Лигдэн хаан хөөрхий...

Лигдэн Хутагт хаан 1206 оноос 1634 оныг хүртэл 428 жил Монгол Улсыг Чингис хааны угсааны 35 хаан захирч байв. Эдгээр хаадаас хамгийн эмгэнэлт хувь тавилантай нь Лигдэн Хутагт хаан юм. Ийн хэлэхийн учир нь чухам түүний үхлээр Чингис хааны мандуулсан Монголын нэгдсэн төр задран, Манжийн эрхшээлд орон, уруудал доройтлын эриний үүд нээгдсэн төдийгүй Чингис хааны барьж байсан Төрийн Их хасбуу Тамга ор сураггүй алдагджээ.
Монгол улсын хаан Буян сэцэнийг 1603 онд өнгөрснөөс нэг жилийн дараа ахмад хүү Манхус тайжийн ууган хуү 12 настай Лигдэнг Монгол Улсын хаан ширээнд өргөмжилж, оны цолыг нь Хутагт хэмээжээ.
Лигдэн хутагт хаан 30 жил хаан ор сууж, шинэ тутам хүчирхэгжсэн Манж болон өөрөөс нь урвасан Монголын зарим овог, аймгуудын ноёдын хамтарсан цэрэгт цохигдон, Хөх нуурын зүг дутааж яваад 1634 оны хавар цэргийн хуарандаа өвчнөөр бие барсан байна.
Чухам ингэхдээ Чингис хааны Хас эрдэнийн тамгыг харь дайснаасаа нууж чадсан уу, үгүй юу гэдэг нь одоог болтол таамаг хэвээр байсаар байгаа юм.
Манж нар Монголыг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулахад чухам Чингис хааны тамга тун чухал байсан тул Лигдэн хааны дараа Чингисийн Хас тамгийг уйгагүй эрж хайжээ. Гэвч олсонгүй. 1635 онд Лигдэн хааны хүү Эжээ хонгор Манж нарт бууж өгөхдөө авч очсон тамга нь Чингисийн төр залгамжлах тамга биш байжээ. Гэвч Манжийн хаад тэр худал тамгийг ашиглан Монголын төрийн хууль ёсны залгамжлагч гэдгээ баталгаажуулж авсан билээ.
Энэ дашрамд нэгэн зүйлийг зориуд хэлэхэд, ялангуяа өрнийн түүх бичлэгт Монгол орныг 17 зууны сүүл үеэс 20 зууны эхэн үеийг хүртэл Хятадын эрхшээл дор байсан гэж бичиж, тэмдэглэж ирсэн нь буруу юм. Монгол болон хятад хоёр улс аль аль нь Манж хэмээх гэнэт хүчирхэгжин гарч ирсэн хагас монгол угсааны хагас нүүдэлчин аймагт эзлэгдэж, тэдний эрхшээл дор аль аль нь 200 гаруй жил, гэхдээ нэг нь шууд эзэмшлийн, нэг нь вассал орны байдалтай оршиж ирсэн билээ. Манж нар нь Хятадын Бээжин хотод төвлөн сууж, төрийн хэргээ хятадын уламжлалт бодлогод тулгуурлаж, аажмаар хятаджин үндэстнийхээ хувьд бүрмөсөн хятадад ууссан нь Манж нарыг Хятад гэх, Манжийн төрийг Хятадын төр гэх ойлголтыг төрүүлж, энэ нь улмаар Монгол улсыг Хятадын хараат байсан гэсэн ташаа ойлголтыг төрүүлдэг.
Ийнхүү хэдэн зууны түүхтэй Их хаант төрөө мөхөл болж буйг нь, улс үндэстнээ бусдын өвдөг дор бөхийж буйг нь, үр удам, үндэс угсаа нь устгагдан доромжлогдож буйг мэдэж байсан нь, яахын аргагүй түүхэн хувь заяаг сөрж буйгаа ойлгож байсан нь Лигдэн хааны хувь заяаг бусдаас нь онцгой эмгэнэлт болгожээ.
Хэдийгээр сүүлчийн хаан боловч Лигдэн Хутагт хаан сул дорой хаан байгаагүй билээ. Хятад руу удаа дараа уулгалан довтолж, Бээжинг чичрүүлэн, их хэмжээний татварыг жил бүр авч байсан нь түүнийг сүр хүч их байсных. Тэрээр 30 гаруй жил хаан ширээнд суухдаа нэгэнт эрч хүчээ авчихсан байсан монголын дотоодын бутралыг намжаах, монголчуудыг нэгтгэхийн төлөө тууштай тэмцэж байв. Гэвч түүний тэмцэл амжилт олоогүй билээ. Үүний учрыг Лигдэн хааны алдаатай үйл ажиллагаатай холбохоос илүүгээр олон он жилээр суурь нь тавигдсаар ирсэн монгол гүрний задралын зайлшгүй шалтгаант нөхцөлтэй холбон үзэх нь илүү бодитой байж магад юм. Түүхэн үйл явцыг сөрөх аргагүй байдаг шүү дээ.
Лигдэнг Монголын түүхнээ "Цахар хаан" "Дөчин хаан" хэмээн нэрлэдэг нь түүний үйл ажиллагаатай шууд холбоотой. Тэрээр төрийн зарим нэгэн шинэчлэл хийж, найман отог цахар түмнийг гурван түмэн болгон хувааж, Хар Авга ууланд шинээр "Цагаан хот"-ыг байгуулан, түүнээ монголын нийслэл болгож байв.
Мөн Лигдэн хаан Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд маш анхаарч олон сүм хийд бариулсан билээ. Түүний Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн нэгэн лут их үйл бол Бурханы шашны хөлгөн их судар 108 боть “Ганжуур”-ыг орчуулуулан, алтан үсгээр барлуулах ажлыг гардан зохион байгуулжээ. Алтан үсгээр барлаж, 9 эрдэнээр чимсэн тийм том хэмжээний номыг бүтээсэн нь хүн төрөлхтний соёлын нэгэн үнэт өв юм.
Мөн Хубилай хааны зарлигаар мянган лан алтаар бүтээсэн Махагала бурхныг Монголын нийслэл Цагаан хотод залж, алтан дээвэрт сүмд байрлуулсан байна. Энэ мэт бурханы шашныг монголд дэлгэрүүлэхэд анхаарч байсан нь улам бүр тархай бутархай болж буй баруун, зүүн, төв монголчуудыг буддын шашны далбаан нэгтгэх, ард түмнээ шажны ариун сургаалаар гэгээрүүлэх, шашны үзэл санааг дагасан соёл, урлагыг хөгжүүлэх зорилготой байжээ. Өөрөөр хэлбэл Чингис хааны "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургасан төрийн бодлогыг тухайн цаг үед түгэн дэлгэрч байсан шашны үзэл санаагаар дамжуулан хэрэгжүүлэх гэсэн оролдлого юм.
Гэвч Лигдэн хааны эдгээр бүх зорилгод Манж нар саад болсон билээ.
Тэр үеийг хүртэл манж нар нь Сунгари мөрний сав газар, Япон тэнгэсийн эргээр нутаглаж байсан багашиг хагас нүүдэлчин, загасчин аймаг байсан тул Лигдэн хаан тэдний гэнэтийн хүчирхэгжиж буйг нь анхааран, тэднээс сэрэмжилж чадаагүй байна. Түүний илрэл нь Манжийн төрийг үндэслэсэн анхны хаан Нурхач баатарт илгээсэн захидалд тод байдаг. Тэрээр захидалдаа өөрийгөө Дөчин Дөрвөн Монголын Их хаан Чингис хэмээгээд, Нурхачыг захын овгийн жижигхээн ноёны хэмжээнд адилтган үзсэн байдаг.
Нурхач болон Абахай нар “Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё" гэсэн бодлого барьж, манжтай хил залгаа ойрхон байсан Хорчин, Горлос зэрэг монгол аймгуудын ноёдыг өөртөө татахын тулд их хэмжээний бэлэг сэлт тараах, ураг садан бололцох зэргээр Лигдэнгээс хөндийрүүлж эхэлсэнд Лигдэн хаан Манжийн хаанд илтэд дургүйцэх болов. Улмаар энэ явдал даамжирсаар эцэстээ тулж, 1631 онд Лигдэн хаан цэрэглэн Манжийн нутагт гүн цөмрөн давшжээ. Гэвч Манж нар өөрийн талдаа найдвартай татсан Монгол ноёдын хүчтэй хавсран Лигдэнд цохилт өгсөн төдийгүй Чингис хааны төрийн залгамж чанарыг хүчээр авахаар улайран зүтгэсээр, түүнийг бүрмөсөн мөхөөсөн билээ. Чухам Манж нар түүний хараат ноёдыг эвт бодлогоор татаж буйн эсрэг хүчээр эргүүлэн татах оролдлого хийсэн нь Лигдэн хааны алдаа байсан ч байж магад юм. Ерөөс тухайн үед Лигдэн хааны шууд эзэмшлийн дор зөвхөн Цахар түмэн байсан ба олонхи монгол аймгууд тус тусын ноёдын дор бие даасан бодлого явуулж байсан нь Лигдэнг нэгдсэн хүчээр Манж нартай дайтах боломж олгосонгүй.
Харин хятадууд улам бүр хүчирхэг болж буй Манж нараас болгоомжлон, тэднийг Монголын эсрэг хандуулж, хоёр хүчтэний хүчийг баран тамирдуулах бодлого барьж байсан нь энэ явдалд ташуур болсон нь ойлгомжтой. Гэсэн хэдий ч хятадуудын энэ бодлого бас үр дүнгээ өгсөнгүй. Манж нар хөрш улсуудаа хэрэглэж байсан Хятадын бодлогыг өөрийнх нь эсрэг үр дүнтэй ашиглав. 1635 онд өмнөд Монгол бүхлээрээ Манжийн эрхшээлд орж, 1636 онд өвөр Монголын 16 аймгийн 49 томоохон ноёд чуулж, Манжийн хааныг Манж болон Монголын Богд эзнээр өргөмжлөхөд хятад улсын хувь заяа бараг тодорхой болжээ. Тэр жил Манж, Монголын нэгдсэн хүчин Цагаан хэрмийг даван довтолж, улмаар 1644 онд Бээжинг унаган, Хятадын Мин гүрнийг мөхөөхөд монголын морьт цэрэг чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан байна. Харин хожим 1691 онд Халх монголыг, 18 дугаар зууны дундуур Баруун монголыг буулган авахдаа хятадын цэрэг, эдийн засгийн баазийг манж нар чадварлаг ашиглажээ.
Лигдэн хутагт хаан нас барснаар Монгол орон бүхэлдээ Манж Чин гүрний захиргаанд орох эхлэл тавигдав. Гэвч Монголчууд Лигдэн хааныг цогтой эх оронч, соён гэгээрүүлэгч хэмээн тууштай үнэлэн, гүнээ хүндэтгэдэг юм. Түүхэн цагийн их хүрдэнд тээрэмдүүлсэн түүний үйл ажиллагаа үнэхээр ч тийм хүндлэлийг хойч үедээ үлдээхүйц байсан билээ.

Аав охин хоёрын яриа буюу Монголын боловсролын шинэчлэл – 2

Өдөр дунд ид ажлын цагаар охин маань утас цохиж байна.
- Ааваа би хичээлээсээ хоцорчихлоо гээд утасны цаана мэгшиж байх юм.
- Миний охинд ямар нэгэн юм тохиолдоо юу?
- Би цагаа буруу харчихаж ээ.
- Энүүхний төлөө уйлдаг чинь их муу байна. Одоохон хичээлдээ гүйгээд л оччихооч.
- Би айгаад байна аа.
- Юунаас тэр вэ?
Охин маань хариу хэлсэнгүй, дахиад л нэрж гарав. Аргагүйн эрхэнд ажлаа хойш нь тавиад гарлаа. Хүүхэд хичээлээсээ хоцорсоныхоо төлөө айж, уйлж байна гэхээр ямар нэгэн ноцтой зүйл сургууль дээр нь болдог байх нь.


Өмнө нь бас нэгэнтээ хоцорсонд сургууль хаалгаа барьчихаад оруулахгүй, гадаа цаг гаруй зогссон гэсэн. Цаг урин дулаан тулдаа л болж байгаа хэрэг. Өвлийн хүйтэнд 9 настай охин гадаа нэг цаг зогсоно гэдэг ямар байх бол. Замд надад янз бүрийн зүйл бодогдох...

Охиноо өмөөрч, очиж багштай нь зад хэрэлдэх тухай биш юм, харин Монголын маань боловсролын шинэчлэл ямар утга агуулгатай өдий хүрсэнийг гайхаж, үе үеийн шинэчлэгчид юу хийж, хэрэгжүүлж ирсэнд нь халаглаж явав.

Монголынхоо боловсролын шинэчлэлийн талаарх өмнөх бичлэгийн минь дараа маш олон хүн холбогдож санал бодлоо хуваалцсан. Тэдний дотор мэргэжлийн хүмүүс ч байсан юм. Ер нь санал солилцсон хүмүүс бүгдээр манай боловсролын систем нэг л гаж байдалтай байгаа гэдэгт санал нийлж байв. Боловсролын маань системд шинэчлэл хийгдэж буй ч тэр нь зөвхөн урсгал засварын шинжтэй бөгөөд агуулгын шинэчлэл огтхон ч хийгдэж чадаагүй гэдгийг бүгдээр хүлээн зөвшөөрч байсан юм.



***
80-аад оны эхээр, намайг бага ангид байхад юмдаг, хичээлийн ид дундуур хаалга үүд тар няр хийн сүртэй онгойж, бид ч овгосхийн цочив. “Чөтгөр” хочтой сургуулийн захирал, хүүхэд бид нэрийнх нь урд заавал “Харгис” тодотгол хэлдэг хичээлийн эрхлэгч, бас нэг ширүүн дориун багш тэргүүлчихсэн сүрэг адуу шиг амьтад ангид пижигнээд ороод ирдэг юм. Тэд дундаа нус нулимсандаа хутгалдсан нэгэн бяцхан охиныг чирчихжээ. Охины хүзүүнээс томоос том пайз дүүжилж, дээр нь “Муу” гэсэн бичгийг хайш яайш бичжээ. Тэгээд бүгдээр ам уралдан өнөөх охины муу муухайг дуудаж дуудаж, нус нулимсыг нь шавхаж шавхаж аваад дараагийн анги руу чирээд гарцгаалаа. Бид ч “За даа, муу дүн авах юм бол ингэж л амьдаараа алуулах юм байна” гэдгийг яс махандаа ортлоо, айдас хүйдэс, ичгүүр доромжлолтойгоо хамт мэдрэв.

Одоо эргээд санахад тийм муухай доромжлолыг давж гарч чадсан бяцхан охины тэвчээрийг нь гайхдаг. Гэсэн ч насан туршийн сэтгэлийн шарх бяцхан зүрхэнд нь толбо болон унаа даа. Хүүхдүүд бид ч түүнийг харсан дариудаа хэл амаа гозолзуулаад, элэглэж шоолоод амар заяа үзүүлэхгүй, дотуур байрныхан нь ч хоолонд орохдоо нэг ширээнд суухаас зугтаадаг, тэрбээр ганцаар төөр дор ширээний буланд нусаа татсаар сууж байдагсан. Охин тун удалгүй хөдөө гэрлүүгээ яваад эргэж ирээгүй юмдаг.

Сумын төвд тун ховорхон үзэгдэнэ. Үзэгдэх юм бол өнөөх ичгүүр доромжлолыг нь хүүхдүүд бид ханатал нь сэргээж өгдөг хойно арга ч үгүй биз. Хожим сонсож байхад арван хэдтэй балчир насандаа 40 гаруй насны хүнд очиж, хоёр хүүхдийн ээж болж, дажгүй амьдарч байгаад 30-аад насандаа зүрхний өвчнөөр нас барчихсан байж билээ.

Охины мууг үзэж, сургууль даяар шившиглэж явахдаа манай сургуулийн тэдгээр багш нар ганц сайн арга хэмжээ авлаа даа л гэж бодож байсан байхдаа. Гэтэл түүний цаана бүхэл бүтэн хүний хувь заяаг орвонгоор нь эргүүлж байгаагаа ер нэг ч удаа эргэцүүлж байсан болов уу. Бас түүнийг нүдээр харсан бидний оюун сэтгэхүйд хүний энэ ертөнцөд ямар аймшигтай дарамт, доромжлол гэж байдгыг гүн бат шингээж, суулгаж өгсөнөө мэдэрсэн болов уу. Хариугүй үйлдэл гэж ер байдаггүй гэдэг. Шашин номынхон “Үйлийн үр” ч гэдэг.

