Монголын үрсийг “Манкурт” болгох санаархал 1

Л. Нямаа

Олон жилийн өмнө юмсан. Ардын уран эохиолч С.Эрдэнэ Москва явж ирээд ярихдаа “Ч.Айтматовтай уулзлаа”Фүжи ууланд авирсан нь” жүжгээ надад үзүүлэх гэж “Собирмэник театр дээр очоод олж чадсангүй тасалбар нь сарын өмнө дууссан гэж байна гэснээр миний горьдлого дуусаад “Зуунаас урт өдөр” романы тухай ярилцав. Би Айтматовоос “Манкурт” боолын домгийг яаж олсон вэ гэж асуухад Айтматов: “Танай домог шүү дээ гэж өгүүлж билээ Домогт өгүүлэх ину: “Тэд олзны хүнд аймшигтай эрүү шүүлт тулган толгойг нь ширлэж оюун санааг нь хөнөөдөг байна… Манкурт боол ямар омог төрлийн хэн болохыг мэдэхгүй нэрээч мэдэхгүй, хүүхэд ахуйгаа, эцэг эхээ дурсан санаж мэдэхгүй, нэг үгээр хэлбэл өөрийгөө хүн гэж ухаж мэдэхгүй болдог байна… Манкурт боол бол эзэндээ морь нохой мэт үнэнч зүтгэдэг. Бусадтай хавьтаж нийлэх гэж огт үгүй… Найманы эх Манкурт боол хүүдээ өлгийн дуу дуулж өгөв өлгийн дуу хүүд тун сайхан санагджээ. Хүүгийн нар салхинд идүүлж тас харласан царайд нэг амьд ямар нэгэн бүлээн цус илэрснээ болив… Найманы эх бас өнөө оюун баларсан хүүгийнхээ ухаан санааны дүлий хаалгыг балбаж: -Чи хэний хүүхэд вэ? Нэр чинь хэн билээ? Чиний эцэг Донинбай шүү дээ гэж ухааруулахыг оролдсоор байжээ…
-Жолимоон “Миний хүү” гэж дуудан тэмээн дээрээс эргэн харж хүүе битгий” харва! гэж амжиж өгүүлж Акмэгаа эргүүлэх гэж давиртал сум шуугих огцом чимээ гарч буруу талын сүвээ рүү нэвт шаах нь тэр… энэ бол үхлийн харвалт байлаа. Найманы эх тонгойн тэмээний хүзүүнээс зуурсаар алгуурхан унав”. Манкуртын домог ийнхүү төгсөв. Манкуртын домгийг зохиолч юуны учир романдаа оруулсан юм. Энэ романы агуулга ямар нөлөөтэй юм бол? Ч.Айтматов энэ асуултанд: “Ухаан санааг чинь дээрэмдэж өрөлбө бахиар хушга хавчиж байгаа юм шиг толгойг чинь хавчиж тэмээний тас татсан шийрээр уураг тархийг чинь алгуур сорж, үл үзэгдэх төмөр цагираг углажээ… Оюун ухаан сэтгэлд байгаа үнэт зүйлийг булааж сүйтгэдэг тухай өгүүлжээ.
