Нефтийн үйлдвэр – Эдийн засгийн дархлаа

Б.Номинчимэд

20 жилийн өмнө Москвад найтаахад Улаанбаатарт ханиад хүрдэг байж. Бид ардчилал шинэчлэлийн замаар замнаад, гурван тулгуурт гадаад бодлого хэрэгжүүлээд, эдийн засгаа либералчилаад 20 жилийн туршид зав чөлөөгүй бужигнасан атал өнөөх 20 жилийн тэртээх хараат байдал маань огтхон ч өөрчлөгдсөнгүй. Улс төрийн хараат байдал эдийн засгийн хараат байдлаар солигдсон нь бүр Мосвад найтаахад Улаанбаатарт хатгаа авдаг хэмжээнд нөхцөл байдлыг дордуулсан байна.

Нэг ч дусал бензин шатахуунгүйгээр монголын нэг долоо хоног, бүр нэг хоногийг төсөөлөөд үз. Хэрвээ та сайтар төсөөлж чадвал холливүүдийн уран фантаази киноны шилдэг сценарийг олж харж чадна, магадгүй түүнээ сайхан найруулж бичээд кино зохиолоор үргэлжийн өлсгөлөн байдаг Холливүүдэд өндөр үнээр зарж ч болох юм.

Өнөөдөр бид бензин шатахууныхаа 96 хүртлэх хувийг Оросоос авч, жилдээ нэг тэрбум орчим долларыг үүнд зарцуулж байгаа аж. Орос шатахууныхаа крантыг жаахан эргүүлэхэд л төр засаггүй бужигнаад явчих нь аргагүй. Сая болсон шатахууны хэдхээн хоногын хямралаар өргөн хэрэглээний бараан бүтээгдхүүний үнэ 20-30 хувиар өссөн. Уурхайнууд, зам засварын ажиллагаа гэх зэрэг томоохон ажлууд бараг зогсохыг шахав. Шатахууны шагийн үнэ гаарч, 90-ээд оны эхэн үе шиг ШТС-ын гадаа урт урт дараалал үүсэв.

Энэ бол зүгээр л дохио. Орос энэ давуу талаа ашиглаж Тавантолгойн нүүрсний их орд, Дорнодын уран зэрэг стратегийн чухал ордуудад өөрийн ашиг хувийг оруулахыг хүссэн хэмээн зарим шинжээчид бичиж байна. Крантаа жаахан хөдөлгөөд л оросууд Тавантолгойн баруун Цанхид 36 хувийг нь манайтай хамтарч эзэмшихээр болж, бид ч далан таваар бууж өгсөн бололтой юм. Хэрвээ намрын ургац хураалтын үед крант эргүүлбэл бид бүр 200 хувиар бууж өгөх болох нь.
Энэ мэтчилэн улс үндэстний эрх ашигт зөрчилдсөн ямар ч асуудлыг Орос ах нарын крант эргүүлдэг тэр хатуу тооцоотой гар хялбархаан шийдвэрлээд байх боломжтой байна. Өмнөд хөрш маань ч ялгаагүй. Эрээнийхээ боомтыг хоёр өдөр хаахад л монголд өргөн хэрэглээний бараа суга өсч, эдийн засаг шууд нокаутад орно.

Ийнхүү бид хойт хөршөөсөө нефтээр, урд хөршөөсөө өргөн хэрэглээний бараагаар шууд хараат байдалд байгааг зүйрлэвэл юу юугүй дэлбэрэхэд бэлэн галт уулын бэлд зүүрмэглэж суугаа тэнэгтэй адилхан. Ийм тохиолдолд бид өөрсдийгөө тусгаар улс гэж зарлаж, дөвчигнөөд байх хэрэг байгаа юм уу.

