин авдаг гэнэ. Дунджаар 800 000 орчим төгрөгийн цалин авдаг нь монголд 200 000 төгрөгийн цалин авснаас хавьгүй дээр гэлцэж байна. Сая, сая таван зууг авдаг хүн ч цөөнгүй бий гэнэ. Амжиргааны өртөг манайхаас ялимгүй өндөр, гэхдээ л ая эвээ олчихсон хүн бол сардаа 250 000 орчим төгрөгийг байр, хоол болон бусад зүйлдээ зарцуулахад хамгийн багаар бодоход 350 000 төгрөгийг хадгалж, хуримтлуулаад байх боломжтой, дээр нь орчин цэвэрхэн, цаг агаар тааламжтай хэмээн ярьж байна. Мөн энд ёстой амьдрал алга, бушуухан өрөө дарчихаад буцах минь хэмээн үглэж буй хүн ч байх. Хүн хүний сонирхол, үзэл хандлага, орчин, чадвар өөр өөр хойно доо.
Өнөөх л Солонгос болон монголчууд олноороо цагаачлан ажиллаж буй бусад улс орнуудад болдгийн адил зүйл Туркт ч мөн болдог ажээ. Тухайлбал, монголчууд цөөн байх эхний жилүүдэд ажил олгогч Турк эзэд ажлыг хурдан сурдаг, өндөр бүтээмжтэй ажиллаж чаддаг монголчуудад тун дуртай байсан бол харин сүүлийн жилүүдэд монголчуудын үнэлэмж үлэмж доошоо унасан гэнэ. Юу вэ гэхээр, хамгийн түрүүнд өнөөх архи. Тавдахь өдөр бүр цалин тавина. За тэгээд манайхан тавдахь, хагас сайн, бүтэн сайныг дувтан архидаж, зүгээр ч уучихгүй, агсан согтуу, зодоон цохион, сүр дуулиан болдог аж. Зарим нь нэгдэх өдөр ч үргэлжлүүлэх тул хичнээн ажилдаа сайн ч мэдээж хэрэг ажил олгогчид юу л гэж “хөөрхий, монголчуудын маань үндэсний онцлог нь ийм юм” хэмээн толгойг нь дандаа илээд байхав. Цагдаа, хуулийнханд хэлчихдэг, цагдаагийнхан ч монгол хүний сургаар шууд ирж шалгадаг болжээ. Тэр ч бүү хэл манайхан олноороо байдаг зарим хот дүүргийн цагдаагийн хэлтсүүдэд монголчуудын асуудлыг онцгой авч үздэг болсон гэнэ.
Манайхныг рейтингийг унагаж буй удаах зүйл нь цаг барьдаггүй явдал. Монголд ч, америкт ч, солонгост ч тэр ялгаагүй, ер монгол хүн хаа явсан ч цаг барьдаггүй нь бусад үндэстнээс биднийг маш тод ялган харагдуулдаг. Энэ хэнэггүй зангаа зарим маань “жинхэнэ монгол зан”, тэр ч бүү хэл “билэг танхай монгол зан” хэмээн бахархах аястай хөөрдөг нь үнэндээ хамгийн арчаагүй дорой сэтгэлгээний илрэл юм. Бид чинь өнөөдөр хэддүгээр зуунд амьдарч буй билээ, дундад зууны мэт энэ сэтгэлгээнээсээ салах болсон баймаар.