Миний үе тэнгийнхний олонхи нь сургуульд явахдаа тийм ч дуртай байгаагүй санагддаг. Хичээл цонхдоход/багш ирээгүй үе/ бид бөөн баяр болдог байж билээ. Албан хүчээр л биднийг
“Ардын сургуулийн
Алтан босгыг
Алхаж орсон
Анхны өдөр өө” гэж дуулуулж байснаас биш, бид яг нидэр дээрээ
“Майн нэгэн мандтугай
Манай сургууль сөнөтүгэй” л гэж дуулалддаг байсан юмдаг. Миний үеийнхэн буюу 80-аад оны эхэн үеийнхний олонхи нь миний энэ үгийг батлан хэлнэ гэдэгт өчүүхэн ч эргэлзэхгүй байна.
Олон ч хүүхэд ардын сургуулийн алтан босгыг алхаж ороод, тэнэг мангар, нойлын ногооноороо дуудуулсаар мөлхөж гарч байсан даа.

Гэхдээ тэр цаг үе бол өөр цаг үе, аргагүй бурангуй дарангуйллын үе. Тийм ч байхаас аргагүй гэж цагаатгаж болно. Гэтэл өнөөдөр, монгол орон хүний эрхийг бүхнээс дээдэлсэн ардчилсан тогтолцоонд шилжээд, хүнлэг энэрэнгүй нийгэм байгуулна хэмээн зарлан тунхаглаад 18 жил болсоны хойно, бүхэл бүтэн үе өнгөрсөн хойно Монголын сургуулиудад яг иймэрхүү хандлага, дарамт байна гэвэл та итгэж үнэмших үү. Хүүхдүүд сургуульд явахаас халширдаг, залхсан шинжтэй байна гэвэл та үнэмших үү.

***
Бараг сарын өмнө, Баянзүрх дүүргийн нэгэн сургуулийн биеийн тамирийн талбайн хажуугаар гарч явлаа. Талбайд 7-8 орчим насны 30-аад хүүхэд жагсаж, багш нь тэдэнд биеийн тамирын дасгал хөдөлгөөн зааж байгаа бололтой. Гэтэл багшийн зандчин хашгичиж байгаа дуун төө хол явж байсан намайг сэртхийлгэв.

- Эргүү малуудаа, баруун тийш эргэ гээд байхад.. Хөөш новшоо, балай юм уу, хаашаа юм бэ чи. Эргээч ээ. Наад гар чинь хугарчихаагүй юм бол олигтойхон хөдөлгөөд өгөөч ээ, тэнэг ээ. Хүүш П... минь

Агдчин зандчих дуун сонсогдсоор. Ёо ёо, зүрхээр хатгуулах шиг болов. Энэ чинь сургууль мөн үү, залхаалт, цэргийн хуаран уу, аль эсвэл шорон уу.
Ийм харьцаанд буй хүүхдүүд сургуульдаа дуртай, идэвхтэй байна гэж үү. Ийм доромжлол, дарамтан дотор байгаа бяцхан хүүхдүүдийг хүмүүжилтэй, өөрийгөө төдийгүй өрөөлийг хүндэтгэдэг, соёлтой, эрх чөлөөгөө мэдэрч ухамсарласан, бие даасан иргэн болно гэж горьдохын ч хэрэггүй. Ёстой нөгөө
“Заамал нарсан дүнзэнд суугаад
Засрана гэвэл гонжийн жоо” биз ээ.

Хүүхдийг хувь хүнийх хувьд хүндлэн дээдэлж байж эрүүл зөв иргэнийг төлөвшүүлнэ, эрүүл зөв иргэнтэй байж л нийгэм төлөвшинө. Энэ бол хаашаа ч гажихгүй, ямар ч засваргүйгээр хэрэгждэг хууль.

Гэтэл бид хүүхдийг хар багаас нь цэргийн казарм шиг харьцаанд давтаж дарчихаад, хүмүүжилгүй болж байгааг нь гайхацгаах юм. Төмс тарьчихаад алим хураана гэж горьдож буйтай адилхан инээдтэй гэнэхэн хэрэг. Энэ олон жилүүдэд бид ямаршуухан “төмс” тарьсанаа өнөөдөр гадаа гудамжинд, зам дээр, зоогийн газарт, дэлгүүрт, тэр ч бүү хэл улс төрд хүртэл харж залхаж байна. Дэлгүүрт орлоо, юмны үнэ асуусныхаа төлөө тэнэг мангараараа, сохор доголонгоороо толгойгоо эргэтэл тачигнуулж аваад гарна. Зам дээр яг зам голлоод сажилчихна, эсвэл яг замын голд гэнэт зогсчихно. Хаагуур нь ч гарах аргагүй. Энэ хорвоод ганцаараа биш, хүний нийгэмд, өөртэй нь яг адилхан хүмүүстэй эн зэрэгцэн, адил тэгш эрхтэйгээр амьдарч байгаагаа мэдэж баймаар гэж халагламаар. Уг нь мэдэж байгаа л даа. Харин ердөө л өөр бусдыг хүндэтгэдэггүй, эрхийг нь хүлээн зөвшөөрдөггүйд нь л асуудлын гол нь байгаа юм. Түүнээс биш манай зарим нийтлэлчдийн бичээд буй шиг баахан хөдөөний зэрлэг хэнэггүй гарууд хотоор дүүрчихээд ийм хачин хөл толгойгүй юм болоод байгаа юм ч бас биш байх. Аль нэг газарт ороод үүдний жижүүрээс нь “Сайн байна уу” гээд мэндлээд орхихоор “Аан” гээд “Чи чинь хэн нь билээ“ гэсхийн ангайгаад байна. Мэндлүүлж, хүндлүүлж ч чадахгүй. Эцсийн эцэст энэ бүхэн явж явж боловсролын систем, түүнийг агуулга дээр очиж унана.

Өнөөдөр анги танхимдаа гутаагдан доромжлуулж буй хүүхэд маргааш хэн нэгнийг гутаан доромжлоход ер гайхах явдалгүй. Хүүхэд насандаа хүндлэл, хүн ёсны харьцааг огтхон ч амсч байгаагүй хүүхэд хэнийг ч хүндэлдэггүй, хэнийг ч гутаан доромжлохоос сийхгүй хүн болчихсонд халаглах явдалгүй.

Өчигдөр багш нартаа элдвээр хэлүүлж, дээрэлхүүлж, эрхээ зүйл бүрээр зөрчүүлж байсан хүүхэд өнөөдөр нийт олныхоо эрхийг өчүүхэн чинээ тоодоггүй “сайхан улаан луйварчин бөгөөд улс төрч” болж хүмүүжсэний нь төлөө сонин хэвлэлээр харааж, элдэв жагсаал цуглаан хийгээд байх инээдтэй хэрэг юм.
7 сарын нэгэнд ямар аймшигтай балмад хэрэг явдал болов оо гэцгээж байна. Өнөөдөр тэр хэрэгт оролцсон, шатаасан, хулгай хийсэн хүүхдүүдийг шүүж байна. Ял чангадлаа, улс төрийн золиос боллоо гэлцэн бас л талцаад маргаад эхлэв. Гэтэл эцсийн эцэст нийгэм маань өөрөө гэмт хэргийн шинжтэй болчихсон байгааг хэн ч анзаарч, халаглахгүй юм.

Гадна оронд явж байхад Орос, Монгол гэх мэтчилэн хуучин соц системтэй байсан орны иргэд ер нь аливаа харьцаан дээр, ялангуяа хүнийг хар шар, сохор доголон хэн байлаа ч гэсэн хүнийх нь хувьд хүндэтгэх, түүний тусгаар эрхийг хүлээн зөвшөөрөх тухай анхан шатны хэвшил дадал байдаггүй нь илэрхий ялгарч анзаарагдаг л юм билээ.

Миний таниж мэдэх хэдэн япон, солонгос иргэдийн хүрээнд... ер нь өөрөөсөө доош хүнийг жаахан дээрэлхчих гээд байх хандлага хааяа анзаарагддаг юм. Гэтэл Япон, Солонгос орон маань эрх чөлөөтэй мэт атлаа нийгмийн гүнд нь хууль бус далд дарангуйлал маш тархмал байдаг гэдгийг олон жил тэнд амьдарсан хүмүүс хэлж байх юм. Тэрхүү өөрөөсөө доош хүнийг дээрэлхчих гээд байдаг чанар нь дарангуйллын систем доторх хүний сэтгэхүйд үлдээсэн урхаг, сүүдэр л шүү дээ.

Хоёр охин маань монголдоо сургуульд яваад сар гаруйхан л болж байна. Гэхдээ сургуульдаа нэг л дурамжхан явах болсон нь анзаарагдсан юм. Америкт баяр ёслол, эсвэл үер, шуурга болоод хааяа сургууль нь хичээллээгүй тохиолдолд хүүхдүүд харин ч эсрэгээр дурамжхан байдаг байж. Өглөө 8.30-аас үдээс хойш 3.30 хүртэл хичээллэнэ. Тэндээ хооллож, ундаж, тоглож наадаж, бас унтаж амарч ч болно. Сургууль хүүхдийн хоёр дахь гэр орон нь. Бүх багш нар хүүхэд бүрийн дотно найз нөхөд, зөвлөгч нь байна. Хоцроход гайхах явдалгүй, хүнд юу ч тохиолдож болно шүү дээ. Хичээлээс хоцорсоных нь төлөө хүүхдийг зэмлэж, залхааж, олны өмнө донгодно гэж байхгүй. Харин хүүхдүүд өөрсдөө хоцорч болохгүй гэдгээ маш сайн ухамсарладаг, би хичээлээсээ хоцорсоноор тэр олон хүүхдэд төвөгтэй байдал бий болгож байгаа гэдгээ, бас хамгийн ойр дотнын хүмүүс болох багш нарынхаа сэтгэл итгэлийг сэвтээнэ гэдгээ ойлгож мэдэрсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл хүүхдэд үүнийг ойлгуулсан байдаг. Тэгэхээр хүүхдүүд онцгой юм л болоогүй бол хоцроно гэж байдаггүй.

***
Америкт очсон дариудаа хүүхдэд гар хүрч болохгүй, зандчиж болохгүй, 13 нас хүрээгүй хүүхдийг гадуур асран хамгаалагчгүй явуулж болохгүй, мөн гэрт нь ганцаар үлдээж болохгүй гэх мэт бөөн олон болохгүйтэй тулаад “За юун сүртэй юм, будаач будаач гэхээр сахлаа будав гэгчээр хүний эрх гэхээр арай дэндүү сүржигнэх юм” гэж бодогдож билээ.

5, 8 настай хоёр хүүхдээ машиндаа үлдээж буугаад дэлгүүрт хурдан ороод гараад иртэл бөөн цагдаа болчихсон байсан тухай нэгэн танил маань надад зориуд анхааруулж байсан юм. Тэгээд мань хоёрын эцэг эх байх эрхийг нь хасахдаа хүрч, шүүхээр орж байж арай гэж нэг юм салсан ч 6 сарын турш нэг хянагч байн байн ирж хүүхэддээ хэрхэн хандаж байгааг нь шалгадаг байсан гэсэн. Мэдээж хэрэг шүүхээр орсон тохиолдолд бөөн мөнгө хөрөнгө асгарна л даа.

Бас нэгэн танил маань шөнө дунд гэртээ орж ирсэн охиноо алгадаж орхитол охин нь цагдаа дуудчихаж, цагдаа ирээд аавыг нь гавлаж аваад явчихалгүй хаачихав. Бас л бонд, өмгөөлөгч, шүүх гээд бүтэн 3 сарын турш бөөн юм болсоны эцэст арай гэж нэг юм аярчээ. Тэр танил маань би эцэг нь юм байгаа биз дээ, охиноо нэг алгадчихаж ер яадаг юм, энэ тэнэг америкууд үүнийг ойлгохгүй л дээ гэж гомдоллон ярьж байсансан. Тиймдээ, монгол хүний сэтгэлгээ өөр шүү гэхчилэн бид ам нийлж, америкуудаа баахан муулснаар тайвширцгаасан.

Би өөрөө 3 настай хүүгээ машины урьд суудалд суулгаж яваад цагдаад ёстой нэг навсайтлаа торгуулж билээ. 3 настай хүүхэд зөвхөн машины арын суудлын голд тусгай хамгаалалт бүхий суудалд заларч явах хуультай. Ямар нэгэн осол аваар болоход хүүхэд үнэхээр найдвартай байдаг. Харин манайд бол хүүхдүүдээ хэд гурваар нь урд суудал дээр овоолчихсон давхиж явах. Жижигхээн осол гарахад л хүүхэд цонхоор төө хол шидэгдэнэ шүү дээ.

Энэ мэтчилэн америкт хүүхдийн эрхтэй холбоотой маш олон хууль, журам бий. Хүүхдийн эрхийг бүхнээс дээгүүр зална. Заримдаа дэндүү ч гэмээр.

Гэвч маш ялимгүй жижигхэн мэт зүйл ч хүүхдийн сэтгэхүйд гүн гүзгий ул мөр үлдээдгийг, тэр нь насан туршид сүүдэр, эсвэл гэрэл гэгээ болон дагалдадгыг хожим анзаарч, за юун сүртэй юм хэмээн бодож байсан маань харин ч ихээхэн төөрөгдөл болохыг ойлгосон билээ.

***
Хэдхэн хоногийн өмнө охин маань асууж байна.
- Ааваа, цагдаа яаж дууддаг юм?
- Мэдэхгүй ээ, эмчийг л 103-аар дууддаг санагдаж байна.

Үнэндээ би цагдааг хэрхэн дуудахаа ч мэдэхгүй яваа хүн. Өдий хүртлээ нэг ч удаа цагдаагаас тусламж хүсэж байсангүй. Халдлага, түрэмгийлэл, дээрэмдлэг, зодоон цохион зэрэгт зөвхөн хоёр гарынхаа чадлаар л өөрийгөө хамгаалахыг оролдож, чадвал хамгаалаад, чадахгүй бол нэвширтлээ нүдүүлчихээд л явж байлаа. Үр дүн муутай хамгаалалтуудын маань гор болсон тархины гэмтэл, өвчин олон жил намайг шаналгаж явна. Бид чинь ийм л бурангуй, ширэнгийн мэт хуулинд дор явж ирж шүү дээ. Гэхдээ одоо бол би үр хүүхдүүдээ ийм балар хуулийн дор бөхийлгөмөөргүй байна. Эцэг эх та ч гэсэн надтай нэгдэх байх гэж найдаж, бас хүсэж байна. Хууль ёс нь хэрэгждэг, хүний эрхийг хүндэтгэдэг ардчилсан оронд аж төрж буйгаа мэдэрмээр байна. Төр нь, цагдаа нь иргэнээ хамгаалдаг гэдгийг мэдэрмээр байна.

Охиноо ингэж асуунгуут санаа аваад 109-рүү залгаж цагдаа хэрхэн дууддагийг лавлав. Гэтэл өмнөөс Зэвсэгт хүчний жанжин Штабын дэргэдэх үү? хэмээн тэмээ гэхээр ямаа гэдэг шиг юм асууж байх юм.
- Үгүй ээ, цагдаагаас ямар нэгэн тусламж хэрэгтэй болоход дуудах утасны дугаар асууж байна.
- Том хүн юм бол 103-аар дуудлага өгч болно. Дүүрэг, дүүргийн цагдаа өөр өөр дугаартай байдаг юм ш тээ, та аль дүүрэг юм. Хэрвээ гэмтсэн бол та гэмтлийн эмнэлэг рүү залгаж болно шүү дээ
- За за болье.
Нээрээ цагдаа дуудах гэсээр байтал алуулах юм байна л даа. Тэгээд охиндоо цагдааг дуудахад их төвөгтэй юм шиг байна гэж учирлаад яагаад цагдаагийн дуудлагын утас хэрэг болсоныг нь лавлав.
- Зүгээр л... гэхдээ америкт манай багш нар бидэнд бүх хэрэгтэй утасны дугааруудыг цээжлүүлдэг ш тээ. Харин монголд яагаад ингэхгүй байгаа юм бэ?
- Ямар нэгэн юм болоо юу, миний охин.
- Манай сургууль дээр нэг хүүхэд нөгөөгөө зодчихсон чинь ухаан алдаад уначихсан.
- Тэгээд яасан.
- Яагаа ч үгүй....
Би охиныхоо санааг ойлгов. Энэ мэт ямар нэгэн халдлага болвол цагдаагаас тусламж хүсэх тухайгаа л бодож ааваасаа асуусан нь тэр байж.
- Миний охин ямар нэгэн юм болбол аавыгаа л дуудчихаж байхгүй юу?
- Та америк цагдаа шиг тийм хурдан ирж чадах юм уу?
- Монголдоо бол аав нь цагдаагаас хамаагүй хурдан очиж чадна аа, амлая.
Энэ ч хэтрүүллэггүй үнэн л дээ.

***
Ингэхэд ер нь боловсрол гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ? Ямар нэгэн тодорхойлолт байдаг л байх.