Ч.Айтматов романдаа Манкуртын домгоор уншигчдад хэлсэн далд санаа нь юу вэ? Аливаа улс төрийн дэглэм, үзэл суртал, хэвшмэл номнол хүнд суртал хүнийг “Манкуртын боол” болгодог юм шүү!” гэж өнөөгийн хүн төрөлхтөнд сануулжээ. Бид коммунист үзэл сурталд толгойгоо ширлүүлсэн Манкуртууд байжээ. Бидний үр хүүхэд, ач, гуч, нар хүнд сурталтан эрхтэн дархатны гараар толгойгоо ширлүүлж Манкурт боол болох нь ээ! Дэлхийд нээлттэй, ардчилсан хүмүүнлэг иргэний нийгмийг Үндсэн хуулиндаа тунхагласан Монгол Улс “Манкурт боол”-ын өсч бойжин, амьдарч урлагийн суут бүтээлийг галдаа шатаагчид мөн үү? Биш ээ гэж хариулахын учир үүнийг өгүүлэх нь: Хүн төрөлхтөн ирээдүйд амьдрах нийгмээ оюунлаг ёс зүйтэй ертөнц хэмээн төсөөлж дэлхийн улс орнууд их зүйлийгбодож, санаа хийж эхэллээ. Үүний хамгийн сүүлийн жишээ нь саяхан Казакстан улсын шинэ нийслэл Астана хотод оюуны соёлын бүх дэлхийн чуулга уулзалт юм. Энэ чуулган хүний хөгжилд анхаарлаа хандуулж орчин үөд болон ирээдүйд хүний төлөвшлийг юуны урьд оюуны чадамж, оюуны соёлтой нь түлхүү холбон оюунлаг боловсролд суралцах чадвар гэж тодорхойлсон тухай энэ чуулганд оролцоод ирсэн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн сэтгүүлч Д.Цэнбэл “Өдрийн сонин”-д бичсэн байна, Ертөнцийг юу аврах вэ? гэдэг аугаа том асуулгыг өөртөө тавиад мэргэдээс хариултыг сонирхвол П.Достоевский “Ертөнцийг гоо сайхны ухамсар аварна”, Дээрхийн гэгээнтэн Далай лам, Д.Урианхай нар “Ертөнцийг ёс суртахуун аварна”, А.Солженицьен “Ертөнцийг үнэн үг аварна”, А.Мэтью “Ертөнцийг яруу найраг аварна”, Сэнгийн Эрдэнэ “Ертөнцийг пантэеизм буюу байгальд шүтэх үзэл аварна” хэмээсэн бол саяхан Астанад болсон дэлхийн чуулган: “Ертөнцийг оюунлаг хүн аварна” хэмээжээ. “Оюунлаг хүн” хэмээх ойлголт саяхны ойлголт бишээ. Аугаа их удирдагч Чингис хаан “Саруул ухаанаас илүү сайн нөхөр байдаггүй, Мунхаг хилэнгээс илүү муу дайсан байдаггүй” хэмээн айлджээ. Оюунтай төрсөн Өүлэн ээж гэж нууц товчоо маань хүүрнэдгийг бид юу эс андах билээ. Оюун ухаан, оюунлаг чанарын тухай, оюунлаг хүмүүний тухай хүн төрөлхтөн санаашран бодсоор 21 дүгээр зуунтай золгосон юм. Оюунлаг хүмүүн тэнгэрээс бууж ирж биднийг гийгүүлэхгүйн нь мэдээж боловч сүүлийн үед “Индиго”, “Кристал”, хүүхдүүд төрж байгаа тухай дэлхийн хэвлэл мэдээллүүд шуугиж байна. 21 дүгээр зуун түүнээс цааших он жилүүдэд амьдрах хүмүүнийг яаж төлөвшүүлэх вэ? гэдэг хэцүү асуудал ирээдүй судлаачдын толгойг өвтгөж байна. Энэ цаг үед К.Марксын “Хүн төрөлхтөн ирээдүйд өсөх нь хүмүүжлээс шалттаална” гэсэн ухаалаг үг улам хүчтэй сонсогдох боллоо. Өнөөдөр дэлхий дахинд өс зүйтэй, оюунлаг, эрүүл саруул, урлаг уран зохиолын үнэт чанар хүнд, хүүхэд багачуудад үзүүлэх сайн нөлөөллийн тухай бичих болов. Эрүүл саруул оюунлаг өс зүйтэй урлаг уран зохиол гэж юу вэ? гэдэг асуултанд сэтгэл судлаач Лаура Сөкивөльч хариулахдаа: “Хүмүүн эрүүл саруул байх, өртөнцийг гэрэл гэгээтэй харахад хөтөлдөгэрүүл саруул мэдрэмж, сэтгэл хөдөлгөөн бэлэглэдэг урлаг уран зохиолыг хэлнэ хэмээжээ. Эндээс бид хүүхдүүддээ ямар уран зохиол уншуулах вэ? гэдэг асуултанд хариулахын тулд бид сүүлийн 20 жилд ямар зохиол уншуулсан билээ? Хүүхдүүд маань хэн болсон билээ? гэсэн асуултанд хариулах хэрэгтэй болно. Энэ асуултын хариулт нүдэн дээр маань харагдаж, үзэгдэж гайхашруулж байгаа учраас хариулах нь илүүц гэж үзэж бид хүүхдүүддээ юу уншуулах вэ? гэдэг асуултанд хариулахыг хичээсү. Энэ асуултанд хариулахын тулд яруу найрагч номын дүү Дашийн Оюунчимэгийн тусламжаар Орос, АНУ, Англи, Кембрижийн сургалтын хөтөлбөрт 1-8 дугаар ангийн хүүхдүүдэд хичээлээс гадуур уншуулдаг номын нэрсийг авч үзлээ.
