Оргил цаана дахиад л оргил бий

Монгол оронд гурван их уулс бий. Энэ бол Алтай, Хангай, Хэнтий. Монголчууд бид энэ их уулсаа үеийн үедээ шүтэн биширч, түшин аж төрж, бахдан дуулж ирсэн ард түмэн билээ. Хан Хэнтийн нуруу бол энэ гурвын нэг нь. Төв, Сэлэнгэ, Хэнтий гурван аймгийн арав гаруй сумын нутгийг дамнан орших энэ их уулс бол хүний хөл ховорхон хүрсэн онгон дагшин сарьдагууд, хүүхэрэн шуугих хөвч тайга, хүйтэн булаг нь бургилах хавцал хөндий... булга, минж, буга, баавгайнаас эхлээд зүйл бүрийн араатан жигүүртэн хөлхөлдсөн ихийн их тайга.
Чухам энэ их уулсын оргил тэргүүн нь Асралт хайрхан. Далайн түвшинээс дээш 2799 метр өндөрт өргөгдсөн энэ оргил нийслэл Улаанбаатараас 72 км-ын зайд оршино. Гэхдээ газрын зураг дээр шулуун шугамаар тэр шүү дээ.
МОНЦАМЭ агентлагийн 90 жилийн ойг угтаж энэ их уулсын оргил тэргүүнд гарч, далбаа юугаа хийсгэсү хэмээсэн манай багт МОНЦАМЭ агентлагийн спорт хамтлагийн гишүүд Б.Номинчимэд, Н.Батсүх, С.Мөнхтулга, Ж.Батсайхан/Новостии/, П.Ууганбаяр, З.Амгалан, мөн манай багт сайн дураар нэгдсэн Н.Цэвээндорж /14 настай/, Н.Галдамаа /13 настай/, Б.Буянбилэг /13 настай/, газарчин А.Болд нар байлаа. Бид 2011 оны 7 сарын 9-нд Баянбууралын амралтаас хөдөлцгөөсөн юм.
Оргил өөд өгсдөг олон зам бий. Тэрэлжийн голын хойт салааг өгсвөл оргилын өмнө этгээдэд их ойртож очих боломжтой ч энэ жил хур ихтэй тул голын олон тавилганаар гатлахад бэрхтэй. Өнгөрсөн жил жийптэй герман залуу энэ голд гацаж, аврахынхан очиж аварч байсан.
Бидний аяллын зам Батсүмбэр буюу Сөгнөгөрийн амралт талаас нь буюу хойт зүгээс байсан юм. Газрын зураг дээрх шулуун шугамаар бол 45 орчим км хэдий ч тахиралдаж, мушгиралдсан, өгсөж уруудсан гол хөндий, зам харгуй дагасаар бидний аялал нийтдээ 110 гаруй км болсон билээ.

























Зураг 000.
Гурванхүүхдийн сарьдагийн залгаа онь хөтөл дээр гарахад Асралт хайрхан уул ийм л дүр төрхөөр биднийг угтлаа. 7 сарын 11-ны 17 цагийн орчим.























Зураг 01.
Аяллын эхний шөнөжин усан бороо асгарч, өглөө нь бид бороон дундуур аяллаа үргэлжлүүллээ.


Зураг 01-1.
Спорт хамтлагийн ахлагч Н.Батсүх, газарчин А.Болд нар. Хээр 4-5 хоног аялахаар төлөвлөсөн тул хүн бүр 15-20 кг ачаа үүрч явах хэрэгтэй болсон юм. Майхан, хөнжил, тогоо сав, халбага сэрээ, хоол хүнс, камер, арц хүж, тэр ч бүү хэл хөзөр хүртэл бидний ачаанд байв.

Зураг 02.
Үер ус ихтэйгээс голын хөндий дагах боломжгүй болж, уулын эгц хажуугаар мацах, цавчим хадны шилээр мөлхөх тохиолдол нэг бус гарч байлаа.

Зураг 02-1
Аяллын багийн ганц эмэгтэй гишүүн З.Амгалан. - Юун Швейцарь вэ? Ийм л дагшин сүрлэг, үзэсгэлэнт сайхан газар нутаг бидний эргэн тойронд байна шүү дээ.

Зураг 04-1.
Ус ууртайгаар хүрхрэн шуугиж, том том ургаа моддыг булга булга татсан байх нь олонтаа.


Зураг 05.
Энэ мөр лав чонынх биш. Нохой дорго, эсвэл шилүүсний мөр болов уу хэмээн газарчин А.Болд хэлэв.