Бага, дунд, ахлах бүх ангидаа улаан онц сурсан миний үеийн нэг охин байсан юм. Онц л авна. Нэг удаа 4 авчихсан чинь бараг амиа хорлохоос наахнуур юм болж, сургууль даяарын юм болсоны эцэст өнөөх 4 тавьсан багш буруугаа хүлээж дүнг нь засаж, санааг нь амрааж билээ. Түүнд бол онц дүн авах нь амьдралынх нь цор ганц зорилго байсан болов уу гэмээр. Уншаад л, цээжлээд л, түүнээ эргүүлж самбарын өмнө гөвөөд байдаг. Гэтэл хөөрхий, яг улаан амьдрал дээр гарахаараа өнөөх олон цээжилж багшийн өмнө дуржигнатал нь урсгадаг байсан зүйлсээс нь ер хэрэг болсон нь өдрийн од шиг. Хааяа нэг шийдвэр гаргахаараа яг тэр тэнгэрийн од шиг аймаар амьдралгүй юм хийнэ. Хамт олондоо адлагдана. Аргагүй барьц алдан сандарч байгаам чинь. Дунд сургуульд байхдаа муухан сурлагатантай тоож дуугардаггүй байсан өнөөх маань одоо хулхи нь нам буучихсан, нүднийх нь гал үхчихсэн дэлгүүрийн лангуун дээр сууж байхтай таарав. Бид чинь ийм л догма сургалтанд шүтэж ирсэн байх юм. Хайран залуу нас, цаг хугацаа. Хайран амьдрал, хувь заяа. Үүнийг боловсрол л гэж лав хэлэхгүй байх.

Гурван ч дээд сургуулийг улаан дипломтой төгссөн нэг нөхрийг таних юм. Ажлын ямар ч чадвар байхгүй, дэмий л өнөөх олон ромбо, улаан дипломоороо гайхуулж явах, өөр гайхуулах юмгүй хүн чинь... Ардчилсан хувьсгалын дараа түүн шиг олон улаан дипломтны чадварыг гүйцэд үнэлж дэвшүүлээгүй, дарж хэлмэгдүүлж байсан МАХН-ын батлахаа урж шидээд ардчилагч болж баахан манаргасан. Гэвч угаасаа ажил үүрэг гүйцэтгэх, нөхцөл байдлыг зөв үнэлэх, улмаар зөв шийдвэр гаргах чадвар эзэмшээгүй хүн чинь ардчиллынхаа нэр хүндийг ч бас давхар баахан баастаж аваад гарсан. Одоо ертөнц хорвоод гомдоллосон, агсарсан хүн архи уугаад л явж байна. Түүн шиг улаан онц хүнийг энэ ертөнц ойлгохгүй, чадварыг нь ашиглаж чадахгүй байна гэнэ ээ. Буруу цаг үед төрсөн юм байх. Бид чинь өмнө нэг иймэрхүү тогтолцоонд явсан шиг билээ. Мэдээж хэрэг өмнөх сургалтанд сайн тал зөндөө бий ч уг системийн гаж байдлыг тэр сайн талууд нь халхалж чадахгүй юм. Боловсрол гэхээр л нэг баахан хэрэгтэй хэрэггүй нь мэдэгдэхгүй мэдлэг гэж ойлгодог, боловсролын тогтолцоо гэхээр яг тийм сохор хандлагад хүнийг шахдаг байж таарахгүй байх аа.

Боловсролыг цогцоор нь ойлгох хэрэгтэй санагдана. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн ерөнхий болон тусгай эрдмийн мэдлэг чадвараар нь боловсролыг хязгаарлах биш, тухайн хүний нийгмийн өргөн харилцаанд орж буй бүх талын хандлага, чадвартай нь хамтад нь ойлгох учиртай байх.

Өмнөх бичлэгтээ америк болон монголын боловсролын тогтолцоо яг эсрэг хандлагатай байгаа талаар цухас дурдсан.

АНУ-д бага ангиудад хичээлийн ачаалал хүүхдийг залхаахааргүй маш бага байхын зэрэгцээ хүн ёсны хүмүүжлийн арга дадлуудыг суулгаж өгч байдаг. Хамгийн наад зах нь хүнтэй зөв мэндлэх, харьцах гээд. Анги дэвших хирээр хичээлийн ачаалал хүндэрсээр коллеж, их дээд сургуульд оюутан жинхэнэ хэн болсоноо эцсийн боломжоороо шавхан илэрхийлэх тийм чанга хатуу шалгуурын өмнө тулж очсон байдаг. Их дээд сургуулиудын оюутнуудын бие даах, шийдвэр гаргах, дүгнэлт хийх, аливаа эх бичвэр, судалгаа шинжилгээтэй ажиллаж буй чадвар манайхтай харьцуулахын аргагүй.
Харин манай монголд яг эсрэг байх юм. Бага балчирт нь баахан хичээлээр бөмбөгдөж, бөмбөгдөж, залхааж авна. Эрдэм ном гэхээр толгойтой үс нь арзайтал босч ирдэг болтол нь бөмбөгдөнө. Түүнээ яг мал адгуус шиг харьцаагаар хэрэгжүүлэх гэж үзэж тарна. Хүүхдүүд ч бараг зэрлэг юм шиг байна. Анги дэвшихийн хэрээр багш нарын хяналтаас өнөөх зэрлэгшсэн хүүхдүүд гарч, буруу өссөн хүүхэд бухын хүзүүнээс хатуу гэгч болно. Тэгээд их дээд сургуульд бол бараг зөнгөөрөө болчихно доо.

Америкийн бага сургуулийн сургалтын агуулга нь хүүхдийг төлөвшүүлэхэд 100 хувь чиглэсэн байдаг. АНУ-д нэгнээ хүндэтгэж чаддаг, эрхээ мэддэг, тэр хэмжээгээрээ үүргээ ухамсарладаг, бие даасан иргэн хүнийг бэлтгэх гол “гал тогоо” бол бага сургууль байдаг. Хүүхэд бүрд энэ нийгмийн нэг салшгүй эд эс гэдэг ойлголтыг яг тэр бага насанд нь яс маханд нь ортол шингээж өгнө. Тэдгээр нь маш энгийн хэлбэрээр илэрч байна. Ганцхан жишээ л гэхэд олон хүнтэй газарт гэнэт голынхоо хийгээр хашгирч болохгүй, тэднийг чочоож болохгүй, хүндэтгэх хэрэгтэй гэдгийг америкт бага сургуульд сурсан хүүхэд маш сайн мэдэрсэн байдаг. Харин манай монголд маань шал эсрэг. Миний үгэнд итгэхгүй бол захын бага сургуулийн хаалгаар шагайгаад үзээрэйдээ. Хонх дуугарангууд л пижигнээд, дажигнаад, хашгичаад явчихна. Газар хөдлөөд эхлэв үү дээ гэмээр. Баахан зэрлэгүүд хөөж ирээд хашчихсан юм шиг. Тэгээд нөгөө зэрлэгүүдтэйгээ яг л зэрлэг адгуустай харьцаж буй мэт харьцана, зандчаад л, шугамаар ороолгоод л, харааж зүхээд л эхэлнэ дээ. Хүүхэдтэй мал адгуустай харьцаж буй мэт аашлаад байвал мөн л адгуусны мэт хариу үйлдлийг хүлээх нь 2+2 гэдэг шиг тодорхой.

Эрдэмтэд нэг сонин ажиглалт хийсэн байна. Бага насандаа чоно, ирвэс, сармагчин мэтийн хээрийн зэрлэг амьтдад “үрчлэгдэн” агуйд нь амьдарч байгаад эргэж хүмүүст олдсон 27 Маугли хүүхдүүдэд нэг нийтлэг зүйл байжээ. Тэд бүгдээрээ хүмүүсийн дунд нийгэмших анхан шатны босгыг давж чадсангүй, сар гарахаар чоно шиг ульдаг, хувьцас өмсөж чаддаггүй, гал үзэж чаддаггүй, махыг түүхийгээр нь зулгааж иддэг, орон дээр унтадгүй, аяганаас хоол идэж чаддаггүй, газарт асгаж байж долоож иддэг гэх мэтчилэн өнөөх агуйд адгууснуудтай хамт 2-11 насандаа олж авсан дадал хэвшлээ огтхон ч гээсэнгүй. Нэг нь бүтэн өгүүлбэр хэлж сурсангүй. Тэдгээр хүн-адгууснуудаас ердөө ганцхан нь л халбага барьж хоол идэж сурсан нь хамгийн агуу амжилт байж. Ганцхан Камала гэх Энэтхэгт олдсон охин л хүмүүсийн дунд 10 гаруй жил амьдарсан, бусад нь бүгдээр хэдэн сараас хэдхэн жил л амьдарчээ.
Энэ ч нэг юм, бүр аймаар юм хэлээд байгаа юм шүү, Багш нараа, эрхэм Боловсролын сайд аа, Ерөнхийлөгчөө... Цаг алдсан алдсан гэхэд арай хэтэрч буй мэт... 7 сарын нэгний хэрэг бол манай нийгэм хэрхэн зэрлэгшиж, гэмт хэргийн шинжтэй болсоны зөвхөн дохио биш үү.

Xүнийг зөв ойлгож, бас хүнд өөрийгөө зөв ойлгуулах, хүнийг хүндэтгэх, бас өөрийгөө хүндэтгэх чанар нь хүнийг насан туршид дагаж явдаг маш чухал чадвар юм. Ийм чадвар бүхий иргэд нь нийгмийнхээ эрүүл саруул эд эс нь болж, хууль хэрэгжих, шударга ёс ялах ганц тулгуур нь болж байдаг байна.
Хүүхдэд бага насанд нь ийм чадвар суулгахын тулд юуны түрүүнд тэдний эрхийг нь хүндэтгэн дээдэлдэг сургуулийн хүнлэг, халуун дулаан орчныг бий болгох хэрэгтэй байна. Хичээлээсээ хоцорсоныхоо төлөө бүтэн цаг гадаа дагжин, айж түгшин зогсдоггүй болгох хэрэгтэй байна.

Боловсролын болон бусад холбогдох хууль, тогтоомжууддаа хүүхдийн эрхийг маш тодорхой зүйл заалтуудаар тусгаж өгөх хэрэгтэй санагдана. Тэгээд түүнээ хэрэгжүүлдэг, хянадаг хатуу чанга тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй байна. Багш нараа ч дахин сургаж, дадлагжуулах, бага дунд ангид хичээл заах тодорхой шалгууртай болгох, цалин урамшлийг нь нэмэгдүүлэх, сургалтын шинэ орчныг нь бүрдүүлж өгөх зэргээр хийвэл ажил их байгаа санагдах юм. Юу юуны түрүүнд нийслэлдээ хичээлийн байруудыг шинээр бий болгож, ангид буй хүүхдийн тоог тодорхой хатуу тогтоосон хязгаараас давдаггүй болгох хэрэгтэй гэх мэтчилэн.

***
“Хүнээр хүн хийхээс илүү их ухаан байдаггүй юм” гэж ардын багш Б.Дүгэрээ гуай нэгэнтээ хэлж билээ. Монголын төр балчир иргэдээ хожмын соёлтой, хүмүүжилтэй, хариуцлагаа ухамсарладаг, эрх эрх чөлөөгөө дээдэлж, эрхэмлэж чаддаг хүн болгон төлөвшүүлэхэд аргагүй ухаан дутаж байна уу даа.

Аав охин хоёрын яриа буюу Монголын боловсролын шинэчлэл - 1

Охин маань сургуульд оров. Баянзүрх дүүргийн нэгэн сургуулийн 4 дүгээр ангид л даа. Америкт сурч байгаад ирсэн охины маань хувьд Монголынхоо сургуульд орж байгаа нь энэ. Орой авахаар очиход өмнөөс гүйж ирэнгүүт л:
- Аав аа, би нэг хачин юм хэлэх үү?
- За, тэг...
- Манай багшид ийм урт/гараа алдлав/ төмөр шугам байдаг.
- Юу нь хачин гэж, аавд нь ч тийм шугам байдаг шүү дээ.
- Тэр шугам нь дандаа муруйчихдаг юм.
- Яагаад тэр билээ?
- Хүүхдүүдийг цохихоор л муруйчихдаг, тэгээд тэгшилж байгаад дахиад л цохидог. Аймаар байгаа биз. Би айгаад юу ч хэлж чадаагүй ээ. - Миний охиныг цохисон юм уу?

- Үгүй л дээ.., манай ангийн зөндөөн хүүхдийг тэгэж цохисон.

Энэ шугам мурайх дайны зодуур бол монголынхоо бүх шатны сургуулиар дамжихдаа бишгүйдээ л нэг шугамдуулж, указкадуулж, үсдүүлж, чихдүүлж, элэгдүүлж, шанаадуулж, буланд сандал өргөн зогсож үзсэн надад ер сонин хачин, гаж зүйл биш л дээ.

Харин бэлтгэл ангиас /киндергарден/ 4 дүгээр анги төгстлөө 5 жил америкийн сургуульд суралцсан охины маань хувьд ер бусын хачин, байж болшгүй, санаанд нь багтамгүй гаж зүйл... Ганцхан удаа, санамсаргүй цохичихсонгүй, шугамаа муруйчихаар нь тэгшилж байгаад дахин дахин цохиод байдаг нь зориудын санаатай үйлдэл болно. Тэгээд л тэрхүү төмөр шугам охинд маань зодуурын, эрүү шүүлтийн аймшигт багаж хэрэгсэл болон харагдсан байна. Тиймээс л хамгийн түрүүнд багшдаа байдаг тэр том аймшигт төмөр шугамын тухай аавдаа сонин болгон ярьж буй хэрэг. Хэрвээ америкийн аль нэгэн сургуульд ийм явдал болсон бол ямар том шуугиан дэгдэх бол. Төмөр шугамны эзэн багш дахин хэзээ ч хүүхэдтэй харьцах эрхгүйгээр таслагдаж, сургуулийн захирал төдийгүй тухайн мужийн боловсролын сайд нь хүртэл огцрох байсан болов уу.

Гэтэл ийм үзэгдэл монголын бараг бүх сургуульд байдаг хэвийн зүйл гэнэ. Бүр хүүхдээ гэмтээчихээд эмнэлэг, шүүхээр орсон тохиолдлын тухай танил багш маань хуучлав. Тэр хүүхэд гэмтээсэн багш нь одоо ажлаа зүв зүгээр хийгээд л явж байгаа гэнэ. Сүүлийн 10 гаруй жил Монголын боловсролын системд эрс шинэчлэл хийж байгаа тухай байнга сонсож, дуулж байв. Үр дүн нь ямар байгаа юм бол? Боловсрол нь миний мэддэг салбар биш тул би нарийн ширийн зүйлийг нь сайн мэдэхгүй. Гэвч одоо миний өгүүлэх хэд гурван жижигхээн жишээ америкийн болон монголын боловсролын салбарын хооронд тогтолцоо хийгээд агуулгын ямар их ялгаа буйг хэлэх байх гэж бодож байна. Бас боловсролын салбарт шинэчлэл хийх гэж зүтгэж буй хүмүүст зарим нэгэн санаа өгч магад гэж найдаж байна.



***

Америкт байх хугацаанд хүүхдүүддээ крилл бичиг тууштай зааж сургаагүйгээс гадна хэдийгээр гэртээ монголоор ярьдаг ч хангалттай хэмжээний монгол хэлтэй байх боломж хомс байсан юм. Энэ зовлонг гадаадад буй монгол эцэг эх бүхэн ойлгож хуваалцах байх. Тэгээд сургууль эхлэх анхны өдөр охиныхоо ангийн багштай уулзаж, манай хүүхэд монгол хэлэнд сайнгүйгээс гадна криллээр дөнгөж л уншдаг бичдэг нь 5 дугаар ангийн түвшинтэй харьцуулахад тун доогуур үзүүлэлт гэдгийг учирлахад багш:

- Пөөх, зовоочих юм байна л даа, яана аа, гэрээр багш авч гүйцэхгүй бол явахгүй ш тээ, эсвэл бага ангид өгөх юм уу гэж бүүр төвөгшөөсөн байдалтай байх юм.

“Сургах нь багш таны үүрэг” гээд үг сөрмөөр байвч ямар орчин, сэтгэлгээн дотор байгаагаа санаад амаа жимийлээ. Мөн англиар ганц ч үг хэлдэггүй байсан охиныг маань сургах гэж бүтэн жил гаран сэтгэл гарган хичээн мэрийсэн америк багш нарийн дүр төрх эрхгүй санаанд бууж билээ.

Охин маань монголоос очингуут л сургуульд орсон юм. Бид өглөө School bus-д нь суулгаж өгдөг, орой тосож авдагаас өөр үнэндээ англи хэл сургах талаар нэг ч идэвх санаачилга гаргаж байсангүй, багш нар нь ч охин чинь англи хэл мэдэхгүй байна, одоо яана аа, энээ тэрээ гэж нэг ч удаа асуудал үүсгэж байсангүй. Тэр ч бүү хэл сургуулиас зөвхөн ганц охинд маань зориулаад англи хэлэнд нь тусалдаг нэг багш тусгайлан гаргасан байсан. Тэр багш байнга охины маань дэргэд байж, дохиж зангаж, бүүр мөлхөж, майлж байж ойлгуулдаг байсан байгаа юм. Энэ хооронд тэдгээр багш нараас нэг ч удаа залхсан, хэцүүрхсэн өнгө аяс илэрч байгаагүйг монгол багшийн төвөгшөөн ярьж байх үед маш тод санаж билээ. Нэг л мэдэхэд охин маань англиар чөлөөтэй шулганадаг болчихсон байсансан.