Ингэхэд цаг барьдаггүй нь жинхэнэ монгол зан ч биш. Манай нийгмийн хоцрогдлыг нүүдэлчдийн уламжлалт сэтгэлгээтэй холбон тайлбарладаг хүмүүс бий. Гэвч үнэн чанартаа бол нүүдэлчдийн унаган сэтгэхүйд цаг барих гэдэг ойлголт маш нарийн, байгал, тэнгэр хангайн үзэгдэлтэйгээ хослуулж, өнөөгийнхөөр бол минут ч алдалгүй тооцоолж, зохицуулж чаддаг байсан байдаг. “Бороотой ч болзоондоо, хуртай ч хугацаандаа” гэдэг үг зүгээр нэг үлгэр домгийн хэллэг биш юм. Тэр нандин баялаг уламжлалыг мэдэхгүйгээс, түүнээсээ ихэд холдож хөндийрснөөс ийнхүү амиа боддог, цагаа барьдаггүй, зохион байгуулалтанд ордоггүй гэх мэтчилэн хамаг муу муухайг нүүдэлчин сэтгэхүйд чихдэг хандлага сүүлийн жилүүдэд их гарах болсон. Энэ бол манай орон дундад зуунд хэдэн зуунаар түгжигдэн, хоцрогдсоных, мөн социализмын үед нийгмийн бодит үнэлэмжээ ихэд алдаж, дээр нь уламжлалаасаа холдсоных, ардчиллын жилүүдэд хөгжлийн, итгэл үнэмшлийн баримжаагаа алдаж төөрөлдсөний л үр уршиг юм.
Мөн туркт манайхны нэр хүндийг унагаж буй өөр нэг явдал нь жижиг хулгай гэнэ. Хаана ч тэр адилхан юм даа. 2004-2006 онуудад Америкийн Виржиниа мужийн Арлингтон хотын шүүхээр долоо хоног бүр хоёроос доошгүй монгол иргэний хэргийг хэлцдэг байсан ба тэдний дийлэнх нь согтуугаар машин барьсан, эсвэл зодоон хийсэн, мөн жижиг хулгайн хэрэг байсан. Арлингтоны Courthouse-ийн шүүгч Кэрин. Ж “Монголчууд өндөр боловсролтой, чадвартай хүмүүс байдаг. Тийм атлаа яагаад хулгай хийгээд байдгийг нь огт ойлгохгүй юм” хэмээн гайхаж байсансан. Харин сүүлийн жилүүдэд ийм төрлийн хэрэг эрс багасаж байгаа гэсэн. Ийм жижиг хулгайн хэрэг ихэвчлэн хуучин соц орнуудын иргэдийн дунд /польш, орос, гүрж, узбек голцуу/ түгээмэл ажиглагддаг хийгээд ялангуяа цагаачлалын эхний жилүүдэд цагаач иргэдийн дунд архидалт, хулгайн хэрэг их гардаг нь соёлын шоктой шууд холбоотой байж болох талаар хуульч Г.Ганзориг ярьж байсан нь их зөв ажиглалт, дүгнэлт юм. Турк дэх цагаачлан амьдарч буй монголчуудын хувьд америк, солонгост буй нутаг нэгтнүүдээ бодвол харьцангуй шинэ гэж хэлж болох учир ийм үзэлдэл түгээмэл байж болох талтай.

Өмнө нь солонгост ажиллаж байгаад туркт ирсэн залуугийн ярьснаар бол туркт ажиллах нөхцөл солонгосоос хавьгүй дээр гэнэ. Учир нь туркууд солонгосуудтай адил учир зүггүй, борви бохисхийлгүй ажиллахыг шаардаад байдаггүй, дээр нь ажлын цаг харьцангүй богино байдаг аж. Дарамт шахалт ч харьцангуй бага, хоол хүнсний хувьд ч монгол хүнд илүү зохимжтой байдаг гэнэ. Тэдний өгүүлснээр солонгост ажил хийж сурсан бидний хувьд туркт ажиллахад харьцангуй хялбар байна. Харин авдаг цалин нь бага гэлээ.

Гэлээ гэхдээ л, цагаач иргэдийн зовлон хаана ч адилхан нь тэдний ярианаас илт. Хууль бусаар аж төрж буй тул цагдаа, хяналтынхнаас болгоомжлох, дээр нэгэнт дурдсан соёлын шокод нэрвэгдэх, өвчин эмгэгээ эмчлүүлэх, эх орон, элгэн саднаа санах, ажлын байрны дарамт гээд үй олон бэрхшээл туркт аж төрж буй цөөн монгол иргэдийг тойрохгүй байгаа нь мэдээж. Гэвч надтай уулзаж учирсан монголчууд тэр бүр зовлон бэрхшээл тоочихгүй байсан юм.

Монголын сонин, ТВ-ийн зарын буланд Турк руу явуулна, ажилд зуучилна гэсэн зар их гардаг нь хулхи зар юм шүү. Туркт монголоос албан ёсоор гэрээт ажилчин авдаггүй, харин туркийн ажил олгогчидтой бага цалингаар ажилчин олж өгөх талаар ярьж, тодорхой хувь шимэтгэлийг нь аваад богино хугацаанд зорчиход визгүй байдаг боломжийг ашиглан ашиг орлого олдог хүмүүс мэр сэр бий хэмээн сэрэмжлүүлэн хэлж байлаа. Мэдээж хэрэг дундаас нь жуучлагчид ашиг гаргаж буй хойно энэ жуулчлалаар очсон хүмүүсийн цалин доогуур, монголтой ер ойролцоо, их сайндаа сард 400 000 төгрөг авдаг, дээр нь ийм жуучлалаар очсон хүмүүст ажил олгогч нь бараг боол мэт хандах нь их, хамгийн хүнд хэцүү нөхцөлтэй ажлууд байдаг гэх мэт бэрхшээлүүд их байдаг аж.