Зураг 05-1.
Ж.Батсайхан өнгө өнгийн цэцэгнээс ягаан цэцэгний зураг авав. Аяллынхан Батсайханыг Ардын баатраар өргөмжилсөн юм. Учир нь оргил өөд зүтгэсэн 3 дахь өдрөө бид майхан, хоол хүнсээ орхиж, ачаагаа хөнгөлсөн ч төлөвлөсний дагуу отогтоо буцаж ирж чадсангүй, уулын тагтад, хүйтэн салхи, бороон дунд хонох болсон билээ. Гэтэл Батсайхан маань ачааны хүнд, замын өгсүүрээс хальшралгүй майхнаа үүрч явсан нь аз болж, 2 хүний майханд 10-уулаа чихэж нэгэн шөнийг арай осгочихолгүй өнгөрөөсөн юм. Хэрвээ тэр майхан байгаагүйсэн бол бид хэрхэн зутрах байсныг төсөөлөхийн аргагүй байлаа.

Зураг 06.
Сөгнөгөрийн амралтаас 30 гаруй км явсны эцэст, аяллын хоёр дахь хоногийнхоо оройхон хоёр шар залуутай шатсан тайгын тана дээр голын эрэгт тааралдав. Энэ эзгүй тайгад 10 хонож буй тэд Германы Гумбольдтын их сургуулийн судлаач эрдэмтэд гэнэ. Усны хагалбар, ай сав, эх ундарга судалж яваа аж. Бенжамин биднийг зөгөөн хар цайгаар дайлах завсраа өнгөрөгч шөнө баавгай ирж, тэр хоёрыг сандаргасан тухай, тэд шөнөжин гал өрдөж хоносон хийгээд биднийг болгоомжтой явахыг сануулж байв. Харин биднийг явсны ард майхныхаа хаяанд тэд зэрэгцэж зогсоод биднийг далд орон ортол харан зогссон нь хаа тэртээд хөдөөгийн буйдад буй өнчин ганч гэрийн гадаа бөртийн зогсох хөдөх жаал шиг санагдаж, хөнгөн гунигийн дурсамж сэдрээж билээ.


Зураг 07.
Тэртээ цаана мананд умбасан дүнхэгэр хүрэн уулсыг давж байж л Асралтхайрханыхаа барааг олж харна даа. Аяллын хоёрдахь өдрийн орой. 7 сарын 10.

Зураг 08.
Чөмөг царцаам хага ташсан хүйтэн голыг олонтаа туучиж билээ. Ер нь эхний гурван өдөр бүсэлхийнээс доош хуурай яваагүй.

Зураг 010.
Уулын голын мөсөн дээр залуус ядралаа түр ч атугай умартан үсэрч наадав. Болор талст мэт ширхэгтэй энэ мөсөн дээр суухад сэрүү татуулна.

Зураг 011.
Аяллын гуравдахь өдөр 7 сарын 11-ны үдээш хойш. Наадамчин олон морь, бөхөө үзэн уухайлж байх үест бид алсад дүнхийх их уулсын оргилийг харан амьсгаа даран сууцгааж байв. Туулсан замаа эргэн харахад тэртээд цэнхэртэх бөгөөд ийм хол замыг бид туулчихлаа гэж үү хэмээн эргэлзэл өөрийн эрхгүй төрөх бөлгөө.

Зураг 013-1.
Галын гэрэлд үлгэр домог хүүрнэхээс илүү өмд, оймсоо хатаах их ажилтай байцгаалаа.

Зураг 014.
Оргил дээр. 7 сарын 11-ны 20 цагийн үед. Хүйтэн шуурга хавирга нэвт исгэрч, төдөлгүй мөндөр шидэлж, бас будан хахсан юм. Будан татахаас өмнө амжиж оргилоос буух хэрэгтэй боллоо. Тэртээ цаана Тэрэлжийн голын эх, Хийдийн сарьдаг, Алтан-Өлгийн уулс харагдана. Мөн мөнх цас ч бий.

Зураг 15.
Оргил дээрээс умар зүг харахад алсад Охин сарьдагийн яг л охин хүүхдийнх шиг бөмбөгөр шовгор хадан оргил нь үүлс шүргэн гижигдэнэ. Харин яг хөл дор хоёр хажуу руугаа лавтай 70 хэмийн нуранги налуутай эгц цавчим хянган ирмэг сэрийнэ.
Тэртээд үүлс хуйларна...
Тэнгэрийн хаяаны үүлс бороо тээсээр ирж явлаа.


Зураг 016.
С.Мөнхтулга. Оргил өөд дайрахын өмнө түр амсхийв.