***

Найз маань хүүгээ хэдэн жилийн өмнө 6 настай байхад нь I хорооллын нэгэн сургуульд оруулжээ. Балчир хүү өглөө очингуут л ширээгээ дэрлээд унтаад өгдөг байсан гэнэ. 30 гаруй минут унтаж аваад хичээлээ эхэлдэг байжээ. Багш нь эцэг эхийн хурал бүр дээр “Танай хүүхэд өглөө болгон нус, шүлсээ гоожуулаад хичээл дээр унтдаг, хичээлээ хийдэггүй, гүйцдэггүй” гээд л ичиж улайтал нь илчилж, тачигнатал загнадаг байжээ. Эхлээд найз маань үг хэлдэггүй байснаа сүүлдээ тэсвэр нь барагдаж хэрэлддэг болоод, бүүр сүүлдээ эцэг эхийн хуралд нь ч очихоо байжээ. Гэтэл хариуд нь нөгөө багш хүүхдийг нь байнга дарамтлах болсон байна. Орой болгон хүүхдийг нь ганцааранг нь торойтол авч үлддэг, элдэв зүйл нэхдэг болжээ. Тэсэхээ байсан найз маань хүүхдийнхээ сургуулийг сольсон гэнэ.

Танил багш маань ийм тохиолдлуудын талаар олон жишээ хэлж өгөв. Хичээлдээ муу хүүхдүүдийг хичээлийн дараа ангид нь авч үлдэж байгаад залхтал нь суулгадаг. Нойлын ногоон тэг, мулгуу тэнэг мангараар нь дуудах бол хамгийн энгийн зүйл гэнэ.

Харин америкт ийм тохиолдолд хэрхэн ханддаг вэ? Нэг өдөр охины маань сургуулиас утасдаж байна. Хэлний бэрхшээлээс болоод охин маань тийм ч сайн сурдаггүй байсан юм. Сургуулийн нийгмийн асуудал хариуцсан ажилтан / social worker/ ярьж байна.

- Бид таньтай уулзах хүсэлтэй байна. Танд сургууль дээр ирэх цаг зав байна уу? Гэж байна.

- Байхгүй, өдрийн цагаар би байнга ажилтай гэвэл

- Тэгвэл бид оройн цагаар танай гэрт очиж уулзаж болох уу? Гэж гуйлаа.

Гэртээ тэдэнтэй уулзахаар цаг товлолоо. Гэтэл манайд бүхэл бүтэн десант буудаг юм байна. Сургуулийн дэд захирал нь нийгмийн ажилтнаа, охины маань ангийн багшийг, англи хэлэнд нь тусалдаг багш, мөн бас нэг ахмад багшийг дагуулчихсан 5-уулаа “зочиллоо”.

Би эрхгүй сүрдэж, ноцтой зүйл болох нь дээ гэж түгшиж, жижигрэв. Учир нь би багадаа нэг бус удаа аавыгаа сургуулийн захирал дээр дуудуулж, донгодуулж, дараа нь аавынхаа суран бүсний амт үзэж явсан тул охины маань талаар тун таагүй зүйл л ярилцах нь дээ гэж таамаглаж байв.

Гэтэл харин тэд охиныг маань магтаж гардаг байгаа. Маш найрсаг, найзархаг, хөгжилтэй л гэнэ. Их хөөрхөн цаасан хайчилбар хийдэг гээд охины минь уран бүтээлийг нэгэн хавтаснаас гарган ирж үзүүлж байна. Бас амьтанд их хайртай, сургуулийн хашаан доторх усан сангийн загасыг их анхаарч хардаг, мэлхийнд хоол өгдөг л гэнэ. Ангийнхаа хүүхдүүдэд их анхаарал халамж тавьдаг, хүүхдүүд бүгдээрээ түүнд хайртай л гэнэ. Багш бүр л өөр өөрийнхөөрөө нэг сайн сайхан зүйл хэллээ. Нөгөөх айдас, түгшүүр маань бага багаар арилж, би ч бүр пээдийгээд эхлэв. Тэгээд:

- Ингэхэд та бүхэн чухам ямар хэргээр яваа билээ? Гэж эрдүүхэн асуулаа.

- Танай охин их сайн охин, харин бид охиныг чинь сайн уншуулж сургаж чадахгүй байна. Гэж байна. Тэгээд үүндээ надаас уучлал эрж яваа юм гэнэ ээ. Би сандарч,

- Өө, харин ч охин маань та бүхэнд тийм их ажил удаж байгаад би та бүхнээс хүлцэл хүсэх учиртай гэлээ. Тэгээд тэд охиныг чинь өдөрт 30-хан минутын л нэмэлт хөтөлбөрт хамруулах талаар таньтай зөвлөлдөх гэсэн юм. Охин чинь их эрч хүчтэй, тэвчээртэй тул ачаалал болохгүй байх гэж бодож байна. Та зөвшөөрөх үү, хэрвээ зөвшөөрвөл та гарын үсгээ өгнө үү гэж байна. Өгөлгүй яахав дээ, баярлаад л гарын үсгээ зураад өгтөл харин тэдгээр багш нар надаас илүү баярлаж билээ.

Чухам энд л хүүхдийг сургах ёстойгоо ухамсарласан багшийн үүрэг, хариуцлага, чинхүү хүсэл харагдсан юм. Нөгөө талаар тогтоосон цагаас илүү нэг ч минутаар хүүхдэд хүчээр хичээл зааж, хүүхдийг ядрааж, залхааж болохгүй хатуу дүрэм журамтай учир тэд аавынх нь гарын үсгээр баталгаажуулж авч буй нь тэр ажээ.

Энд бас нэгэн зүйл маш тод анзаарагдсан нь хүүхдийг хүндлэн дээдлэх үзэл санаа юм. Хүүхэд бүрд сайн тал, сайн чанар байдаг. Чухам түүнийг нь олж харж чаддаг, түүгээр нь урамшуулж, идэвхжүүлдэг, цаашид амжилттай сурах нэгэн хөшүүрэг болгодог нь америк багш нарын нэг онцлог мэт санагдсан билээ. Хүүхдийн муу сул талыг хэзээ ч хамт олны нь өмнө уудлан илчилж, улайлгадаггүй, хувьчлан уулзаж, нээлттэй ярилцдаг нь хүүхдийн өөртөө итгэх итгэл, бие даасан чадварт нь асар чухал үүрэгтэй зүйл болох нь харагдсан юм.



***

Зун америкээс ирсэний дараа 7, 8 сард охиддоо хамаатнынхаа багшаар крилл бичиг заалгав. Хэд хоногийн дараа багштайгаа санал солилцоход 30 гаран жил багшилсан туршлагад нь тохиолдож байгаагүй зүйл анзаарсанаа ярьж байна.

Юуны түрүүнд охид үзгээ тааллаараа барьж бичиж байгаа нь сонин байжээ. Олон жилийн турш зөвхөн гурван хурууны өндгөөр үзгээ барьж бичихийг заасан багшид охид маань үзгийг гарынхаа аль ч салаагаараа барьж болдог юм, бүр атгаж байгаад бичсэн ч болдог гэж “заавардсан” байгаа юм. Бас үсгийг хаанаас нь ч эхэлж бичиж болдог гэжээ. Гол нь үүний цаана хүүхдүүд маш чөлөөтэй сэтгэж байгааг туршлагатай багш анзаарсан байна. Цаасны өөдсөөр, чулуугаар, модны мөчир, навчаар, молоконы лаазаар хөөрхөн дүрс, тоглоом хийж чадаж байгааг их олзуурхаж байв. Монголын сургалтанд буй хүүхдүүд хэзээ ч ингэж чөлөөтэй байж, санаа бодлоо, буруу зөвөө чөлөөтэй илэрхийлж, бүүр томчуул мэт санал солилцож байгаагүй гэлээ.

Хэдийгээр охид маань монгол хэл бичиг, тоо бодлого зэрэг үндсэн гол хичээлүүдээрээ бараг хоёр гурван анги доод түвшинд байгаа ч хүний нийгмийн болоод ертөнцийн зүй тогтолцооны талаар маш нарийн мэдлэгтэй байгааг нь багш гайхаж байсан юм. Тухайлбал нар сар яагаад хиртдэгийг, бороо яагаад ордогийг, салхи яагаад гардагийг, тэр ч бүү хэл загасны төрөл зүйлийг маш нарийн мэдэж, таньж байсан гэнэ. Аргагүй шүү дээ. Нэгийг нь нар болгож гэрэл бариулаад нөгөө хоёрыг нь сар, дэлхий болгож бөөрөнхий баг өмсгөөд, нар сар яагаад хиртдэдгийг харанхуй танхимд биетээр нь үзүүлэхээр чинь ямар ч хүүхэд ойлгоно. Хүүхдэдээ ч ачаалал багатай, бас сонирхолтой.



***

Охин маань ирсэн дариудаа ойр хавийн хэдэн жаалуудтай гадаа харайж наадаж, эрх тааваараа тоглож байв. Гэтэл аавыгаа сандран сандран дуудлаа. Очтол аавынхаа араар нуугдаж, зугтааж ч гүйгээд байх шиг. Яасныг асуувал хүүхдүүдийн нэг охиныг маань “Ална шүү, П...” гэжээ. Охин маань түүнд нь үнэмшчихэж:

- Та цагдаа дуудаач гэж шивнэж байна.

- Өө, тэгэж л байг, энэ чинь үнэнээсээ тэгээгүй юм, тоглож байгаа байхгүй юу? Гэлээ.

- Ингэж тоглодог гэж үү?

- Аав нь ч гэсэн тэгэж л тоглодог байсан юм. Зүгээр ээ, миний охин гэж байж арай гэж тайвшруулж билээ. Харин охин маань сэтгэлээр их унасан. Хүн яагаад тэгэж тоглодог юм бэ гэж дараа нь асуухад би хариулж чадаагүй.



***

- Танай анги хэдэн хүүхэдтэй вэ?

- 46

- Өө, яасан олон юм.

- Илүү олон хүүхэдтэй анги байгаа ш тээ. Ааваа.. 56 хүүхэдтэй.

50 гарсан хүүхэдтэй анги доторхийг би ер төсөөлж чадахгүй байна. Багш нь яаж тэсч байдаг юм бол. Хүүхэд бүрдээ хүрч чадна гэж үү. “Хэдхээн сортоотой нь үлдээд л олонхи нь гээгдээд явдаг юм” гэж танил багш маань тайлбарлав. Хичээлдээ ирсэн, ширээний ард суусан л бол боллоо, гүйцээ гэнэ. Тийм юм бол нэг талаас сургуульд ирэхийн, нөгөө талаас сургах гэхийн утга учир юу байна. Зарим багш нар хэсэгтээ л хүүхдүүдээ нэр нэрээр нь мэддэгүй сандардаг гэнэ.

Анги дүүргэлт яагаад ийм өндөр байгааг лавлав. Улаанбаатарын хүн ам маш хурдацтай өсч байгаагаас гэнэ. Тийм юм бол яагаад сургуулийн байр шинээр барьж болдоггүй юм бэ. Японы засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар боссон хэдэн өргөтгөлөөс өөр Улаанбаатарт маань нэг ч сургууль сүүлийн 20 жилд шинээр бий болсонгүй. Энэ чинь юу вэ таминь ээ. Энэ хугацаанд чинь Улаанбаатарын хүн амь 2-3 дахин өсчихөөгүй биш билүү. Олон олон баян компаниуд тийм ч бөх, тийм ч үйл явдал, ойд зориулж сая саяар нь мөнгө гаргалаа л гэлцэх юм. Нэг ч бага сургууль шинээр барьсан компани гэж сонсогдсонгүй дээ.

- Манай сургуулийн нэг анги дунджаар 40 хүүхэдтэй,

- Өө гайгүй байна, зарим сургууль 50 гарсан шүү дээ гэж багш нар ярилцаж байна. Ийм ачаалалтай багшаас хүүхэд бүрд хүрч ажиллахыг шаардах нь утгагүй хэрэг, бас боловсролын шинэчлэл амжилттай хэрэгжинэ гэсэн ямар ч үндэслэл байхгүй санагдана. Үгүй энэ Боловсролын Яам, үе үеийн эрхэм сайдууд юу бодож явсан юм бол. Засгийн газар ямар бодлого барьдаг юм бол...

Охин маань ярьж байна. Америкт манай анги 21, сургууль 260 хүүхэдтэй. Манай захирал, багш нар сургуулийнхаа бүх хүүхдүүдээ таньдаг ш тээ. Харин энд намайг манай ангийн багшаас өөр ямар ч багш таньдаггүй гэлээ. Энэ таньдаггүйн цаана сургуулийн, сургалтын ямар “таньдаггүй” хөндий, хүйтэн орчин байна вэ?...



***

Нэг дүү маань хүүгээ математикаар дагнасан нэгэн хувийн сургуульд оруулжээ. Маш сайн сургалттай сургууль аж. Нэг л хэцүү нь давсаг султай хүү нь завсарлагаанаар бие засч амждаггүйгээс ихээхэн бэрхшээл гардаг гэнэ. Нэг удаа ангидаа бие засч бөөн юм болжээ. Түүнээс болоод хүү нэг хэсэгтээ хямарч, хичээлдээ явж чадахгүйд хүрсэн байна. Бие засуулдаггүй юмуу, хаашаа юм гэсэнд, цаг байдаггүй, хэдхээн минут завсарладаг, хүүхдүүд дараалал үүсгэчихээд амждаггүй, хичээл нь маш шахуу учир хичээлээсээ нэг ч минут хоцорч болдоггүй гэнэ дээ. 10 настай балчир хүү миний ч бодож чадахгүй тригнометр, огторгуйн геометрийн тоог бодож байна. Сайн хэрэг.

Танил багш маань бас ийм жишээ олныг хэлж өгөв. Тэдний сургуулийн математикийн гүнзгийгийн багш 7 настангуудаар язгуур гаргаж сургасан гэнэ. Тэр нь их сайнаар яригдаж, заах чадварыг нь үлгэр жишээ болгожээ. Харин надад бол нөгөөх хоцрогдсон социалист сурган хүмүүжүүлэгч гэгддэг М. Сухомлинскийн нэг үг эрхгүй санаад орж байх юм. “Хүүхэд бүр математикч болох албагүй. Харин хүүхэд бүр эцэг эх болох учиртайг мартаж болохгүй”.

Бүр гайхмаар нь америкийн сургалтын систем Сухомлинскийн энэ зарчмыг яг таг хэрэгжүүлээд байх шиг надад ажиглагдсан. Америкийн бага сургуулиудын хичээлийн явцыг харвал маш хөнгөн. Бараг л энэ чинь хичээл заадаг юм уу даа гэмээр. Тоглуулаад л, наадуулаад л байх шиг. “Ийм ч сургууль, сургалт байх гэж ...” хэмээн эхнэр маань илэрхий дургүйлхэж байсансан.

Юутай ч бага сургуулийн түвшин манайхаас хавьгүй доогуур мэт санагдсан. Чухам үнэнийг мэргэжлийн хүмүүс хэлэх байх. Гэвч түвшин доогуур нь асуудлын гол нь биш юм. Миний ажигласнаар америкийн сургалтын системийн онцлог давуу тал юундаа байна вэ гэвэл? бага/элементари/, дунд/мидл/ сургуулийн сургалтын зорилго нь хүүхдийг юуны түрүүнд хүн болгон төлөвшүүлэхэд зориулагдсан мэт.

Хүүхэд бүхэн хүний нийгмийн дунд амьдрах нь ойлгомжтой. Хамгийн түрүүнд хүнтэй зөв мэндлэх, хүн хүнээ хүндлэх, автобус, элдэв үйлчилгээнд дэс дарааллаараа үйлчлүүлэхээс эхлээд л хүний нийгмийн доторх бичигдээгүй болон бичигдсэн бүхий л дүрэм журмыг хүндэтгэдэг болгон сургадаг байна. Чөлөөтэй сэтгэж, өөрийгөө илэрхийлж, бас бусдын тусгаар байдлыг хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэж сурдаг болдог байна. Тэнгэрийн дор хууль гээч нэг юмыг зөрчиж болдоггүй юм шүү гэсэн язгуур ойлголтыг чухам бага сургуульд нь л хүүхдүүдэд гүн бат суулгаж өгдөг байна. Энэ нь эргээд нийгэмдээ маш эерэг нөлөө үзүүлдэг, хууль нь хэрэгждэг, нийгэм нь хөгждөг. Мөн сөрөг хүчин зүйл ч байдаг нь одоо энэ сэдэвтэй холбож ярих зүйл биш юм.