Манай дунд боловсролын хичээлээс гадуур унших зохиолд… Р.Чойном “Шоронгийн дуу” шүлэг, Б.Явуухулангийн “Социлизмын үөд болсон Орос, Хятадын хилийн мөргөлдөөний тухай “Үсүри мөрөн дээр бодсон бодол» шүлэгоржээ. Энэ хөтөлбөрт зохиол сонгохдоо даанч хариуцлагатай ханджээ гэж харамсах, гайхах сэтгэл төрөв. Шинэ хөтөлбөр, стандарт боловсруулж байх үед хөдөөгийн муу багш би “Оюун сэтгэлийн мөслөг” хэмээх өгүүлэл бичиж “Өдрийн сонин”-д “Нээлттэй сургууль” нийтлэл нийтлүүлж уран зохиолын хичээл агуулга, заах аргыг өөрчлөх санал тавьж хөтөлбөрт оруулах зохиолыг сонгохдоо зөвхөн уран чадвараар сонгохыг санал болгосон юм. Хөтөлбөр стандарт боловсруулах ажилд оролцсон миний найз: Хөтөлбөрөөс зохиолыг нь хасна гэхээр зохиолчид маань “Боож үхэхээс” наахнуур юм ярих юм гэж хэлснээр үлгэр дууссан юм. 2009 оны зургаадугаар сарын долоонд болсон Монголын зохиолчдын их чуулган дээр дунд сургуульд уран зохиол заахаа больж байгаа тухай олонтоо яригдсансан. Миний олж дуулснаар ерөнхий боловсролын сургуульд уран зохиол заадаггүй, уншуулдаг АНУ, Англи зэргийн орнууд бий. Энэ орнууд хүүхдүүдийг уншиж чадахгүй бага цагт багш нь уншиж өгдөг номын нэртэй, уншиж чаддаг болсон хойноо өөрөө унших номыг хүүхдүүдийн тоогоор хэвлээд гэрт нь, ангид нь номын санд тавиад өгдөг л орнууд шүү дээ. Ерөнхий сайдаа! БСШУ-ны сайдаа! Галуу дуурайж Хэрээ хөлөө хөлдөөнө гэсэн нэг үлгэр, цэцэн үг байдаг даа. Энэ цэцэн үг, үлгэрийг албан тасалтаандаа томоор бичиж хадаад өдөр бүр уншиж байхад илүүдэх юун. Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэх ину: Көмбрижийн хөтөлбөрт 1,2 дугаар ангийн унших, уншуулахзохиолыгхарж үзэхэд хөтөлбөрт ирсэн зохиолууд нь зул сарын баяр, эрүүл мэнд, шувуу, ус, цөл, уулс, эдэлбэр газар зэрэг өргөн агуулгатай, унших хэлбэрийг зааж өгсөн тухайлбал: Дуулдахаар, группээр унш гэж заасан байх юм. Хэрвээ Монгол Улсын дунд боловсролын тогтолцоонд Кембрижийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр санаа шулуудаад зүтгэвэл бэлтгэл ажлын хүрээнд хүүхэд биө дааж унших, багшдаа уншуулах дэлхийн уран зохиолын шилдэг бүтээлийг орчуулах, хэвл үүлж хүүхдэд хүргэх төрийн бодлого баймаар байна. Монголын үрсийг 21дүгээр зууны Манкурт болгохгүй юмсан гэж нэгэн үзүүрт сэтгэлийг барьж яруу найрагч Д.Оюунчимэг нар “Хөх дэвтэр” хэвлэлийн газар байгуулж дэлхийн улс үндэстнүүдийн хүүхдийн шилдэг зохиол бүтээлүүдийг сонгон орчуулж “Эрдэнэсийн сан”, “Дэлхийн хүүхдийн шилдэг зохиол” “Хөх дэвтэр” гурван цувралаар хэвлэн сурталчлах ажлыг эхлээд 2009-2010 онд 20 дугаар зууны хүүхдийн уран сэтгэлгээний оргил болсон “Бөгжний эзэн” тэргүүний 18 ном хэвлүүлээд “Нарлинтийн он дарааллын түүх” тэргүүтэй 48 номын эхийг бэлтгээд заримыг нь хэвлүүлж эхлээд байна.