Зураг 017.
Сүүлчийн отгоо бид Хүрхрээгийн голын хөвөөнд босгосон юм. Хүрхрэн нижигнэх их усны шуугианд шөнөжин бүүвэйлэгдсэн дээ. Аяллын багт явсан гурван хүүхэд маань их ч хөгжилтэй байцгаав.

Зураг 017-1
П.Ууганбаяр. Бид заримдаа циркчин ч болох шаардлагатай байв. Хөл хальтарвал 2 м гүнтэй хүйтэн цээл тосч байлаа.


Зураг 018.
Хэдий их ядарсан ч гэртээ харих зам үргэлж гэрэл гэгээтэй байдаг. Бид дөрвөн шөнө хээр хонож, таван өдөрт нийтдээ 110 гаруй км замыг цаг агаар, байгалийн хүнд нөхцөлд явганаар туулжээ. Үргэлжийн ширээний ард, компьютерээс уяатай байдаг бидний хувьд энэ бол урт холын хүнд бэрх аялал байв.
“Давшгүй даваа бий хэмээнэ.
Хэрхэн давсу хэмээн бүү сэтгэ.
Давсугай хэмээвээс давсу” хэмээсэн их эзэн Чингис хааны маань билгэ сургааль энэ мөчид санаанд зурсхийж билээ. Бид их хол зам туулжээ. Бас их ч олон зүйлийг ойлгов. “Хээрийн замд эр хүн ижилсэж, ухаан бодол тогтдог” хэмээх өвөг дээдсийн үг учиртай. Энэ багт явсан хүмүүс бие биесээ шинээр таньж, нээсэн, бас дахиад улам холын, улам өндрийн аялалд хамтдаа явах итгэл, урам дүүрэн болсон.

Нефтийн үйлдвэр – Эдийн засгийн дархлаа

Б.Номинчимэд

20 жилийн өмнө Москвад найтаахад Улаанбаатарт ханиад хүрдэг байж. Бид ардчилал шинэчлэлийн замаар замнаад, гурван тулгуурт гадаад бодлого хэрэгжүүлээд, эдийн засгаа либералчилаад 20 жилийн туршид зав чөлөөгүй бужигнасан атал өнөөх 20 жилийн тэртээх хараат байдал маань огтхон ч өөрчлөгдсөнгүй. Улс төрийн хараат байдал эдийн засгийн хараат байдлаар солигдсон нь бүр Мосвад найтаахад Улаанбаатарт хатгаа авдаг хэмжээнд нөхцөл байдлыг дордуулсан байна.

Нэг ч дусал бензин шатахуунгүйгээр монголын нэг долоо хоног, бүр нэг хоногийг төсөөлөөд үз. Хэрвээ та сайтар төсөөлж чадвал холливүүдийн уран фантаази киноны шилдэг сценарийг олж харж чадна, магадгүй түүнээ сайхан найруулж бичээд кино зохиолоор үргэлжийн өлсгөлөн байдаг Холливүүдэд өндөр үнээр зарж ч болох юм.

Өнөөдөр бид бензин шатахууныхаа 96 хүртлэх хувийг Оросоос авч, жилдээ нэг тэрбум орчим долларыг үүнд зарцуулж байгаа аж. Орос шатахууныхаа крантыг жаахан эргүүлэхэд л төр засаггүй бужигнаад явчих нь аргагүй. Сая болсон шатахууны хэдхээн хоногын хямралаар өргөн хэрэглээний бараан бүтээгдхүүний үнэ 20-30 хувиар өссөн. Уурхайнууд, зам засварын ажиллагаа гэх зэрэг томоохон ажлууд бараг зогсохыг шахав. Шатахууны шагийн үнэ гаарч, 90-ээд оны эхэн үе шиг ШТС-ын гадаа урт урт дараалал үүсэв.

Энэ бол зүгээр л дохио. Орос энэ давуу талаа ашиглаж Тавантолгойн нүүрсний их орд, Дорнодын уран зэрэг стратегийн чухал ордуудад өөрийн ашиг хувийг оруулахыг хүссэн хэмээн зарим шинжээчид бичиж байна. Крантаа жаахан хөдөлгөөд л оросууд Тавантолгойн баруун Цанхид 36 хувийг нь манайтай хамтарч эзэмшихээр болж, бид ч далан таваар бууж өгсөн бололтой юм. Хэрвээ намрын ургац хураалтын үед крант эргүүлбэл бид бүр 200 хувиар бууж өгөх болох нь.
Энэ мэтчилэн улс үндэстний эрх ашигт зөрчилдсөн ямар ч асуудлыг Орос ах нарын крант эргүүлдэг тэр хатуу тооцоотой гар хялбархаан шийдвэрлээд байх боломжтой байна. Өмнөд хөрш маань ч ялгаагүй. Эрээнийхээ боомтыг хоёр өдөр хаахад л монголд өргөн хэрэглээний бараа суга өсч, эдийн засаг шууд нокаутад орно.