10 настай охин маань нэг бус удаа миний журамгүй үйлдлийг засч залруулж өгч билээ. Нэгэн удаа дэлгүүрээс гартал бороо асгарч байв. Шүхэргүй гараад ирсэн охин бид хоёр гэр хүртлээ шалба норох нь тодорхой болов. Гэтэл манай зэргэлдээ байшинд амьдардаг залуу бидний дэргэдүүр мэндлэн гарч машинаа яаран зүглэхэд нь би араас нь гүйлээ. Харин охин маань та эхлээд хаашаа явахыг нь асуугаач, Майкл/хөршийн нэр/ өөр ажилтай ч байж болно шүү дээ гэж билээ. Үнэхээр ч Майкл өөр тийш яарч явсан, ямар ч боломжгүй байсан бөгөөд, биднээс уучлал гуйж, дараа таарах бүрдээ бид хоёрыг бороон дунд орхисон доо хүлцэл өчих болсон юм. Би бол өнөөх л монгол зангаараа гэрлүүгээ хүргүүлчих гээд байсан нь чухам тэр хүний эрх ашгийг нь хүндэтгээгүй бүдүүлэг хэрэг байж...

Нөгөө талаар бага балчир хүүхдийг их хичээл, ачааллаар залхаахгүйгээр үндсэн суурь ойлголтыг энгийн тоглоом, чөлөөт хэлбэрээр эзэмшүүлдэг нь маш ухаалаг шийдэл юм. Манайд бол шал эсрэгээр, байх. Балчир хүүхдүүдийг залхтал нь хичээлээр бөмбөгдөж байна. Залхсан, халширсан оюун ухаан цаашид үр дүнтэй хөгжих үү? 9 настай хүүхдэд тригномерт заагаад, балчир оюуныг нь бөмбөгдөөд байхаар чинь чухам хэд нь тэсч үлдэх бол, хэд нь нэгмөсөн залхаад, балчир оюун нь хатаж, мөхөх бол... Ийм дарамтанд байгаа хүүхдийн чухам хэдэд нь чөлөөт сэтгэлгээ төлөвших бол...??

Америкийн дунд сургуулийн төгсгөлөөс, ахлах сургуулиас хичээлийн ачаалал хар аяндаа хүндэрч, гүнзгийрээд ирдэг шиг анзаарагдсан. Бага насандаа төлөвшиж, зөв чиглэл авсан хүүхдүүд ч сонголтоо бие дааж ухаалаг хийнэ. Бас хичээл номондоо хандах хандлага нь ч эрс өөрчлөгдөнө. Ялангуяа коллежээс дээшилж, их дээд сургуулийн босго алхасны дараах оюутнуудын бие даах чадвар манай оюутнуудтай харьцуулашгүй. Индианагийн Их сургуулийн босгоор орж, хэдэн сар оюутнуудын дунд хутгалдаж үзээд өөрийнхөө оюутан байсан цаг үедээ үнэхээр их харамсаж билээ. Бид чинь оюутан байхдаа ер юу сурч байсан юм бол, яаж хичээж, чармайж байсан юм бол, мэдэхгүй ээ, эргээд санахаар зүрх шимширмээр. Индианагийн Их сургууль 38-40 мянган оюутантай. Жилд нийт элсэгчдийн дөнгөж 53 хувь нь л төгсдөг гэсэн. Америкт мастер хамгаална гэдэг бол үнэхээр нэр төрийн, амьдралын баталгаа болдог.

Өдгөө Вашингтонд буй М.Саруул-Эрдэнэ андын бичсэн “Дотно андын захиа буюу Америкт хэрхэн эмч болдог вэ?” нэртэй нийтлэлд америк оюутнууд хэрхэн сурч ажилладгийг маш тодорхой нүдэнд харагдтал өгүүлсэн нь бий. Ер нь энэ хоёр боловсролын системийг харьцуулбал яг эсрэгээрээ, америкийн боловсролын систем манайд яг уруугаа харсан байрлалтай мэт. Харин одоо мэргэжлийн хүний дүгнэлтийг сонсоё.

Америкт доктор хамгаалсан Ж.Алимаа “Америкийн дээд боловсролын системийн тухай” өгүүлэлдээ ийн бичжээ. “Америкийн боловсролын системийн нэгэн онцлог давуу тал бол оюутнуудыг бүрэн өөрөө бие дааж сэтгэдэг чадвартай хүн болгож сургадагт оршино. Иймээс Америкийн коллеж төгссөн хүн аливаа нэгэн ээдрээтэй асуудал, бодлого, проблемтэй учирвал түүнийг шийдвэрлэх, хариултыг олж чөлөөтэй шинийг санаачлан сэтгэх тал дээр илүү чадалтай байдаг (problem solүing skill). Мөн коллежид суралцах явцад хүнтэй зөв харьцаж сурах (communication skill) чадварыг хөгжүүлнэ. Хүнд өөрийн үзэл бодлоо зөв илэрхийлж, өөрийгөө зөв ойлгуулах болон бусдын хэлсэнийг зөв ойлгож сурах нь хүний амьдралын туршид ямагт хэрэглэгдэх чухал чанар юм. Цаашилбал, ямар мэргэжил сонгосноос хамаарах ч гэсэн, америкийн коллеж төгссөн хүн бүр маш сайн зохион бичлэгийн (writing skill), юмыг шинжлэн задлах (analytical skill), зарим нөхцөлд тооцоолон сэтгэх (quantitatiүe skil) гэх мэтчилсэн чадваруудыг сайн эзэмшсэн байдаг.”



***

Хэд хоног хичээлд явсны дараа охин маань ийн ярив.

- Ааваа, манай багш бас хүүхдүүдийг тэгэж зодох нь зөв юм байна.

- Хүүе, яагаад тэр билээ?

- Ширээн дээрээ гараад дэвхэцээд байгаа юм чинь, бас цүнх булааж аваад шууд зугтаачихаж байгаа юм чинь. Хүний цагаан цамцан дээр балаараа сарааччихаж байгаам чинь

- Аанхан...

- Тэгээд тэгэж болдоггүй юм гэхээр улам тэгдэг юм.

- Аанхан...

- Завсарлаад багшийг гараад явангуут тэр олон хүүхдүүд бүгдээрээ аймаар галзуу болцгоочихдог юм чинь... Дуурайгаад галзуурчихмаар...

Нээрээ ч галзуурчихмаар болдог байх даа. Хатуу дарангуйлал, дарамтан дор байгаа хүүхдийн балчир оюун ухаан, сэтгэл зүрх эрх чөлөөгөө тэгэж гаж галзуу байдлаар илэрхийлж, мэдрэх нь аргагүй юм. Монголын маань боловсрол нэг иймэрхүү дүр төрхтэй.

Нийгмийн хөгжлийн нэг тулгуур нь яах аргагүй боловсрол. Боловсрол ийм байхад хөгжлийн, бүр үсрэнгүй хөгжлийн тухай ярих нь утгагүй мэт санагдаад болж өгөхгүй байна даа.

“Цаг төр” сэтгүүлийн 25 асуулт

За нэг өөрийгөө рекламдчихая. Ер хийсэн юмгүй л хүний ажил л даа, энэ бол. Ялангуяа сүүлийн үед ер албаны ажилд түүртээд блогтоо юм ч оруулж чадахгүй, шинээр нэг ч юм бичиж, нэмж чадахгүй явна. Тэгээд энд тэнд дэмий ярьсан яриагаараа л ээлж өнгөрөөх нь дээ. "Цаг төр" сэтгүүлд 25 асуулт хариулт гэдэг булан байдаг юм байна. Дашрамд уг сэтгүүл тун дажгүй сэтгүүл санагдсан шүү. Хэдэн дугаарыг нь уншсаны дараа ийм бодолтой болсон.
Харин энэ асуулт хариулт бол ямар нэгэн хэмжээгээр миний дотоод ертөнцийн хэлтэрхий учраас хувийн блогтоо орууллаа. Зөвөөр ойлгоно биз ээ.


“Цаг төр” сэтгүүлийн 25 асуулт

Ургийн овог:
Жалайр.

Овог нэр:
Баасангийн Номинчимэд

Төрсөн газар:
Говь-Алтай аймгийн Халиун сум, Халиун голын хөвөөнд

Багын мөрөөдөл:
Оддын дунд аялах

Ажил, бүтээл:
Сэтгүүлч, МОНЦАМЭ агентлагийн дэд захирал. Бүтээлийн хувьд ганцхан ном хэвлүүлсэн “Хувьгүй хаан Аригбөх”, түүхийн сэдэвтэй.

Бахархал:
Монгол түмнийхээ ер бусын эрч хүчтэй, баатарлаг түүхээрээ. Бидний өвөг дээдэс чинь бүтэн гурван зууны турш дэлхийн бодлогыг тодорхойлж байсан юм шүү дээ. Өөр ямар ч үндэстэн ингэж чадаагүй. Цагтаа бид чинь өнөөдрийн Америкаас хэд дахин илүү хүчтэй явжээ. Энэ бол бидний бахархал, бөс хөгжлийн ой санамж, уриа дуудлага ч болох учиртай.

Төрийн болон төр засгийн ямар тодорхой бодлого, төслийн үр дүнг та хамгийн түрүүнд мэдэхийг хүсч байна вэ, яагаад?
Монгол орны хөгжлийн нэг гол тулгуур болсон уул уурхайн талаар, ялангуяа гацаанд орчихоод байгаа стратегийн томоохон ордуудын талаарх төр засгийн бодлого, үйл ажиллагааны үр дүнг л харахыг хүсч байна. Нөгөөтэйгүүр үүнийг ч, мөн Монгол үндэстний сэргэн мандах үзэл санааг багтаасан маш тодорхой хөгжлийн үзэл баримтлал бидэнд их үгүйлэгдээд байна уу даа.

Биширдэг түүхэн хувь хүн?
Чингис хаан. Монгол хүн бүрд өөр өөрийн гэсэн Чингис хаан байдаг байх. Миний Чингис хаан бол миний оюуны эрлийн, итгэл үнэмшлийн, эрмэлзэл, хүслийн цогц дүр. Би түүнийг амьдаас амьд гэдгийг нь ямагт мэдэрч байдаг. Тэр хаа сайгүй оршин байдаг.

Уншсан номнуудаасаа гурвыг магтвал...?
Гуравханыг уу? Алийг нь тэр гэх юм бэ? Харин хамгийн сүүлд уншсанаас нь гэвэл болж байна. “The World is flat”, “Мамлюк”, “Дөлгөөн Дон”. Энд ялимгүй тайлбар хийчихье. Яг одоо манай нэг ТВ-ээр “Дөлгөөн Дон” кино гарч байна лээ. Түүний ганцхан ангийг үзсэн чинь хуучин их дотно танилуудтайгаа уулзаж буй мэт санагдаад, тэгээд нөгөө киноныхоо бүх ангийг нь үзэж амжихгүй болохоороо номыг нь шүүрч аваад уншчихсан гэж байгаа. Ер нь бол “Дөлгөөн Дон”-ыг гуравдахиа уншиж байна. Аль ч хуудсыг нь нээсэн тэгээд л живээд орчих юм даа.

Та багадаа хэн болохыг хүсдэг байсан бэ?
Энэ ч насны онцлогоос болоод тэр юм уу, янз бүр байсан даа. 7 хүртлээ ер нь үзүүртэй модноос дээхнүүр, үүлтэй тэнгэрээс доохнуур нисдэг морьтой Эрийн сайн Хан харангуй л болно гэдэг байж, хэ хэ. Дараа нь 10-аад насанд шууд л Атос /”Шадар гурван цэрэг” романы/ шиг эр болно гэдэг байсан. 15 орчим насанд бол Павель Корчагин шиг болно гээд л... Харин одоо бол яг өөр шиг ээ л байхыг хүсч байна. Ингэхээр ер нь ханш нь ямагт уруудаж иржээ дээ.

Өөрийнхөө юунд нь дургүй вэ?
Үүнийг надад дургүй хүмүүс л хамгийн үнэнээр нь хэлж өгөх байх даа. Харин яг одоо бол би өөрийнхөө аливааг хүлээн зөвшөөрөмтгий, найр тавимтгай, буулт хийдэг, хүлцэнгүй зандаа л их дургүй хүрчихээд сууж байна.

Та юугаараа бусдаас онцгой санагддаг вэ?
Өө, мэдэхгүй. Бас энэ хүлцэнгүй маань ч онцгой нь байж магад...

Өөрийнхөө ямар амжилтаар бахархдаг вэ?
Бахархаад байхаар юм ч алга дөө. Эргээд бодохоор ямар их боломжийг дэмий ганхаж өнгөрөөгөө вэ л гэж халагламаар. Үүнийг л амжилт гэхгүй юм бол... Аа, тийм, нэг амжилт бий. Хувь заяаны эрхээр би их олон ажил хийж үзсэн. Хоньчин, ногоочин, ачаа ачигч, төмөрчин, мужаан, дархан, аяга угаагч, цэвэрлэгч, барилгачин, шалчин, тогооч, асрагч, жолооч, хэвлэлийн төлөөлөгч, сурвалжлагч, редактор, одоо болсон болоогүй даргыг нь хийгээд явж байна. Нөгөө Толь Гэндэн толгой Шийрав гэдэг шиг л... Энэ олон ажил хийсэн маань бас нэг төрлийн амжилт байж магадгүй юм.

Алжаалаа яаж хамгийн сайн тайлдаг вэ?
Унтах л хамгийн сайн арга, надад бол. Мөн хүүхдүүдтэйгээ наадаж тоглох, бас заримдаа ууланд гарч, тэнгэрийн хаяа харж, өвсний үзүүрт салхины исгэрэхийг сонсон, үс минь хийсэхийг мэдрэхэд алжаал тайлагдаад ч байх шиг байдаг юм.

Ямар дуу дуулах дуртай вэ?
Санаанд орсоноо л байнга гоншигнож байдаг юм ш тээ. Солгой хоолойтой хүн дуулах дуртай гэдэг үнэн байх. Ер нь “Дүүриймаа”-г дуулахаар нэг л өөр байдаг юм, жингүйтээд л, нулимс мэлтрээд л.... Харамсалтай нь энэ дууныхаа ганцхан л бадгийг мэднэ.

Амьдралд сургамжтай үг хэлээч?
“Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” Яг одоо энэ дууг аялаад сууж байна.

Чармайлт гэж юу вэ?
Харин юу юм бол. Эрмэлзэл, зүтгэл, тэмүүлэл, мэтгүүлэл, хичээл, амбийц гээд л, энэ бүгд өөр хоорондоо ялгаатай л байдаг байх.

Хоёр дахь оршин суух газраа сонго гэвэл...?
Америк. Энэ оронд би бараг 6 жил амьдарчихсан болохоор байгал, цаг агаар, найрсаг түмэнд нь дасчихжээ. Би ер нь их дасамхай хүн байна шүү. Гэхдээ надад бол ганцхан Монгол л хаваасаг дөө.

Өөрийгөө хэн нэгэнтэй нэг сар соль гэвэл...?
20 жилийн өмнө бол хайрлаж дурлаж байсан охидынхоо нэгийг хэлэх байсан. Одоо бол хэнтэй ч солихгүй ээ. Яагаад гэвэл өдий хүртлээ би хэнээр ч орлуулашгүй тусгаар ангид бодьгал болоод цутгагдаж, бүтээгдэж ирж, одоо гүйцэд урлагдсан байна. Харин зүгээр сахилгагүйтэх гэвэл эхнэрээ ч юм уу, эсвэл Ерөнхийлөгчөөр....

Таны хамгийн сайн хийж чадах хоол?
Жинхэнэ таана амтагдсан, хар хөлс асгуулсан гурилтай шөл хийж чадна. Яг лам нарын манз цавын жороор шүү.

Хэзээ хийсэн ямар наймаанд сэтгэл тань хангалуун байдаг вэ?
Хэ хэ, би хэзээ ч бүтэлтэй наймаа хийж үзээгүй.

Алгасалгүй үзмээр нэвтрүүлэг...
ТВ нэг их үзээд байдаггүй болохоор ямрыг нь сайн гэж хэлж мэдэхгүй байна. Харин саяхан оросын “Зөн билгийн тулаан”-ыг нэг суугаад үзчихсэн, дахиж гарвал үзчихмээр санагдсан шүү. Аль ТВ-ээр нь гарч байлаа даа.