Энэ оны эхээр Туркийн нэгэн сонинд монголд жендерийн харьцаа алдагдаж, нэг залууд зургаан бүсгүй ногдож байдаг ба 20 000 турк эрийг монголд импортлох тухай бичсэнээс үүдэн бас хөөрхөн бужигнаад авчээ. Тэр үед манай Гадаад хэргийн яамнаас албан ёсны эсэргүүцэл бичиж, уг нийтлэлийг бичсэн турк сэтгүүлч уучлал гуйгаад өнгөрсөн. Харин тэрхүү мэдээллийг авсан мянга мянган турк хүмүүсийн санамжид үлдсэн уг ойлголт тийм ч амар арилчихгүй нь ойлгомжтой.

Ер нь ажлын байран дахь бэлгийн дарамт байдаг. Биеэ үнэлж амьдардаг монгол бүсгүйчүүд ч цөөнгүй байдаг гэлээ. Истанбул хот нь мянга мянган жилийн турш Газардундын тэнгисийн орнууд, ази-европын боолын наймааны нэг гол цэг болж байсан хийгээд Селжук, Оттомоны эзэнт улсуудын үед туркт боолын наймаа нийгмийнх нь нэг салшгүй хэсэг болж байсан тул энэ сэтгэлгээний уламжлал, ул мөр одоо ч амь бөхтэй байж, нийгмийн далд нууцад боолчлох үзэгдэл мэр сэр байдаг аж. Тиймээс зарим ажил олгогчид ажилчдаа боол мэт үзэж хандан, өөр хоорондоо ч наймаалцчих тохиолдол байдаг гэлээ. Манайхан ч гэнэн охидыг сайхан ажил, амлалтаар хууран аваачиж, наймаалчихдаг явдал бий гээд түүний золиос болсон зарим хүмүүсийг нэр усаар нь хэлж байсан билээ. Турк эзнээ болон турк эрээ булаацалдан монгол бүсгүйчүүд хоорондоо нанчилдсан тухай шог хошин үзүүлбэр шиг зүйл ч сонсогдож байсан.

Энэ оронд монголчуудаас гадна малайз, филиппин, индонез гээд зүүн өмнөд азийнхан, мөн орос, туркмен, казах зэрэг хуучин ЗХУ-ын бүрэлдхүүнд байсан улсуудаас түлхүү цагаачилдаг байна. Ялангуяа дундад азийн улс орнуудын хувьд хэл соёл нь ойролцоо учир туркт ажиллаж, амьдрахад харьцангуй хялбар байдаг ажээ.
Гэхдээ л турк хүмүүс манай уугуул нутгийн хүмүүс, бид хэл, түүхээрээ холбоотой хэмээн монголчуудад бусад үндэстнүүдээс илүү элэгтэй хандах нь олонтаа. Монгол, турк хүмүүс гэр бүл болох нь маш түгээмэл болж байгаа гэнэ. Ялангуяа монгол бүсгүйчүүд туркуудтай олноор гэрлэх болжээ. Тэднээс туркийн иргэншил аваад, сайн сайхан амьдарч байгаа нь ч бий, гэр бүлийн боолчлолд орж зовж шаналж буй нь байдаг аж.
Гаднын иргэд ажил эрхлэхийг Туркт хуулиар хорьдог учир ажил олох, хийхэд хүнд. Зөвхөн туркийн ажил олгогч байгууллага нь ажлын байрны тодорхойлолт болон уг ажилд тэнцэх тухайн ажилтны ур чадварыг өндөр үнэлсэн батлан даалт гаргасан тохиолдолд олон шат дамжлага дамжиж байж сая нэг хууль ёсоор ажиллах зөвшөөрөл олддог гэнэ. Ийм зөвшөөрөл аваад, сайн цалинтай, өндөр зэрэглэлийн ажил хийж буй монгол залуус төдийгүй бие даан бизнес хийж, хөл дээрээ боссон монголчууд ч цөөнгүй байдаг байна. Туркт сурч буй оюутнуудаас ч гэсэн сайн сурдаг, нэр хүнд өндөр, чадварлаг залуус олон байдаг тухай сонсогдож байлаа. Миний л санахыг хэдэн арван сая хүн амтай тус улсад хэдэн жилийн өмнө болсон ой тогтоолтын тэмцээнд монгол залуу түрүүлж байсан билээ.

Харин америк, солонгос, чех, англи зэрэг бусад оронд байдгын адил монгол иргэдийн сайн дурын байгууллагууд, нийгэмлэг холбоод Туркт байдаггүй бололтой юм. Байсан ч үзэгдэж харагдахаар ажиллаж чаддаггүй байх. Учир нь энэ талаар надтай уулзсан залуусын нэгд нь ч ямар ч мэдээлэлгүй байлаа.
Турк улсад таван хоногийн хугацаанд ажлаар зорчих далимд эл улс дахь монголчуудынхаа амьдралын сонин сайхан руу хальтхан өнгийхөд ийм дүр зураг харагдаж байна.