Ийнхүү бид хойт хөршөөсөө нефтээр, урд хөршөөсөө өргөн хэрэглээний бараагаар шууд хараат байдалд байгааг зүйрлэвэл юу юугүй дэлбэрэхэд бэлэн галт уулын бэлд зүүрмэглэж суугаа тэнэгтэй адилхан. Ийм тохиолдолд бид өөрсдийгөө тусгаар улс гэж зарлаж, дөвчигнөөд байх хэрэг байгаа юм уу.

Үүнийг хэн хүнгүй мэдэж буй. Бүүр 1990-ээд оны эхээр Оросууд анх удаа зангаа хувиргахад энэ асуудлыг ярилцаж, гарах арга замын тухай хэлэлцэж байсан. 2000 оны үед ч бас дахин давтагдаж, Налайхад нефтийн үйлдвэр барих тухай ярилцаж байсан. Хамгийн сүүлд гурван жилийн өмнө Оросуудыг крантаа жаахан эргүүлсэнд бид учиргүй сандралдаж, яах ийх вэ гэлцэж байв. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл энэ хараат байдлаас гарах талаар бодитой алхам хийгдсэнгүй. Жил ирэх бүр бидний шатахууны хэрэглээ геометр прогрессоор өсч байгаа. 5 жилийн өмнө 75 мянга байсан авто тээврийн хэрэгсэл өнөөдөр 150 мянга болсон, гурван жилийн дараа 200 мянга хол давах бололтой. Бидний нефтийн бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ 2010 онд 1 сая гаруй тонн байсан бол 3 жилийн дараа 1 .6 сая болтлоо өсөх төлөв байгаа аж.

Монгол төрд хэрвээ стратеги бодлого, зорилт гэж байдаг бол юуны өмнө энэ асуудал тэргүүн зэргийнх байх болов уу. Улс төрд гүнзгий орсон эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийг хөнддөг учраас л энэ асуудал шийдэгдэхгүй байгаа юм хэмээн манай нэгэн нэртэй улс төрч хэлсэн байна билээ. Үнэн бол сууж буй модоо л хөрөөдөж буйтай адил.

Ингэхэд бидэнд нефт, бензиний хараат байдлаас хагас ч болов гарах боломж бий юу? Баримтууд бидэнд боломж их байгааг харуулна. Монгол орон Герман, Япон шиг байгалийн баялгаа шавхчихсан орон биш. Бидэнд нефтийн хараат байдлаас 100 хувь гарах боломж бий.

Өнөөдөр Монголд 25 газрын тосны хайгуулын талбай ялгасны 18-ыг нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр ашиглаж байгаа аж. Эдгээрийн нөөц тийм ч чамлахаар биш. Зөвхөн “Доншен газрын тос” ХХК-ын эзэмшиж буй Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгын Цагаан элсний орд газрын нөөц л гэхэд 177 сая баррел аж.

Олонхи талбайг Хятадтай хамтарсан болон 100 хувийн компаниуд эзэмшиж, тэдгээрээс сүүлийн 10 гаруй жилд 1 сая гаруй тонн газрын тос олзворложээ. Бидний нэг жилийн хэрэгцээг бүрэн хангах хэмжээний тос олзворлосон гэсэн үг. Бүгд хятад руу гарсан. Цаана нь шинээр нөөц нь тогтоогдож буй бага бус нөөцтэй газрууд шинээр нээгдэж байгаа мэдээлэл байна.

Монголын 17 аж ахуйн нэгж нефт боловсруулдаг үйлдвэр барьж босгохоор сүүлийн хэдэн жил хөөцөлдсөн ч тусгай зөвшөөрөл нь олддоггүй талаар гомдоллосон байдаг. Үүний шалтгааныг улс төр- бизнесийн бүлэглэлүүдийн зөрчилтэй холбон тайлбарлаж байгаа.
УИХ ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгсөн. Энэ хавар мөн л ноолуурын үйлдвэрүүдэд 100 тэрбумыг өгсөн. Эх орны хишиг нэрээр 804 тэрбумыг тараахаар амласан. Түүнээсээ 120 тэрбум гаруйг нь нэгэнт тараачихсан. Харин эдийн засгийн амин судас болж буй Нефтийнхээ үйлдвэрийн босгох талаар хэдийг гаргаж, зарцуулсан нь мэдэгдсэнгүй. Байгаа байгалийнхаа нөөцийг ашиглаад газрын тосоо нэрж, ашиглавал бидэнд 20 жилийн нөөц бийг мэргэжлийн хүмүүсийн судалгаа харуулж байна.