Хөх дэвтэр хэвлэлийн газрын зорилго нь юуны түрүүнд хүүхдийн шилмэл зохиолын 108 боть гаргах, Монгол орны сургалтын тогтолцоонд Кембрижийн хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлбэл тэрхүү хөтөлбөрийг 1-8 дугаар ангид хичээлээс гадуур бие дааж унших номыг анги ангиар нь орчуулж хэвлүүлээд, сургалтанд ашиглах боломжийг бүрдүүлэх явдал юм. Бас Монголын ард түмний 2220 жилийн түүхэндээ бүтээсэн аугаа их аман болон бичгийн уран зохиолын дээжсийг хэвлэж гаргах болно. Жишээлбэл:Бидэнд үлдсэн ганцхан Хүннү дуу:
Тансаг сайхан Килан уулаа алдаад бид
Таван хошуу мал маань өсөхөө болив Тэнгэрийн хаяанд сүүмэлзэх Тэртээ ууландаа яаж хүрэх билээ Өнөр баян Яньчжи уулаа алдаад бид Үзэсгэлэнт хатад минь өнгө зүсээ алдав
Ямархан нутгийн зосоор одоо Яажшуухан хатад маань хацраа гоодох билээ.
Доктор Я.Ганбаатарын судалгаалаас авав. Сократ мэргэн “Тоо бодож тоочин болноо, яруу найраг уншиж хүн болно” 20 дугаар зууны нэрт сурган хүмүүжүүлэгч, гоо сайхны боловсрол олгодог дэлхийн ганцхан сургууль болох Паблишийн сургуулийн захирал В.А.Сухомлиский “Хийл, хутга хоёр нэг халаасанд багтахгүй” хэлсэн үгийг санахул бид Монголын залуу үөийнхнийг “Хүмүүнлэг боловсрол-хүмүүжлийн тухай” үндэсний хэмжээнд ярилцмаар болсон байна шүү! гэж бодном.Монголын түүхийн хар өдөр “Долдугаар сарын нэг”-ний хэрэг явдлын дараа Монгол Улсын ерөнхий сайд асан С.Баяр “Залуу үеийн хүмүүжлийн тухай ярилцах цаг болжээ” гэж дуугарахад дотроо баярлаж хэлэх үгээ бэлтгэх ухааны юм болж байв. Гэвч энэ үш усанд хаясан чулуу шиг алга болсондоо. Би тэр хэрэг явдлыг зурагтаар харж суухдаа “Бид хойч үөийнхээ нэг хэсгийг алджээ” гэж бодсон. Саяын Манкуртууд, Бандалууд олширвол өнөөдөр байшин барилга, урлагийн дахин давтагдашгүй бүтээл, морин хуураа шатаалгаад маргааш эх орноо шатаалгах юм байна гэж харамссан. Энэ харамсал минь энэ нийтлэлийг бичихэд хүргэв. Тэнгэр мэт шүтдэг төр засгийн гурван өндөрлөг Ерөнхийлөгч, Их хурлын дарга, Ерөнхий сайд нартаа хүсэх нь:
НЭГЭН ЗҮЙЛ:
Хөх дэвтэр хэвлэлийн газраас гаргаж байгаа дэлхийн хүүхдийн шилдэг бүтээлийн цувралыг хэвлүүлэх, сургууль, хүүхдэд хүргэх асуудлыг төрийн бодлогын төвд тавьж ном хэвлэх тоог 1 -8 дугаар ангид хүүхдийн тоотой харьцуулан тогтоох, энэ насны хүүхэдтэй айл өрхийн тоог ч бодолцох, 700 гаруй сургуульд номын санд 5-15 ширхэг ноогдохоор тооцоолж хэвлүүлж номын тоо олширвол номын үнэ багасч хүүхэд бүхэнд хүрэх сайхан боломж нээгдэхийг ухаарч ойлгохыг дэмжих жил бүрд улсын төсвөөс энэ асуудалд буюу Монгол хүүхдийн хөгжлийн төлөө жил бүр нэг тэрбумаас доошгүй төгрөг суулгаж үр дүнг тооцож. хянах. Одоогоор бид хичнээн гүйсэн боловч яам тамгийн газрынхан элдэв шалтаг тоочиж харж үзэхийг хүсэхгүй бидний өмнө хүнд суртлын мөсөн уул босгож байна.