Зохиолч, яруу найрагчдын ухаарал харласан шүлэг бүтээлээс алийг нь санаж явдаг вэ?
Автобусанд, үйлчилгээний газар, авто зам дээр гээд бараг алхам тутамдаа монголчууд бид чинь бие биенээ хайрлах нь бүү хэл өчүүхэн ч хүндлэхгүй, ер золбин нохойноос ч дор үзэж, харьцаж байгааг харж, сэтгэл их эмзэглэж явна. Бид чинь ямар их сөрөг хар энерги хуримтлуулаа вэ.
Тиймдээ ч тэр юм уу О.Дашбалбар агсны “Амьддаа бие биенээ хайрла, хүмүүсээ” гэдэг шүлэг сүүлийн үед санаанд их орж ирээд байх болжээ. Бас энэ их найрагчийн “Тэнгэр шиг бай” гэсэн мөр хүнд хэцүү үед ямагт санаанд орж ирж байдаг юм.

Та ямар нэг юмнаас залхаж байна уу, тийм бол юунаас...?
Назгай залхуугаасаа л залхаж байна даа.

Хүмүүс таны талаар юу гэж ярьдаг бол?
Мэдэхгүй, лав л хөөрхөн гэж ярьдаггүй байх. Заримдаа нээрээ тэд юу ярьцгаадаг бол гэсэн сонирхол төрж байдаг ч мэдэх боломж хомс юм. Тэгээд ч миний хувьд бусдын юу гэхийг сонсохоос илүүгээр би чинь юу хийчихвээ, энэ сайн болов уу, эсвэл муу юу гэх мэтээр өөрийнхөө хэмжүүр, цэгнүүрээр өөрийгөө цэгнэж, хянах нь илүү давамгайлж байх шиг байдаг юм. .
Хов жив гэдэг бол хэзээд сэтгэлийн өргөс болсон хорон бөгөөд туйлширсан байдаг шүү дээ. Хүмүүс хэн нэгний талаар ямагт л гажсан, нэг бол хэтрүүлж үнэлсэн, эсвэл дутуудуулсан өрөөсгөл дүгнэлттэй байх нь элбэг. Тэгээд ч хүн гэдэг чинь их сонин, олон талтай маш нууцлаг ертөнц.

Таалдаг жүжигчин...?
Олондөө. Гаднаас бол мэдээж Чарли Чаплин хамгийн түрүүнд санаанд орж ирж байна. Тэр чинь зүгээр нэг алиа марзан хүн биш, агуу их ертөнц байсан. Бас Мил Гибсон, Ричард Гир энэ тэр гээд л... Манайхнаас бол Цагааны Цэгмид, Цэвээнжав, Гэндэн, нөгөө Улаанмалгайт, Гүен баатарт тоглодог чинь хэн хэн билээ. Бас өвөр Монголын Чингис хааныг бүтээсэн Баасан гуай.
Харин сүүлийн үед Хятадын нэг жүжигчин их таалагдаад байгаа. Нэр нь алга аа. Нөгөө “Муза” кинонд монголын Хөхтөмөр жанжины дүрийг бүтээсэн.

Уран бүтээлийн ямар тоглолтыг мөнгө гамналгүй үзэх вэ?
Таалагдвал рок поп, жааз, сонгодог, ардын гээд ямрыг нь ч үзнэ шүү дээ. Бритни, Силен Дионы концерт таарвал үнэ хайрлахгүй үзэж л орхидог. Нэг жижигхээн нууц хэлчихэд “Бөгжний эзэн эргэж ирсэн нь” киног бараг 50 удаа үзсэн. Тэр кинонд нэг л нууц байгаад байгаа юм.

Мөрөөдлийн тань машин?
Цаг хугацааны машин... Аан, унадаг машины хувьд гэвэл бензин бага идчихдэг, хүч, хурд сайтай, аюулгүй л бол ямар нь ч яах вэ. Гэхдээ Тоёотогоос Хонда нь илүү ч юм шиг санагддаг.

Хэн нэгнийг шагнах бол ямар үндэслэлээр хэнийг шагнах вэ?
Надад хэдэн хүний лимит өгөх юм. Түүнийг нь харж байгаад л болно доо. Хэрвээ ганцханыг өгнө гэвэл өнөөдөр Монголын нийгэмд эвлэрлийн, ойлголцлын, хүлцэлийн урь салхийг авчирч байгаа Ерөнхий сайд С.Баярыг хэлмээр байна.

Гадаадын хүнд эх орныхоо сайхны тухай хамгийн товчоор яаж ойлгуулах вэ?
Энэ миний эх орон.

Маш олон хүн “эргээд очтол аав, ээж минь эсэн мэнд л байж байгааcай” гэж өглөө бүр залбирдагийг мэднэ

Монцамэ”агентлагийн Ерөнхий редактороор ажиллаж байгаад АНУ-ын Вашингтон хотод тусгай сурвалжлагчоор одон даруй таван жилийг үдээд ирсэн сэтгүүлч Б.Номинчимэдтэй уулзаж ярилцлаа.

-Та АНУ-д нэлээд удах шиг боллоо. Явсан газрын сониноосоо хуваалцахгүй юу?
-Явж байсан маань өчигдөрхөн мэт санагдавч бас ч нэлээд хэдэн жил өнгөрчихжээ. Гэвч энэ жилүүд миний хувьд үйл явдал,хөдөлмөр бүтээл, сайхан дурсамжууд, сайн найз нөхдөөр дүүрэн, баялаг олз омогтой байсан санагдана. Тэдгээрээс чухам юуг нь онцолж сонирхуулахаа мэдэхгүй л байна шүү.

-Хаана, аль хотуудад амьдарч байв?
Вашингтон хотод хоёр жил, Индиана мужын Блүүмэнгтон хотод гурван жил гаруй амьдарлаа. Блүүмэнгтонд АНУ дахь Монгол судлалын ганц төв нь байдаг. Мажаарын алдарт монголч эрдэмтэн Хар Дорж буюу Жорж Кара гэдэг Монголын нэгэн үеийн шинжлэх ухааны амьд түүх, нэвтэрхий толь болсон өвгөн бий. Эрдэмтэн хүн гэж ийм л хүнийг хэлэх болов уу гэж аргагүй биширсэн дээ. Мөн Кристофор Этвүүд, Жон Крүгер, Алиша Кампи нарын зэрэг америк дахь монгол судлалын гал голомтыг тасалчихалгүй залгуулан яваа хэд хэдэн нэртэй монголч эрдэмтэд бий.
Бас Далай ламын шууд ивээл доор байдаг Монгол-Түвдийн шашин, соёлын төв гэж бий. Тэргүүн болох Ажаа гэгээнтэн нь Хөх нуурын монгол хүн. Тэрээр одоо амьд сэрүүн байгаа хутагт хувилгаадуудын дунд Далай багшийн дараахан ордог өндөр хүндэтгэлт хүн. Амьдралын баялаг түүх намтартай, учирсан бүхэндээ хайр, гэрэл гэгээ түгээсэн аргагүй гэгээн л хүн бий дээ.
Тэр хүн Америкт Монголынхоо шашин-соёлыг маш амжилттай сурталчилж байгааг нь хараад бахархаж л явлаа. Мөн хүний нутаг гүний хошуунд яваа элэг нэгт олон монголчууддаа өмөг түшиг, ээл ивээл нь болж яваа хүн дээ.

-Блүүмэнгтон хотод монголчууд олон байх уу?
-Цөөхөн дөө, хүүхэд шуухадтайгаа нийлээд 30-аадхан л монгол хүн амьдардаг. Уулаасаа жижигхэн оюутны хотхон байгаа юм. Харин Вашингтон хот бол америк дахь Монголчуудын нэг томоохон төвлөрөл нь. Энэ хот орчимд 4000 гаруй хүн аж төрж буй гэсэн баримжаа тооцоо бий.Ортой байх. Ялангуяа Арлингтоны төв болох Росслин, эсвэл Колумбиа Пайк орчимд бол ер монголдоо байгаа юм шиг л алхам тутамд монголчуудтайгаа тааралдаж болно. Эндэхийн хэдэн гудамжны бараг онгорхой хаалга бүхэнд нь Монголчууд ямар нэгэн ажил төрөл эрхэлж таарна, хэдэн гудамж дамнаад бөмбөг сугавчилаад, харуул хамгаалалтгүй сэлгүүцэж яваа жаалуудтай таарвал, ямар ч эргэлзээгүй монгол хүүхдүүд л гэж мэд. Ер нь тэндэхийн монголчууд маань их өөдрөг, цоглог, хөдөлмөрч хүмүүс бий дээ.

-Өөрийн чинь тухай төрийн шагналт яруу найрагч Д.Нямаа, Л.Мягмарсүрэн,
Г.Аюурзана нарын аян замын тэмдэглэлээс бичиг цаасны ажилтай зууралдсан, цаг завгүй хүн байдаг гэж уншиж байсан. Та тэнд юу хийж байв даа?
-Хэ хэ, тэдэнд л их завгүй хүн харагдаж л дээ. Ер нь америкт цаг хугацаа гэдэг бүхнээс үнэ цэнэтэй, цагийг үнэлж, цэгнэж, мэдэрч чаддаг нийгэм. Нөгөө “Алтны хажуу дахь гууль шарлана” гэгчээр тийм эрчилсэн хэмнэл, хөдөлгөөн, хөдөлмөр дунд ороод эрх биш бас жаахан завгүй, хөдөлмөрч царай гаргаж аахилж, амьсгаадаж гүйсэн байх л даа. Түүнээс биш би ч угийн алмай назгай хүн л дээ.
Гэхдээ бас зүгээр ч суусангүй ээ, “МОНЦАМЭ”-дээ мэдээ, мэдээлэл илгээхээс гадна Америкийн монголчууддаа зориулсан “Даяар Монгол” сэтгүүлийг найз нөхдүүдийн хамт гаргаж байлаа. Ганц би биш шүү дээ, бараг 30 гаруй хүний хөдөлмөр, зүтгэлийн хүчээр, хэдэн мянган монголчуудын маань итгэл сэтгэлийн дэмжлэгээр энэ сэтгүүл гарч байсан. Энэ сэтгүүл маань 2003 оны 12 сараас эхлэн 2007 оны 8 сарыг хүртэл долоо хоног тутам гарч, нийтдээ 136 дугаар хэвлэгдэн, америкийн 46 мужийн 150 орчим хотуудад 70 мянга орчим ширхэг тарсан. Тэгээд 2006 оноос электрон хувилбарт шилжиж, өнөөдөр манай сайтад өдөр тутам дэлхийн 40 орчим орноос хэдэн мянган монголчууд зочилдог болоод байгаа.
Харин хэвлэгдмэл сонины хувьд Даяар Монгол маань одоо Чикаго дахь Америк-Монголын нийгэмлэгийнхэнтэй хамтарч “Мэдээлэл-Инфо” гэсэн нэрээр арав хоног тутмын сонин болон хэвлэгдэж байгаа.
Түүнээс гадна Америкт аж төрж буй уран бүтээлчдийнхээ номыг эх барьж авч байлаа. Эх орноосоо алс хол байх уран бүтээлчийн онгодыг хөглөж, авъяасыг нээдэг бололтой юм. Америкт манай цөөнгүй уран бүтээлчид аж төрдөг, тэдэнтэйгээ байнга холбоотой байж, сайн муугаа ярилцаж, зөвлөлдөж байв. Зохиолч Д.Энхболдын “Казиног номхотгосон түүх”, яруу найрагч Л.Мягмарсүрэнгийн “Хас сар”, Лу.Батбаярын “Охин минь коллежоо төгсчихлөө”, “Энэ өдрийн тэнгэр айсуй”, Т.Бум-Эрдэнийн “Сэмэрч үл барагдана”, Д.Уранзулын “Зул бадамлах цагаар”, Ц.Энхтүвшингийн “Алтан олимпийн мөнгөн дурсамж”, Д.Оюунчимэгийн “Тэнгэрийн цаг болоогүй”, “Хайрын домог”, Б.Аариймаагийн “Америкт тавтай морил” зэрэг өгүүллэг, тууж, яруу найраг, нийтлэл, орчуулгын нийт 30 гаруй номыг редакторлож, эх барьж авав.

-Эдгээр номууд англи хэлээр гарч байв уу?
-Яалаа гэж, Америкийн утга зохиолын тавцанд гарна гэдэг тийм ч амархан биш. Гэхдээ манай монголчуудад тийм боломж, нөөц бий, удахгүй тэндэхийн утга зохиолын хүрээлэлд өөрийн баттай байр суурьтай болох ч байх гэж найдаж байгаа.
Харин дээрх номуудыг америкийн монголчууддаа зориулж монгол хэлээр л хэвлэн гаргаж байлаа. Америкт чинь 20 мянга гаруй монголчууд аж төрдөг шүү дээ. Тэгээд ч харьцангуй уншдаг, боловсролтой хүмүүс. Дээрх номнуудаас Д.Энхболд ахын “Казиног номхотгосон түүх”, Л.Мягмарсүрэн ахын “Хас сар” түүврүүд Монголдоо хэвлэгдэж, зохих хэмжээгээр үнэлэгдэж, шуугиан тарьсан юм билээ. Одоо удахгүй Т.Бум-Эрдэнийн маань “Сэмэрч үл барагдана” өгүүллэгийн түүвэр монголдоо хэвлэгдэх байх. Уншигчид, судлаачид энэ түүврийн уншаад үгээ хэлцгээнэ байх аа. Ер нь үргэлжилсэн үгээр богино хугацаанд эрч хүчтэй, амжилттай туурвиж, манай утга зохиолын хаалгыг тогшиж биш, хага ханз дайран орж ирж байгаа хүн дээ.

-Танай “Даяар Монгол” сэтгүүл америк дахь анхны монгол хэвлэл байв уу?
- Үгүй ээ, америк дахь монголчууд маань бусад оронд буй монголчуудтайгаа харьцуулахад их эвсэг, санаачилгатай хүмүүс санагддаг. Америк дахь анхны Монгол хэвлэл бүүр 2000 оны эхээр Денвер хотод “Денверийн мэдээ” нэрээр гарч байсан юм билээ. Түүнээс хойш “Америкийн монголчууд”, “Замдаан”, “Монгол мэдээ”, “Гарьд”, “Өнөөдөр-америкт”, “Таванцагираг-америкт”, “Болор толь” гээд олон сонин сэтгүүлүүд урт богино янз бүрийн хугацаагаар гарч байсан ба одоо ч гарч байгаа.

-Өө, зөндөө олон хэвлэлтэй юм аа…?
-Харин тийн. Ер нь цагаачлал монголын нийгэмд нэн шинэ үзэгдэл. Урьд өмнө ингэж хэдэн арван мянгаараа бүү хэл ганц хоёроороо ч гадагш цагаачилж байсангүй. Дундад зуунд ойж нүүсэн Ойрд түмнээ эс тооцвол Монголчууд бидэнд цагаачлалын түүх, туршлага ч байсангүй. Гэвч манайхан сүүлийн арваадхан жилд хэдэн арав, зуун жилийн цагаачлалын түүх, арвин туршлагатай япон, солонгос, хятад, мехсик, зүүн өмнөх азийнхантай энэ зэрэгцэхүйц баялаг туршлага хуримтлуулж, түүх намтартай болж, олон үндэстний цагаачдын өлгий нутагт өөрийн гэсэн тод томруун орон зайтай болж чадаж байгаа нь барим тавим харагдах боллоо. Энэ их сайхан бахархам юм.
Төрөлх хэл дээрх сонин хэвлэл гэдэг цагаачдад амин чухал зүйл байдаг. Энэ талаараа америк дахь Монголчууд маань их хол алхсаны илрэл нь дээрх сонин хэвлэлүүд. Түүнээс гадна бараг монголчууд суурьшсан хот бүхэнд мэдээлэл солилцооны yahoogroup-үүд амжилттай ажиллаж байна. www.mongolmedee.mn, www.zamdaan.com. www.orloo.com, www.hamagmongol.mn, www.tsahim.us, www.medeelel.com, гээд олон тооны мэдээллийн сайтууд ажиллаж байгаа.
Эдгээр мэдээллийн хэрэгсэлүүдийн үр ашгийн тухай олон зүйлийг ярилтгүй. Зөвхөн манай муу алгын чинээ сонин, сэтгүүлээр дамжин 200-гаад хүн ажилд орсоныг би мэднэ. Ажилд орлоо, баярлалаа гээд утасдах, талархалын захидал ирүүлэх, бас зарим нь цалингийнхаа дээжнээс 50, 100 доллар илгээх нь ч бий. Тэднийгээ тоолоод л тэр шүү дээ. Цаана нь ажлаа олчихоод чимээгүйхэн хийгээд яваа хэдэн ч хүн байгааг мэдэхгүй. Мөн хичнээн хүн байр савтай болсоныг мэдэхгүй. Олон хүн эрүүл мэнд, хууль зүй, хэл ус, бизнесийн гээд олон төрлийн туслалцаа, санаа оноо авсан байх. Мөн эх нутаг, элгэн саднаа санасан сэтгэлд нь ч ижил түшиг ч болж байсан. Мэдээлэл дутмагаас болоод визээ харлуулах, бичиг баримтаа олж авч чадахгүй байх, элдэв хэрэг төвөгт хялбархан орооцолдох, олон сайхан боломжийг алдах гээд бэрхшээлүүд гардаг. Чухам энэ үүднээс л цагаач иргэдэд мэдээлэл гэдэг хамгийн чухал зүйл. Бас энэ үүднээсээ ч манай “Даяар Монгол” тодорхой хугацаанд үүргээ хангалттай хэмжээнд гүйцэтгэсэн гэж боддог.
Одоо бол нэгэн үеэ бодвол гадаадад буй монголчууд маань мэдээллийг авах арга, боломж 4-5 жилийн өмнөхөөс хэд дахин, бүр 10 дахин нэмэгдсэн. Тэгэхээр өөр, илүү өргөн цар хүрээтэй үйл ажиллагаа, мэдээллийн хэрэгсэл шаардлагатай ч байж магадгүй. Залуус маань нэгийг бодож, санаж яваа байх аа.