Үүн дээр бидэнд буй шавхагдашгүй их нөөц бол нүүрс . Хэрвээ нэг баррел нефтийн үнэ 50 ам.доллараас доош буухгүй тохиолдолд нүүрс нэрж шатахуун гаргаж авах нь ашигтай байдаг гэнэ. Гэтэл дэлхийн нефтийн нөөц шавхарч, эрэлт хэрэгцээ өсч байгаагаас шалтгаалан сүүлийн жилүүдэд баррель нефтийн үнэ 100 ам.доллар орчимд байнга байх болсон нь нүүрснээс шатахуун гаргаж авах эдийн засгийн боломж өндөр байгааг илтгэнэ.
Үүн дээр бидэнд нүүрсний асар баялаг ордууд бий. Монгол орны нүүрсний геологийн нийт нөөц 150 тэрбум тонн. Дэлхийн 6 тэрбум хүн нэг бүрд манай нүүрсийг хувааж өгвөл 25 тонн ногдох аж. Цааш орчин үеийн өндөр технологиор хайгуул хийвэл энэ нөөц хоёр дахин өсөх магадлалтай. Бага гэж үү. Үүнээс 22.3 тэрбум тонны нөөцийг урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын үр дүнгээр эцэслэн тодорхойлжээ. Бид нүүрсний нөөцөөр дэлхийд эхний 12-т, нэг хүнд ногдох нүүрсээр эхний дөрөвт орж байна. Зөвхөн Тавантолгойн орд л гэхэд 6.8 тэрбум тонн.

Сүүлийн үед нүүрснээс нефтийг гаргах үр ашигтай, хямд технологи үйлдвэрлэлд нэвтэрч буй. Хятад, Австрали аль хэдийнэ ийм үйлдвэрийг байгуулаад ажиллуулаад эхэлчихжээ.
Нэг тонн хүрэн нүүрснээс 0.17 орчим тонн нефт гаргаж авдаг байна. Манай нийт нөөцийн 70 гаруй хувь нь хүрэн нүүрс. Энэ нь 25 орчим тэрбум тонн нефтийн нөөц гэсэн үг. Гэтэл бидний 2010 онд хэрэглэсэн нийт нефтийн хэрэглээ дөнгөж 1 сая тонн. Хэдэн жилийн нөөц байгааг тоолошгүй. Ийм их нөөцөн дээр суучихаад, нэг крант жаахан хөдлөхөд сандарч бужигналдаад байгааг ёстой алтан дээр суусан гуйлгачин л гэдэг байх даа.

Манай дотоодын хэрэгцээний 70-80 хувийг хангах хэмжээний өндөр хүчин чадалтай нүүрснээс шатах шингэн ялгах үйлдвэр барихад 1 тэрбум орчим еврогийн өртөгтэй гэсэн мэдээлэл байна. Энэ өртөг бол сонгуулийн амлалтад өгөхөөр нэг жилд амласан 804 тэрбумыг хоёр жилд л хэмнэчих хэмжээний мөнгө. Бидэнд тийм том үйлдвэр босгох санхүүгийн нөөц боломж бас огт байхгүй биш байгааг харуулна.

Сонирхолтой нь монголын нэг бус компани хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах төсөл гаргачихаад, засгийн газрынхаа дэмжлэгийг хүлээгээд л сууж байгаа аж. "Ий-Си-Эм" хэмээх компани аль 2010 онд төслөө бэлэн болгожээ. Тэдний төслөөр бол хоногт 3000 тонн бензин, дизель, 270 тонн шингэрүүлсэн хий гаргах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг босгоно хэмээн төлөвлөжээ. Биелдэг бол сайхан хэрэг. Харин үүнийг ганц нэгэн хувийн компанийн хүчин чармайлтаар бус Засаг төрийн дэмжлэг, нийт ард түмний идэвхтэй оролцоотойгоор шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Монголчууд ийнхүү өөрсдөө шатахууныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь хэд хэдэн чухал ач холбогдолтой.
- Оросоос авч буй үнээс 10-15 хувь хямд байх боломжтой.
- Монголд хэдэн мянган хүн ажлын байртай.
- Жил бүр нэг тэрбум долларыг гадагш нь нефт худалдаж авахаар урсгахгүй
- Хамгийн гол нь бид эдийн засгийн хараат байдлаас гарна. Оросууд найтааж л байг, бид ханиах нь бүү хэл найтаах ч үгүй гээд тайван амар суух боломжтой болно.