Үүнийг хэн хүнгүй мэдэж буй. Бүүр 1990-ээд оны эхээр Оросууд анх удаа зангаа хувиргахад энэ асуудлыг ярилцаж, гарах арга замын тухай хэлэлцэж байсан. 2000 оны үед ч бас дахин давтагдаж, Налайхад нефтийн үйлдвэр барих тухай ярилцаж байсан. Хамгийн сүүлд гурван жилийн өмнө Оросуудыг крантаа жаахан эргүүлсэнд бид учиргүй сандралдаж, яах ийх вэ гэлцэж байв. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл энэ хараат байдлаас гарах талаар бодитой алхам хийгдсэнгүй. Жил ирэх бүр бидний шатахууны хэрэглээ геометр прогрессоор өсч байгаа. 5 жилийн өмнө 75 мянга байсан авто тээврийн хэрэгсэл өнөөдөр 150 мянга болсон, гурван жилийн дараа 200 мянга хол давах бололтой. Бидний нефтийн бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ 2010 онд 1 сая гаруй тонн байсан бол 3 жилийн дараа 1 .6 сая болтлоо өсөх төлөв байгаа аж.

Монгол төрд хэрвээ стратеги бодлого, зорилт гэж байдаг бол юуны өмнө энэ асуудал тэргүүн зэргийнх байх болов уу. Улс төрд гүнзгий орсон эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийг хөнддөг учраас л энэ асуудал шийдэгдэхгүй байгаа юм хэмээн манай нэгэн нэртэй улс төрч хэлсэн байна билээ. Үнэн бол сууж буй модоо л хөрөөдөж буйтай адил.

Ингэхэд бидэнд нефт, бензиний хараат байдлаас хагас ч болов гарах боломж бий юу? Баримтууд бидэнд боломж их байгааг харуулна. Монгол орон Герман, Япон шиг байгалийн баялгаа шавхчихсан орон биш. Бидэнд нефтийн хараат байдлаас 100 хувь гарах боломж бий.

Өнөөдөр Монголд 25 газрын тосны хайгуулын талбай ялгасны 18-ыг нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр ашиглаж байгаа аж. Эдгээрийн нөөц тийм ч чамлахаар биш. Зөвхөн “Доншен газрын тос” ХХК-ын эзэмшиж буй Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгын Цагаан элсний орд газрын нөөц л гэхэд 177 сая баррел аж.

Олонхи талбайг Хятадтай хамтарсан болон 100 хувийн компаниуд эзэмшиж, тэдгээрээс сүүлийн 10 гаруй жилд 1 сая гаруй тонн газрын тос олзворложээ. Бидний нэг жилийн хэрэгцээг бүрэн хангах хэмжээний тос олзворлосон гэсэн үг. Бүгд хятад руу гарсан. Цаана нь шинээр нөөц нь тогтоогдож буй бага бус нөөцтэй газрууд шинээр нээгдэж байгаа мэдээлэл байна.

Монголын 17 аж ахуйн нэгж нефт боловсруулдаг үйлдвэр барьж босгохоор сүүлийн хэдэн жил хөөцөлдсөн ч тусгай зөвшөөрөл нь олддоггүй талаар гомдоллосон байдаг. Үүний шалтгааныг улс төр- бизнесийн бүлэглэлүүдийн зөрчилтэй холбон тайлбарлаж байгаа.
УИХ ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгсөн. Энэ хавар мөн л ноолуурын үйлдвэрүүдэд 100 тэрбумыг өгсөн. Эх орны хишиг нэрээр 804 тэрбумыг тараахаар амласан. Түүнээсээ 120 тэрбум гаруйг нь нэгэнт тараачихсан. Харин эдийн засгийн амин судас болж буй Нефтийнхээ үйлдвэрийн босгох талаар хэдийг гаргаж, зарцуулсан нь мэдэгдсэнгүй. Байгаа байгалийнхаа нөөцийг ашиглаад газрын тосоо нэрж, ашиглавал бидэнд 20 жилийн нөөц бийг мэргэжлийн хүмүүсийн судалгаа харуулж байна.