-Манайхан ч гадагшаа л гарч байвал хаана ч амьдарсан хамаа байж уу гэсэн бодолтой болчихож…? Таны амьдарч байсан Америк орон хүсээд байхаар “диваажин” мөн үү дээ?
-Чухам энэ Монголоос л гарч байвал хаана ч яахав гэж буй нь манай нийгэмд өгч буй хамгийн бодит үнэлгээ байх. Энэ эмгэнэл л дээ. Үнэхээр ч тийм байгааг ирсээр харж мэдэрч байна. Уг нь бид чинь эх оронтой хүмүүс. Хөөгдмөл туугдмал, золбин тэнэмэл хүмүүс биш шүү дээ. Эх орондоо шударга хөдөлмөрөө үнэлүүлээд, элбэг хангалуун сэтгэл түвшин амьдрах бололцоотой байсансан бол ингэж нийгмээрээ хариар өвчлөх үү?
Америк аргагүй олон олон улс түмнүүдийн сэтгэлийг татсан, хүний хөгжих, хөдөлмөрлөх, аж төрөх бололцоог зохих хэмжээнд хангаж чадсан нийгэм. Гэвч, ер хүний нутаг бол хичнээн сайхан ч хүний л нутаг шүү дээ.

-Та америкт буй монголчуудынхаа тухай сайн сайхан зүйлсээс зөндөө ярьлаа, бас бэрхшээл, сүүдэр зовлон зөндөө л байгаа даа?
-Өө, сайн сайхан зүйлсийнх нь зөвхөн зах зухаас л ярьлаа шүү дээ. Цааш нь ярьвал маш олон зүйл байгаа. Маш олон монгол залуус маань үйлдвэр цех, компаниуд, ресторан, хими цэвэрлэгээ, барилга, засвар үйлчилгээ, машины дилер, үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлал гээд жижиг дунд бизнесийг амжилттай ажиллуулж байгаа. Миний л мэдэхээр зөвхөн Вашингтон хот орчимд л Монгол эзэнтэй 40 орчим аж ахуйн нэгж бий гээд бодчих. Бас олон монгол залуус америк залуусын хувьд мөрөөдөл нь болж байдаг дэлхийд нэр хүнд бүхий томоохон компаниудад салбарын эрхлэгч хүртлэх янз бүрийн алба хашиж байна. Америкийн олон муж, дүүргийн урлаг, спортын дэвжээнд цөөнгүй монгол хөвгүүд, охид маань гайхуулж, бахархуулж, бахдуулж явна. Тэр бүгдийн нэр усыг дурдвал уртаас урт цуваа гарч, танай сонины зай талбай багадах нь магад. Мянга мянган залуус их дээд сургуульд суралцаж байна.
Олон хотуудад Монгол холбоо нийгэмлэгүүд байгуулагдсан. Жил бүрийн 7 сард АНУ-ын 30 гаруй хотод нэгэн зэрэг Монгол наадам болдог, 2 сард цагаан сараа яг л монголдоо байгаа юм шиг өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг, Улс тунхагласны баяр, Шинэ жилээ Улаанбаатартаа байгаа юм шиг нижгэр хөгжүүн тэмдэглэдэг болсон. Зарим наадамд 1400-1500 хүн цугларч, аймгийн наадмын хэмжээний арга хэмжээ болох нь ч бий. 5 хотод монгол сургууль байгуулагдлаа. Монгол соёлын төв амжилттай ажиллаж байна. Хэд хэдэн урлагын хамтлаг, клуб үйл ажиллагаа явуулж байна. Монгол эмнэлгүүд ч бий.
Энэ бүхний цаана АНУ-д дахь Монгол Улсын сурталчилгаа маш амжилттай байна гэсэн үг. 5 жилийн өмнө Монголыг маань мэддэг америк хүн тун цөөн таардаг байсан бол одоо бараг л бүгд мэддэг болжээ.
Ер нь монголчууд маань цөөн гээд цөөддөггүй, эрч хүчтэй, эрчим чадалтай, нөөц чадвартай хүмүүс юм. Зөв эрүүл орчинд ороод ирэхээр тэр нь чадвар маш тод томруун харагдах юм билээ.
Виржиниагийн Арлингтон дүүргийн дунд сургуулийн нэгэн багш ингэж ярьж байсан. Тэдний ангид хоёрхон монгол сурагчтай, гэвч тэр хоёр хэзээ ч цөөддөггүй, үймүүлэхдээ ч, үлгэрлэн дагуулахдаа 20 латино хүүхэдтэй яг тэнцүү, заримдаа анги нь зөвхөн тэр хоёроор амьсгалж байдаг гэж бахархангүй байсан.
Тун удалгүй гадаадад буй, ялангуяа америкт буй монголчуудаас маань оюуны болоод хөрөнгө санхүүгийн томоохон хөрөнгө оруулалт эх монголдоо орох байх гэдэгт итгэлтэй явдаг даа.

Мэдээж, гэрэл байсан газар сүүдэр байх нь ойлгомжтой. Аль ч үндэстний цагаачдыг дайрдаг тэр бэрхшээл бүхэн монголчуудыг маань тойрч гарахгүй.
“Соёлын шок” гэгддэг тэр нийтлэг үзэгдлийг харин ч монголчууд маань богино хугацаанд хөнгөхөөн туулчихаж байх шиг харагддаг. Гэхдээ хэцүү хүнд зүйл бишгүй. Тэр хүнд бэрх ялангуяа эмэгтэйчүүд, бүсгүйчүүдэд маань илүү хүндээр тусч, илүү хүнд ачаа ногдож байх шиг байдаг.
Аав ээж, амраг хань үр хүүхдээсээ амьдын хагацалд байна гэдэг тийм амар биш. Олон хүн өр зээл тавиад очдог, очоод ажил олдохгүйгээс өр зээл нь улам арвижаад, олдсон ч ажлын хүнд, дасаагүй цаг агаар, орчин, гэр бүлийн маргаан, гутрал гээд хэцүү бэрхшээлд нугарч амиа хорлох нь нэлээд бий. 2005-2006 онуудын хооронд 13 хүн амиа хорлосныг мэдэх юм. Олон хүн стресст орж, хар залуугаараа улиг архаг өвчтэй болж, эрүүл мэнд, амь насаа алдаж байгаа. Өдөрт 10-15 цаг хөл дээрээ зогсож ажиллах нь элбэг. Ер нь америкт амархаан доллар цуглуулчихна гэж бодож очвол “Их санасан газар долоо хоног хоосон” гэгч л болно. Зовж, зүтгэж байж, нөөц бололцоогоо гаргаж байж л мөнгө олно. Ер хаана ч тэр, гэхдээ америкт хэн зүтгэж чадна тэр сайхан амьдрах боломжтой байдаг нь давуу юм.
Мөн гэр бүл салах, өнчрөх нь их түгээмэл. Би тодорхой тоо хэлж мэдэхгүй ч их гэдгийг хэлж чадна. Хүүгээ 2 настайд нь орхиж АНУ-д очоод 4 жил уулзаж чадаагүй байтал хүү нь гэнэт өнгөрсөнийг сонсоод муужран унаж байгаа бүсгүйн дэргэд байхдаа энэ ямар хэцүү болохыг би яагаад ч илэрхийлж чадахгүй юм байна даа гэж бодож байсан. Дотнын хоёр найз маань аавтайгаа уулзаж чадаагүй нэг нь 7, нөгөө нь 5 жил болсон, тэгээд аль аль нь уулзаж чадалгүй өнгөрөөсөн. Нэг нь надад уйлаад ярьж байсан, мөнгө, машин, сайхан байр энэ бүхэн ер юу юм бэ, ганц өдөр ч болов аавынхаа хажууд нь байж, аяга халуун цайг нь дөхүүлж, хөлийг нь хучаад өгч чадсангүй, тэр дотно сайхан үнэрийг нь мэдэрч чадсангүй гээд… Би ч мөн америкт байхдаа аавтайгаа, хоёр том эгч, бас том хүргэн ахтайгаа уулзаж чадалгүй явуулчихсан. Хэцүү л юм билээ. Ер нь аавууд хөөрхий яваад л өгцгөөх юм даа, харин ээжүүд бол их тэвчээртэй хүлээдэг бололтой догоо. Маш олон хүн “за эргээд очтол аав, ээж минь эсэн мэнд л байж байгаарай” гэж өглөө бүр залбирдагийг мэднэ.

-Хэцүү л сонсогдож байна шүү. Гадаадад цагаачилж буй хүмүүст бүгдэд нь тохиолддог байх даа. Нааш цааш явж, уулзаж учрах боломж тийм бага уу?

-Тэгэлгүй дээ. Харлах буюу хууль бусаар оршин суухын хэцүү нь тэндээ юм. Бусад орнуудтай харьцуулахад америкт өөрөө л хэрэг төвөг тарьчихгүй, мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байвал ямар ч цагдаа ирж шалгаад, ухаж төнхөөд байхгүй л дээ. Хувь хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх нь тэр нийгэмдээ аж төрж буй хүн бүхэнд хамаатай учраас тэр.
Одоо гадаад орнуудад 120 мянга гаруй монгол иргэн аж төрж буй гэсэн тоог албаны хүмүүс хэлж байна лээ. Магадгүй энэ тоо бодит байдал дээр 2 дахин илүү ч байж магадгүй. Гадаадад буй иргэд манай нэлээд идэвхтэй, боломжтой, дундаж болон түүнээс дээд түвшиний, тэгээд ид ажиллах, бүтээх насны хүмүүс голдуу. Энэ цагаачлалын үзэгдлийг дагаад олон шийдвэрлэвэл зохих асуудлууд гарч ирж байгаа юм.
Хамгийн түрүүнд давхар иргэншлийн асуудал. Зөвхөн америкт л гэхэд нэг жилд 500 орчим монгол хүүхэд төрж байгаа гэдэг. Энэ тоо жил тутам хурдацтай өсөж байгаа. Маш олон эмэгтэйчүүд америкийн иргэнтэй гэр бүл болж байна. Мөн олон чадварлаг залуус америкийн иргэншилтэй болж байна. Энэ тал дээр манай төр зоригтой алсыг харсан уян хатан алхам хийгээд явбал алсдаа иргэддээ ч, улс орондоо ч сайн үр дагавар нь авчрах нь ойлгомжтой. Давхар иргэншил гэхээр л бүх оронтой задгайрчих юм шиг ойлгож болохгүй байх, тодорхой хязгаарлалт зохицуулалт байх нь мэдээж хэрэг.
Удаад нь гадаадад буй тэр олон мянган иргэд маань сонгох сонгогдох эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Наад зах нь сонгох эрхээр нь дамжуулаад төр тэднийхээ анхаарлыг эх оронд нь татах болно шүү дээ. Ний нуугүй хэлэхэд одоогийн эрх баригчид маань гадаадад буй иргэдээ сонгуульд оролцуулах баахан дургүй байгаа юм биш үү гэсэн хардлага төрсөн. Дэлхийн олон орон харьд буй иргэдээсээ саналыг нь авдаг туршлагууд бэлээхэн байхад манайх л авах боломжгүй, нөхцөл бүрдээгүй гээд суугаад байгааг ер ойлгохгүй байгаа. Эдгээр асуудлуудаар “Цахим өртөө” сүлжээний андууд маань болон зарим Монгол холбооныхон удаа дараа дуу хоолойгоо сонсгож, зарим тодорхой ажлууд хийж ирсэн.
Ер нь Монголын төрөөс гадаадад буй монголчууддаа хандсан төрийн бодлого илт үгүйлэгдэж ирсэн. Харин С.Баярын энэ засгийн газар гадаадад буй монголчууддаа зориулсан тэтгэмж, туслалцааны сан байгуулсан нь нэг алхам болж байх шиг байна.

-Уран бүтээлч хүнээс уран бүтээлийн олз омог их үү гэж асуух ч илүүц байх аа даа?
-“Америкаас хэдэн машин, хэдэн контейнер ачуулав” гэж надаас найз нөхөд маань наргиа болгон асууж байлаа. Энэ талаас нь харвал таг л даа. Харин уран бүтээлийн олз омгын хувьд контейнер, контейнерээр олз омогтой. Цагаачлан амьдарч буй монголчуудтайгаа хамт байж, зовох цагт нь зовж, жаргах цагт нь жаргаж, хамтдаа уйлж дуулж явсан минь миний хамгийн том олз юм. Цөхөрч, гундаж, бас итгэж сэхэж ч явав. Америкийн 50 муж улсад бүгдэд нь танил найз нөхөдтэй боллоо. Наддаа бол үүнээс илүү баялаг гэж байхгүй дээ. Тэгээд энэ амьдралаасаа сэдэвлээд “Цагаачид” гэсэн нэг роман бичсэн дээ. Уг нь анхлаад “Өнчид” гэсэн нэртэй байсан юм. Ийн нэрлэхийн учир нь ер хэдэн жилийн өмнө эхэлж цагаачилж очиж байсан хүмүүс маань харж хандах, хайхрах, өмгөөлөх хүнгүй, үнсэнд хаягдсан шалз шиг ёстой бор зүрхээрээ зүтгэж байсан даа. Яг л өнчин өрөөсөн юм шиг.. Зан ааш нь хүртэл өөнтөгч, гомдомтгой талдаа. Одоо бол харьцангүй өөр болсон л доо. Цагаачлалын анхдагчид гол хэцүү ачааг нь үүрсэн.
Мөн сониндоо нийтлүүлж байсан нийтлэл, тэмдэглэл, ярилцлага, сурвалжлагуудаа баяжуулаад нэг нийтлэл тэмдэглэлийн ном гаргадаг юм билүү гэж бодож байна. Товчхондоо манай сонин америкийн монголчуудын сүүлийн 5-6 жилийн түүх бичлэг болж архив болсон юм.
Мөн Түүхийн сэдвээр “Хөх илдний очис” нэртэй нэг цуврал юм нухаад л байна. Хэсэг байгаад эргээд харахаар хаа нэгтэйгээ худлаа болчихоод, дахин дахин нухсаар л сууна. Ер нь түүхэн зохиол их хэцүү юм аа, тэр цаг үеийнхээ агаараар нь амьсгалж, айдас түгшүүр, омог бахархалыг нь мэдэрч байж л бичихгүй бол ер хуурай хоосон болчих гээд болохгүй юм. 1175 онд Сүбээдэй баатар төрсөнөөс эхлээд Монголын эзэнт гүрний задрал шувтарч, тэр эрчим хүч Европ рүү шилжин очих хүртлэх үеийг хамрах юм.
Бас монголын түүхийн ер бусын агшинуудыг түүвэрлэж тусгасан “Түүхэн зурвасууд” гэсэн нэг туурь, нийтлэлийн ном байгаа. Бас бус жаал жуулхан юм бий. Одоо цагт нэг зүйр үг гарсан байна лээ шүү дээ. “Суусан даргаас явсан цэвэрлэгч дээр” гэж…

-Америк, Монгол хоёр орны ялгаа мэдээж их байгаа биз?
-Байлгүй яах вэ, бидний сүүлийн хэдэн жилд туулж буй энэ үймээн бужигнаант амьдралыг чинь америкчууд бүүр зуун жилийн өмнө туулж, туршлагжиж, болдог болдогүйг нь яс цус, хөлс хүчээрээ хэмжсэн ард түмэн.
“Хүн тэнгэрийн дор төрж, хуулийн дор аж төрдөг” нэг ёсон бий. Америкт хууль дээр доорыг алагчлалгүй шударга үйлчилж чаддаг нь хөгжлийн, хүний сэтгэлийг татахын нэг эх сурвалж юм. Харин манайд хууль журам байдаг гэдэгт эргэмзмээр байх юм. Хаа сайгүй.
Бас сэтгэлгээний нэг томоохон ялгаа байгаа нь америкт ажил яаж олох вэ, яаж хийх вэ гэж боддог бол манайд мөнгө яаж олох вэ гэж боддог. Ийм сэтгэлгээ амь бөхтэй байгаа цагт хүний амьдрал өөдрөг байх нь ямар л бол. Ямар ч нийгэм баялагыг бүтээж байж л хөгждөг. Хэрэглэгч нийгэм, хэрэглээний эдийн засаг хүний хөгжлийг ч боомилж орхино шүү дээ.
Мөн Монгол оронд монгол хүний үнэ цэнэ ер алга болчихоо юу даа. Монгол хүн монгол хүндээ гудамжны золбин нохойноос ч дор харагдаж, сэтгэгддэг болчихсон юм биш байгаадаа гэсэн нэг тааруухан сэтгэгдэл төрж байна.