Одоо гагцхүү УИХ, Засгийн газрын шийдвэртэй алхам л дутаж байна. Тэдний хувьд өнөөдөр УИХ-ын сонгуулийн хуулиа 38:38 –аар хийх үү, эсвэл 24:52-иар хийх үү гэдгээ 10 тэрбумыг зарж байж бүх ард түмний санал асуулгаар шийдүүлэх эсэх нь чухал биш, энэ мэт эдийн засгийн дархлааныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь илүү ашигтай баймаар. Гэвч...

Хагарлын буруутанг хайх аян

Б.Номинчимэд

Сүүлийн 7-8 жил хурцаар яригдсан МАХН-ын шинэчлэлийн үйл явц зүй зохистой гольдролоороо өрнөж чадалгүй, буруу замаар будаа тээсний үр дүн нь өнөөдрийн энэ задрал, хуваагдал юм. “МАХН хагарсан, хоёр хуваагдсан”. Энэ өгүүлбэр хэнд ч ойлгомжтой хийгээд үгүй гэхийн аргагүй бодитой болоод байна. Өнгөрөгч оны 11 сарын эхээр хуралдсан хуучин МАХН-ын XXVI их хурлын дараагаар тэртэй тэргүй ойлгомжтой болчихоод байсан хагарлыг шинэ МАН-ын удирдлага хүлээн зөвшөөрч зүрхлэхгүй байсан юм. Харин Улсын дээд шүүхээс МАХН нэрийг баталгаажуулж өгсөнөөр хүссэн ч, эс хүссэн ч хагарал бодитой болсон гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй болсон нь тодорхой.

“Сант марал” судалгааны төвийн 5 сард хийсэн судалгаагаар МАН нь 18.2 хувийн санал авсан бол нэрээ авч амжаагүй байсан МАХН 3 хувьтай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл 6 х 1 гэсэн харьцаагаар санал хуваагдаж, нам хагараад байв. Энэ 3 хувь бол бага тоо биш, парламентад суудалтай ИЗН, Ногоон намуудтай ойролцоо түвшний санал авах хэмжээ юм. Могой гурав тасарсан ч гүрвэлийн дайтай. Харин өнөөдөр МАХН гэсэн нэр баталгаажсаны дараа энэ харьцаа 70 х 30 уу, 60 х 40 үү гэх хэмжээнд ч очсон байх магадлалтай. Цаана нь иргэдийн олон хөдөлгөөнүүд, өнөөгийн МАНАН гэж томьёолж буй эрх баригчдад итгэл алдарсан сонгогч олны хүч бий.
Гэсэн ч МАН-ын удирдлага намын хагарлын тухай ил тод ярьж зүрхлэхгүй байна. Ил тодорхой харагдаж буй юмыг үгүйсгэн мугуйдлах нь муухай дээрээ улцан болохоос өөр олигтой үр дүнд хүргэхгүй. Ийн мугуйдлах нь бий болсон нөхцөл байдлыг зөвөөр үнэлэн дүгнэх чадварыг алдагдуулж, цаашид зөв зүйтэй бодлого, алхам хийх боломжоо алдсаар л байх болно. Өвөр зууртаа бол намын хагарлыг хүлээн зөвшөөрч байгаа, гэвч хагаралд хүргэсэн учир шалтгааныг үнэн зөвөөр олж тогтоохын оронд аанай л өнөөх бүлгэрхдэг улс төрийн явцуу харалган эрх ашгийн үүднээс буруутнуудыг хөндлөнгөөс олж, тэднийг намнуулах их аян өрнүүлж ч магадгүй бололтой байна.