12 жилийн сургалттай сургуульд хүмүүнлэг ухааны хичээлийн хөтөлбөрийгн стандартыг ард нийтээр хэлэлцүүлж төгс боловсолтой болгох. Саяхан доктор Д.Ганбаатар “Их засаг сонинд өгсөн ярилцлагандаа: “Дэлхийн уран зохиолоос реалист ба рөалист бус сэтгэлгээний зохиолуудад 6-7 дугаар ангийн хөтөлбөрийг оруулж өгсөн тухайлбал: Ж.Н.Сартрын “Хан туурь” гэх мэт…” гэж хариулсан нь тархинд минь гэрэл татуулав. ЕБС-ийн хүүхдийн нас сэтгэхүйн онцлогт нь тохируулан Т.Аюурзана онож нэрлэснээр “Хүнд зохиол” сэтгэл судлаач, утга зохиол судлаач Лаура Эскивельчийн “Ухаалаг” уран зохиол уншуулахгүй хоосон магтаал юм уу С.Долгор, Дулмаа хоёр хэрэлдэж нүүрээ маажилцав гэх мэт зохиол уншсаар байгаад сэтгэлгээ нь мөсдөж 11 дүгээр анги төгсөөд их дээд сургуульд оюутан болсон залууст Гуржавын Нямдорж: Хоёр түнэлийэ хооронд Хүдэр манан татахад Модон хөл минь даарав гэсэн гурван мөрийг уншихад “Модон хөл даарна” солиотой мөр байна” гэх буюу зохиолч яруу найранчид нь Ж.Жосөийн Алдарт “Улиссей”-ийг уншаад орчуулга нь муу ч юм уу “тэнэг зохиолч” гэж нэрлээд сууж байна. Юутай харамсал… Би Хэнтийд ажиллаж байхдаа Г.Баатарсүх эахиралтай өсвөрийн зохион бүтээгчдийн сургуульд Харвардын их сургууль төгссөн залуу эмэгтэй багштай хамт ажиллаж байсан юм.Тэр дэлхийн уран зохиолыг дэндүү мэднэ. Тэр сургуульд мэргэжил харгалзахгүй дэлхийн уран зохиолыг судлуулах цаг. зохиолын тухай чөлөөт ярилцлага болон маргаан мэтгэлцээний цаг байдаг тухай ярьдагсан. Оросын аугаа физикч Ландау Ломоносовын Их сургуульд оюутнуудаас физикийн бус уран зохиолын ялангуяа Ф.Достоевскийн алдарт романуудыг асууж шалгалт авдагтухай ярьсансан. Чингис хааны шарилыг эрэх “Гурван гол” шинжилгээний ангийн нэг удирдагч “Имамури” сонины ажилтан ноён Эмото Өндөрхаан хотод болсон уулзалт дээр: Японы хүүхдүүд 3000 хакү цээжилж утгыг тайлж уран сайхны сэттэлгээгээ хөгжүүлдэг гэж ярьсансан. Би энэ бүхнийг дурьдахдаа төр засгийн удирдлагууд болон бүх шатны сургуулийн удирдлагуудыг нэгийг ухаараасай гэж бодном.
НЭГЭН ЗҮЙЛ:
Отрын хоёр жилд бэптгэлийг сайтар хангаж “21 дүгээр зууны Монгол хүний төлөвшлийн боловсрол” сэдвээр үндэсний чуулган зохион байгуулж Монгол хүний хөгжил, хүмүүжил боловсролын асуудлыг хүүхэд судлал, боловсрол судлал, сэтгэл судлал зэрэг олон ШУ-ны уулзварыг авч үзэх тодорхой дүгнэлт өгч ШУ-ны шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлэх арга замыг зөв тодорхойлох нь Монгол орших уу эс орших уу? гэдэг асуултанд зөв хариулах гарц хэмээн мунхагланам. Энэ бодлого шийдвэр Монголын үрсийг “Манкурт” болгох санаархлаас хамгаалж авч үлдэх болно. Үүний тулд энэ бяцхан нийтлэлийг бичив. Болгоон Соёрхогтун.