Үүн дээр бидэнд буй шавхагдашгүй их нөөц бол нүүрс . Хэрвээ нэг баррел нефтийн үнэ 50 ам.доллараас доош буухгүй тохиолдолд нүүрс нэрж шатахуун гаргаж авах нь ашигтай байдаг гэнэ. Гэтэл дэлхийн нефтийн нөөц шавхарч, эрэлт хэрэгцээ өсч байгаагаас шалтгаалан сүүлийн жилүүдэд баррель нефтийн үнэ 100 ам.доллар орчимд байнга байх болсон нь нүүрснээс шатахуун гаргаж авах эдийн засгийн боломж өндөр байгааг илтгэнэ.
Үүн дээр бидэнд нүүрсний асар баялаг ордууд бий. Монгол орны нүүрсний геологийн нийт нөөц 150 тэрбум тонн. Дэлхийн 6 тэрбум хүн нэг бүрд манай нүүрсийг хувааж өгвөл 25 тонн ногдох аж. Цааш орчин үеийн өндөр технологиор хайгуул хийвэл энэ нөөц хоёр дахин өсөх магадлалтай. Бага гэж үү. Үүнээс 22.3 тэрбум тонны нөөцийг урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын үр дүнгээр эцэслэн тодорхойлжээ. Бид нүүрсний нөөцөөр дэлхийд эхний 12-т, нэг хүнд ногдох нүүрсээр эхний дөрөвт орж байна. Зөвхөн Тавантолгойн орд л гэхэд 6.8 тэрбум тонн.

Сүүлийн үед нүүрснээс нефтийг гаргах үр ашигтай, хямд технологи үйлдвэрлэлд нэвтэрч буй. Хятад, Австрали аль хэдийнэ ийм үйлдвэрийг байгуулаад ажиллуулаад эхэлчихжээ.
Нэг тонн хүрэн нүүрснээс 0.17 орчим тонн нефт гаргаж авдаг байна. Манай нийт нөөцийн 70 гаруй хувь нь хүрэн нүүрс. Энэ нь 25 орчим тэрбум тонн нефтийн нөөц гэсэн үг. Гэтэл бидний 2010 онд хэрэглэсэн нийт нефтийн хэрэглээ дөнгөж 1 сая тонн. Хэдэн жилийн нөөц байгааг тоолошгүй. Ийм их нөөцөн дээр суучихаад, нэг крант жаахан хөдлөхөд сандарч бужигналдаад байгааг ёстой алтан дээр суусан гуйлгачин л гэдэг байх даа.

Манай дотоодын хэрэгцээний 70-80 хувийг хангах хэмжээний өндөр хүчин чадалтай нүүрснээс шатах шингэн ялгах үйлдвэр барихад 1 тэрбум орчим еврогийн өртөгтэй гэсэн мэдээлэл байна. Энэ өртөг бол сонгуулийн амлалтад өгөхөөр нэг жилд амласан 804 тэрбумыг хоёр жилд л хэмнэчих хэмжээний мөнгө. Бидэнд тийм том үйлдвэр босгох санхүүгийн нөөц боломж бас огт байхгүй биш байгааг харуулна.

Сонирхолтой нь монголын нэг бус компани хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах төсөл гаргачихаад, засгийн газрынхаа дэмжлэгийг хүлээгээд л сууж байгаа аж. "Ий-Си-Эм" хэмээх компани аль 2010 онд төслөө бэлэн болгожээ. Тэдний төслөөр бол хоногт 3000 тонн бензин, дизель, 270 тонн шингэрүүлсэн хий гаргах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг босгоно хэмээн төлөвлөжээ. Биелдэг бол сайхан хэрэг. Харин үүнийг ганц нэгэн хувийн компанийн хүчин чармайлтаар бус Засаг төрийн дэмжлэг, нийт ард түмний идэвхтэй оролцоотойгоор шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Монголчууд ийнхүү өөрсдөө шатахууныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь хэд хэдэн чухал ач холбогдолтой.
- Оросоос авч буй үнээс 10-15 хувь хямд байх боломжтой.
- Монголд хэдэн мянган хүн ажлын байртай.
- Жил бүр нэг тэрбум долларыг гадагш нь нефт худалдаж авахаар урсгахгүй
- Хамгийн гол нь бид эдийн засгийн хараат байдлаас гарна. Оросууд найтааж л байг, бид ханиах нь бүү хэл найтаах ч үгүй гээд тайван амар суух боломжтой болно.

Одоо гагцхүү УИХ, Засгийн газрын шийдвэртэй алхам л дутаж байна. Тэдний хувьд өнөөдөр УИХ-ын сонгуулийн хуулиа 38:38 –аар хийх үү, эсвэл 24:52-иар хийх үү гэдгээ 10 тэрбумыг зарж байж бүх ард түмний санал асуулгаар шийдүүлэх эсэх нь чухал биш, энэ мэт эдийн засгийн дархлааныхаа асуудлыг шийдвэрлэх нь илүү ашигтай баймаар. Гэвч...