Н.Энхбаяр, Н.Багабанди гэсэн хоёр хувь хүний зөрчил эцсийн эцэст улс орны улс төрийн нэгэн гол багана болон төлөвшсөн улс төрийн томоохон хүчнийг задлахад хүргэлээ хэмээн халаглаж буй хүмүүс цөөнгүй байна. Өнгөн дээрээ ингэж харагдаж байгаа. Тайзан дээрх голлох эсрэг, тэсрэг дүрийн “жүжигчид” болох Н.Энхбаяр болон Н.Багабанди, Н.Энхбаяр болон С.Баяр, У.Хүрэлсүх болон С.Удвал нарын хурцхан өрнөлтэй драм нь үзэгчдэд ийм л ойлголтыг өгнө. Гэвч намын шинэчлэлийг зөв, зоригтой хийсэн бол, нам дотор шүүмжлэлийн бодит чанарыг дүгнэн, түүнийг эрүүл ухаанаар тусгаж авах чадвар бүхий ардчиллын чөлөөт уур амьсгал байсансан бол, намын удирдах бүрэлдхүүн, бага хурал нь хөрөнгө, эрх мэдлээр хэлхэлдсэн бизнесмэн-улс төрчдөөр хахаагүйсэн бол, миний чиний хүн хэмээн бүлгэрхэж, хувийн хэт явцуу эрх ашгаа давж гарах саруул ухаан, эр зориг дутаагүйсэн бол, улс төрийн гэх өөрсдөө ч мөн чанар, үр дагаварыг нь сайтар ухаж ойлгоогүй тоглоомын бохир дүрмээр тоглоогүйсэн бол хэдийгээр дээр нэр дурдагдсан нэр бүхий лидерүүдийн хувийн харьцаа, рольдоо хэт эрэмшсэн ганцаарчилсан тоглолт, тооцоо, хонзогнол хэрээс хэтэрсэн ч бүхэл бүтэн 150 000 хүнтэй намын хамт олон энэ хэдхэн хүний толхилцооноос болж ингэтлээ хагаран, хуваагдахгүй байсан юм. Энэ бол гашуун эмгэнэлт явдал. “Дутуу алсан могой”-н хараал голомт хийсгэх чадалтай байдаг шиг дутуу хийсэн намын шинэчлэл ийм л үр дүнд хүргээд байна.

Ингэхэд намын шинэчлэл гэдгийг хэрхэн ойлгож байгаагаас бүх зүйл шалтгаална.
Хамгийн гол нь шударга ёс удирдлагын түвшинд алдагдах нь аюул юм. Цөөхөн хэдэн хүн дур зоргоор асуудал шийдэгдэх нь ч бас аюул. Шударга ёс алдагдсанаар аливаа юм байр байрандаа байрлаж чадахыг байчихдаг. Зүйрлэвэл өнгөний мэдрэмжгүй хүнээр зураг зуруулахтай адил. Мэдээж хэрэг өнгөний ямаршуухан утга учиргүй холион бантан гарах нь ойлгомжтой. Намын удирдлагын түвшинд шударга ёс алдагдаад ирэхээр намын дотор ч, намын хараат байдалтай байгаа төрийн албанд ч утга учиргүй явдал ар араасаа ундарч, авилга, хүнд суртал цэцэглэж, иргэдийн бухимдал нь цөхрөл болох болно. Манай өнөөгийн дүр төрх ийм л байгаа шүү дээ. Ёс суртахуун, оюуны боловсролын хувьд байдаг л нэг захын наймаачны сэтгэлгээтэй хүнийг аль нэгэн чухал албанд суулгачихаад байхаар энэ төр, намын ажил урагшаа явахгүй. Ийм орчноос оюунлаг хэсэг нь өөрийн эрхгүй дүрвэж, зугтдаг юм. Энэ үзэгдэл хуучин МАХН, өнөөгийн МАН-д тун илэрхий ажиглагддаг. 1990-ээд оны эхэн, дунд үед нийгмийн оюунлаг хэсэг нь МАХН-д зонхилж байсан. Харин өнөөдөр АН-руу шилжиж байна. Нийгэм солигдоод 20 жил өнгөрч, шинэ сэтгэлгээ, шинэ үзэл санаа, амьдрах оршихуйн шинэ хандлага бий болж, нахиалж, дэлбээлж байна. Ийм залуу үеийнхний төлөөлөл болсон бие даасан имижтэй Л.Гантөмөр, Х.Тэмүүжин зэрэг залуус АН-д цөөнгүй байна. Гэтэл МАН-д их мөнгө, эрх ашгаар бүлгэрхсэн, намын эв нэгдэл нэрээр хувь хүний үзэл санааг дарангуйлсан үзэгдэл илүү хүчтэй бий. Сайхан залуус бий ч тэд бие даасан шинж төрхгүй, эдгээр санхүүгийн бүлэглэлүүдийн эд эс, эсвэл хүүхэлдэй нь болсон байдалтай.

Энэ нь улс төрийн намыг улс төр-бизнесийн нэгдэл буюу мафийн шинжтэй болгож орхино. Асар их мөнгөтэй, ялангуяа хууль бус наймаа, газрын лиценз, уул уурхайгаар баяжсан хүмүүс улс төрч болох гэж олноороо хошуурч байгаа нь жинхэнэ аюул. Өнөөдөр МАН-ын Бага хурлын гишүүдийн 66 хувь нь компанийн захирлууд. Үр дүн нь тендер будлиулдаг, хэдэн тэрбумаар нь идэж уудаг, цөөн хэдэн компанид л ашигтай улс төрийн томоохон шийдвэр гардаг, улс төрийн сонгууль мөнгөний сонгууль болдог, сонгогчдын ядууг нь ашиглан их мөнгө амлан хуурч төрийн эрхэнд гардаг гэх мэт олон боолхойтой явдал ар араасаа ундарч байна. Үр дүнд нь дэлхийн баячуудын эгнээнд очих хэмжээний хэт цөөнх, өнөө маргаашаа аргацааж ядсан хэт олонхи гэсэн нийгмийн харьцаа бий болж байна. Ийм нөхцөлд нийгмийн хөгжил дэвшлийн тухай мөрөөдөх ч боломжгүй. Улс төрийн эрх мэдлийг гартаа авсан бизнесүүд төрөөр тоглож, мөрөөрөө биснесээ эрхлээд яваа хүмүүсийн бизнесийн боломжийг хязгаарлаж байна. Тэгээд нөгөөдүүл нь ч аргагүйдэхдээ адилхан улс төрийн талбарт гарч бизнесийнхээ эрх чөлөөг “байлдан олж” авахаар “улс төрч” болон, нам руу хошуурчихна. Ингээд нийгэм даяараа бизнесийн намууд болж талцана. Хэдэн тэрбумаар нь намд хандив өгнө. Эргээд унадаг унац нь хэд нугардаг учраас л ингэж өгөөд буй. Түүнээс биш социал демократ үзэлд ч юм уу, аль нэгэн үзэл сурталд хайртайдаа тэрбумыг хандивладаг хүн өнөөдрийн монголоос гэгээн цагаан өдрөөр гэрэлт дэнлүү барьж хайгаад ч олохгүй.

МАХН-ын нэрийг сольдог XXVI их хурлын өмнө намын шинэчлэлийн асуудлаар олон хүн санал бодлоо илэрхийлж байсан. Энэ хүрээнд хөндөгдөж байсан гол зүйл нь дээр дурдсан намын удирдлагын түвшинд шударга ёсыг тогтоох, ардчилсан, нээлттэй ил тод байдлыг бий болгох байв. Би ч мөн “Намын нэрийг сольсноор намын шинэчлэл хязгаарлагдахгүй” гэсэн нийтлэл бичиж, намын шинэчлэлийг агуулгын түвшинд шийдэхгүйгээр зөвхөн нэр солих нь үр дүнгүй явдал, намыг хагаралд хүргэх болно гэдгийг хатуу сануулж байсан. Гэвч харамсалтай нь тухайн үеийн МАХН-ын удирдлага, тус намын XXVI их хурал намын шинэчлэлийн энэ мэт олон тулгамдсан асуудлыг бодитоор шийдвэрлэхийн оронд намын хамт олны энэ их хүлээлтийг зөвхөн намын нэрийг сольсноор дүйвүүлж, аргацааж, хууран мэхлэх байдлаар өнгөрөөх гэж оролдсон билээ. Чухам энэ л өнөөдрийн хагарлын үндсэн шалтгаан болсныг бодит үнэнээр нь үнэлж дүгнэх хэрэгтэй. Намыг хагалсан гол буруутнууд хэмээн Н.Энхбаяр, Ц.Шинэбаяр нар руу нулимах нь байгаа олоогүй мунхарсан үйлдэл, “Ичсэн хүн хүн алах”-ын үлгэр юм.
Намын шинэчлэлийн явцад урам хугарсан, намын удирдлагадаа итгэл алдарсан хэдэн арван мянган гишүүд л бодит хүч юм. Тэгэхээр хуучны аварга хүчирхэг МАХН-ыг хагалсан буруутан нь хэрэгтэй цаг үед нь намынхаа шинэчлэлийг хийж чадаагүй өнөөгийн МАН-ын удирдлага өөрсдөө. Намаа хагарсанд хэн нэгнийг буруутгаж чулуу шидэх гээд буй бол өөрсдийнхөө толгой руу л тэр чулуугаараа нүүлгэвэл зохилтой.

Ингэхэд ер хагарлын үнэтэй шинэчлэл гэж байх уу даа. Харамсалтай хэрэг шүү. Энэ талаар дараа өгүүлье.