-Та монголынхоо өнөөгийн байдалд баахан сэтгэл дундуур байгаа юм аа даа. Нийгэм маань сайхан хөгжиж байгаа нь танд анзаарагдахгүй байна гэж үү?
-Олон сайхан барилга баригдаж, машин тэрэг нь олон болсоноор нийгмийн хөгжлийг хэмжинэ гэж байхгүй л дээ. Харахад энэ 5 жилд олон зүйл өөрчлөгдөж, гэвч нийгэмд нэг л гаж сэтгэлгээ ноёлж байна. Шударга ёс, үнэн байдаг гэдэгт хүмүүс эргэлзэж, цөхөрч байна. Нийгмийн ялгаа туйлруугаа дөхөж, цөөн хэсэг нь амьдралаас, нийгмээсээ салаад тасраад арабын баячуудаас ч илүү амьдардаг, ихэнх олонхи нь туйлдсан, цөхөрсөн, дөжирсөн, бүр улангасах талдаа ойрхон байдалтай байна. Нэг монгол залуу 500 мянган доллартай америкт оччихоод 300 мянгаар нь казинод тоглож өгчихөөд, үлдсэнээр нь наргиж цэнгэж үрчихээд буцаж байхыг хараад би ер ойлгохгүй байсан. Казиногийнхон “Монгол гэдэг чинь ийм баян орон байдаг юм уу” гээд л асууцгаагаад. Харин энд ирээд тэр бол ойлгомжгүй зүйл биш болохыг ойлголоо. Нийгмийн энэ их ялгарал яавч сайн зүйл биш ээ.
Ганц нэгхэн жишээ л хэлэхэд нэг найз маань намайг 9911-тэй утас аваарай, өөр утас аваад хэрэггүй шүү гэж зөвлөлөө. Учрыг нь лавлахаар өөр номертой утас авбал чиний дуудлагыг тоож авах хүн ховорхон шүү гэж байна. Энэ бол зүгээр л солиорол. Нийгмийн сэтгэлгээ хэрхэн дампуурсаны илрэл. Иймэрхүү гаж байдал амьдралын бүхий л салбарт ажиглагдаж байна.
-Тэр ч тийм шүү. Гэхдээ бид ч дотор нь байсаар энэ байдалд дасч, ер гаж биш юм шиг санагдах болж дээ. Бас эмгэнэл л байх даа? Та ч гэсэн хэсэг хугацааны дараа дасан зохицох л байх даа?
-Харин тийн. Гэхдээ аль болох дасахгүй байхыг хичээж, энэ гаж байдлыг хүлээн зөвшөөрөхийн эсрэг байна. Ирсээр олон олон хүнтэй уулзаж, ярилцаж, санал солилцож явна. Нийгэмд эрүүл саруул сэтгэлгээ ховорхон болж, хаана ч, хэзээ ч гажиж болшгүй шударга үнэний зарчим гээч юм зүгээр л хүүхэд нохойн доог болж явна уу даа гэмээр байна. Загас- усгүй бол, хүн агааргүй бол үхдэгтэй адил нийгэм шударга ёсгүй бол амиа хорлох болно. Одоо тийм дээрээ ойрхон байх шиг байна аа. Би уг нь бараг засрашгүй романтик хүн л дээ. Гэхдээ л булавч бултайна, даравч дардайна гэдэг шиг нүдний өмнө ил тод харагдаж байгаа энэ зүйлсийг харахгүй, хэлэхгүй, эмзэглэхгүй гээд яах юм бэ?
Ирсээр Толгойтын эцэст байх хөгшин ахындаа очлоо. Уул толгод уу, эсвэл хог уу гэдэг нь ялгагдахаа байчихаж, тэр Байгал орчны Яам, Эрүүл мэндийн Яам, тэр хот, дүүргийн захиргаа юу хийж, юу харж байдаг юм бүү мэд. Хүн арддаа хайр зарлаад давхиад байгаа энэ олон нэр дэвшигчид юу бодож, харж явдаг юм, бүү мэд. Гэтэл өнөөдөр дүүргийн засгаасаа эхлээд л сайд нь хүртэл ичих ч үгүй УИХ-ын гишүүн болно, улс орноо улам сайхан болгоно гээд нэр дэвшээд явж байна. Уг нь ажил хэргээ ийм байдалтай хашсаныхаа төлөө тэднийг дахиад төрийн албаны босгоор хэзээ ч гишгүүлэхгүй байх учиртайсан.
Сонгууль гэснээс бизнесийнхэнээс олон хүн улс төрлүү хошуурч байна. Бизнесээс нь илүү ашигтай болоод л тэр байдаг байх даа. Үр дүнг нь бид сүүлийн хэдэн жил ханатлаа амссан. Одоо болимоор юм. “Худалдаачин хүн хуруу хазайвал хулгайч болдог, хулгайч хүн хуруу хазайвал алуурчин болдог” гэж нэг үг байдаг даа. Манай бизнесийн орчин ямар билээ, шулуухан хэлэхэд цэвэр луйврын орчин л байгаа шүү дээ. Тэгээд тийм орчноос улс төрд гишгэж байгаа хүмүүс чинь эргээд төрөө яг тийм наймаа болгож орхих нь аргагүй л дээ.
Дээр нь өнөөдөр улс төрийн намууд бүрэн дампуурлын байдалтай байна. Юун зүүн барууны үзэл, мүзэл. Юун Улс төрийн намын төлөвшил. Түүнээ мэдэж, санаж байгаа хүн энэ намуудад ер нь байгаа юм уу. Улс төрийн намууд гэхээсээ ашиг сонирхолын бүлэглэлүүд гэвэл илүү үнэнд ойртож очихоор… Эсрэг сөргөлдөгч намаа зөв ч байсан, буруу ч байсан гөвж л байдаг нэг тийм дайсагнасан хандлага намуудын харьцаанд байсаар байна. Намуудын энэ эрүүл бус зөрчилдөөн нийгмээ ч утга учиргүйгээр талцуулж байна.
“Гавьяатай аваас дайснаа ч шагнасугай, Гайтай аваас шадрыгаа ч шанталсугай” гэсэн Эзэн Чингисийн маань зарчим ер сураг ч алга. Ингэхэд бид чинь нэг л газар шороон дээр, Монгол гэсэн нэг л бичилхэн хүрээнд хамтдаа нэг агаараар амьсгалж амьдарна шүү дээ.
Уг нь аль ч намд эрүүл саруул хэсэг бий. Тэд нь одоо нэгдэж, сэргэж хамтрах тал дээрээ анхаармаар юм. Тэгээсэй ч гэж уриалмаар байна.
Дээдэс нь суудлаа олохгүй бол доодос нь гүйдлээ олдоггүйн зовлонг бид ханатлаа амсаж байна даа. Тэгээд энэ дээдсүүд маань нийгмээ ингэж бохирлож, буртаглачихаад, өөрөөр хэлбэл өөрсдийнхөө амьдрах агаарыг, уудаг усыг ингэж бохирдуулчихаад яаж сайн сайхан, эрүүл саруул, сэтгэл түвшин амьдарна гэж бодоод, итгээд байгаа хүмүүс юм болдоо, гайхалтай…
-Дээдэс гэж та тодорхой хүмүүс дээр хэлж байна уу?
-Тийм, тун тодорхойгоос нь хэлбэл Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяраас эхлүүлмээр байна.
-Та тэгвэл нийгэмд юу дутагдаж байна гэж бодож байна вэ?
Хэдийгээр олон түмэн бухимдаж, цөхөрч байгаа ч гэсэн хэрвээ зөв зүйтэй, шударга юм гараад ирвэл бүгдээр түрхэрэн дэмжихэд бэлэн байдалтай байна. Энэ нь бидэнд хөгжих, энэ гажуудлыг засах бүрэн боломж байгаа гэдэгт итгэх итгэлийг өгч байна.
Үзэл санаа, үзэл сурталгүй нийгэм өөрөө аяндаа үжирч ганддагийг бид бэлээхэн харж байна. Магадгүй бидэнд хөгжлийн үзэл санаа амин чухал хэрэгтэй байгаа байх. Тэр нь Чингис хаанаа тойрсон үндэсний сэргэн мандах үзэл ч байж магад юм. За улс төр лүү хальтраад, сүүлдээ хадуураад ирэх нь дээ хоюулаа яриагаа татвал яасан юм бэ.
За тэгэе дээ.
Ярилцсан Л.Батцэнгэл /Өдрийн сонин/

Хэцүү шийдэл...

-Цавчих илдэс хагссандаа хуйндаа тогтож ядан байна. Их авгын ургыг тасальяа. Чавчилдвал чавчилдая. Чичилдвэл чичилдэе.
Асутайн энэ үг бүхнийг сэртхийлгэн чоцоов. Ам амандаа дүнгэнэлдэн байсан ноёдын үг нь ээдэн царай төрх нь хөшиж, их өргөөнд өмнө газрын олон чулуун баримал залсан мэт болоход гагцхүү түрүүнээс хойш идээ хошон дээгүүр эргэлдсэн нэгэн том батганы жигдхэн хэмээр дүнгэнэх нь тодхон сонсогдох болов. Талийгч их хааны хөвүүдээс Уранташ хэдий насаар бага ч эрт хэрсүү сууж, намбыг үзүүлэх болсон хүн билээ. Тэрээр ах Асутайн ийнхүү гэнэт цочмог үг өгүүлсэнд санаа баахан зовонгуйрч суудал дээрээ үл ялиг займчихад Алаандар ноёны нүд гэнэтхэн олзоо харсан отооны ирвэснийх шиг гялалзаж, их чимээ гарган хоолой засав. Алаандар ноён бараг нэгэн сарыг тэргэл болтол үргэлжилж буй хуралдааны туршид нэг ч үг дуугараагүй ч хүн бүрийн үгийг ихэд анхааран сонсож, тэдний нүүр царай, нүд харцийг хурц догшин харцаараа нэвт шувт сүлбэн суусансан.
Алаандар ноёны хоолой засах чимээнээр ноёдын хөшүүн төрх өөрчлөгдөж түүнийг анхааран харцгаалаа. Алаандар ноён бүсгүй хүнийх шиг уран цагаан гараа алгуур өргөж буурал орж яваа шингэн соёо сахлынхаа үзүүрийг эмрэв. Тэгээд ийн өгүүллээ.
- Цэгээн шөнөөр нүдээ анин зовлоо. Гэгээн өдрөөр нүдээ нээн амарлаа. Газар хэмжээтэйн адил хүний явдал хэмжээтэй. Газар дэлхийн хэмжээг хүлгийн шандас мэднэ. Хүний явдлын хэмжээг Яса хууль мэднэ. Хубилайнх тэр хэмжээнээс халив. Ясаг гажуудуулвал цаазыг үзнэ. Яса гажвал төр самуурна. Сэтгэлийн зовлонг тэгэж шилгээе. Асутайн үгэнд зөв утга буй гэв.
- Алтан ургийн аргамж суларчээ. Наймандай энэ үгийг хэлэв. Хэн нэгэн гүнээр шүүрс алдав. Талийгч Мөнх хааны их хатан ханцуйн үзүүрээр нүдээ арчиж, тонгойв. Эцэг Хөлөгийн нэрийн өмнөөс хос мөрний газраас Их хуралдайд ирсэн Жүмхүүр:
- Суларсан аргамжийг чангалдаг бусуу? Цувирсан улсыг хураадаг бус уу? Салхины эрхээр түмэн газар хөвөн одох үүлэн мэт юунд байхав. Дээдэс үүний тулд их төрийг тэтгээгүйсэн гэлээ.
Удтал сэтгэл зовнисноос харц нь хурцадсан Аригбөх:
- Ах Хубилай, юунд дээдсийн гэрээсийг орхиж Ясаг мартав. Юунд ахан дүүс биднээ ичээж, элгийг эмтлэнэ вэ? Нөмөрт нь суувал ээлтэй нь юмсан. Ээл нь хаачив. Үг хэлэлцвэл журамтай нь юмсан. Журам нь хаачив гэлээ.
- Хубилайн нүүрийг үзэж энэ үгийг хэлцэхсэн хэмээн Их хатанг өгүүлэхэд Алаандар ноён:
- Уул хэдий өндөрч бэлээс нь үл мэдэх.
Ураг хэдий ойр ч дэргэдээс нь үл таних.
Хубилайн самуурсан нь
Нэгэн өдрийн болчимгүйнх бус,
Түмэн өдрийн хүслийнх билээ.
Хаданд сум тусваас хальтирч ойдог бусуу.
Тэр аргадан хэлэвч үл тооюу,
Донгодон дуудавч үл сонсюу.
Учирлан яривч үл хэрэгсюу,
Уйлан гуйвч үл ажирьюу.
Цочин сандрах, гайхан эргэлзэх юун. Хубилайн ургийг эс тасалбаас тэр бидний ургийг тасална гэлээ. Тэгээд бүгдээр эелдэн шийдэв.

Их гүрэн задрав

1206 онд уудам тал хээрийн нүүдэлчид нэгдэн нийлсэнээс хойш бараг хагас зуун хүрэхтэй үгүйтэй богино хугацаанд өмнө зүг Ява, Суматрын шүрэн арлуудаас умард зүгт Хар далайн чинад хүртэлх өргөн уудам нутгийг ээлж дараалан монгол морины туурай тамгалсаар дөрвөн зүг, найман зовхисыг нэгтгэн хураасан монголын их эзэнт гүрэн байгуулагдсан юм. Хэрэв энэ эрчим хэвээр үргэлжилсэнсэн бол чухам юу болохыг зөвхөн хөх тэнгэр л мэдэх билээ.
Гэвч цаашид энэ их улс хэвээр оршин тогтнох бололцоогүй болж, түүнийг бүрэлдүүлж байсан Хант улсууд дотоод агуулга хийгээд үзэгдэх хэлбэрийн хувьд ч харилцан адилгүй цоо шинэ бие цогц болон салан тусгаарлаж эхэлсэн байна. “....Газар бүр байгуулсан монголчуудын төр хөгжиж өсөөд бойжилт хөгжлийн ийм шатант хүрчээ. Энэ нь зүйрлэвээс дан эсүүд хөгжиж өсөөд хэд хэдэн шинэ цогц бие болон тусгаар амьдралыг эрхэмлэн ийш тийш өөрийн эрхгүй тэмүүлэхийн адил...” хэмээн энэ үйл явдлын тухай Л.Гумилев урнаар тодорхойлон өгүүлжээ. Үнэхээр ч эдгээр хант улсууд нь гуч дөчин жилийн өмнөхтэй адилаар хүчээр нэгэн тугын дор нэгтгэхэд нэн бэрхтэйгээр чанарын цоо шинэ агуулгаар баяжжээ. Учир нь монголчуудын нэгтгэсэн улс түмнүүд даан ч олон янз байв. Эртний соёлтой Перс, Армян, Гүрж нар, Уйгурууд хийгээд ой ширэнгийн зэрлэгүүд, хэзээ ч биесээ үзэж чаддаггүй байсан Хятад, лалынхан хийгээд европын загалмайтнууд, Күнз хийгээд бурхны суртлыг дагагсад, үндэс нэгтнүүддээ гадуурхагдсан шийт, несторионууд. Гал ус мэт харш олон үндэстэн, сурталтнууд гагцхүү “Монголын энх төрийн бодлого”, “Төрийн алтан аргамж”-ийн ачаар нэгэн захиргаан дор эв найртайгаар бүтэн жарны туршид оршив. Гэвч тэдний өвөрмөц чанар нь уулаасаа харилцан эсэргүүцэлдэх учир хялбархан ижилссэнгүй. Ийнхүү мориноос бууж энэ их улсыг түвшитгэн бүтээн байгуулах цаг ирэхэд л тус бүрдээ өөр өөрийн өвөрмөц байдлаа харуулж эхэлжээ.
Өгөөдэй хааны үед хан хөвүүдийн эзэмшил улсууд нь төвдөө захирагдсан өөртөө засах хязгаар мужийн байдалтай оршиж байснаа аажмаар эдгээр улсуудын хэлхээ холбоо суларч бие даасан хандлага нэмэгдсэн нь хаадын завсар чөлөөгөөр гарч ирсэн хатадын төр барих үед эрс тодорхой болжээ. Мөнх хааны үед энэ задралын явц хэсэг зуур саатан, нэгэн захиргаанд бүгдийг хураан хумисан боловч түүнийг нас барсны дараахи Хубилайн жилүүдэд Алтан орны улс, Ил хаант улс, их Юан улс хэмээн өөр хоорондоо нягт харилцаа холбоотой ч тус тусдаа бие даасан хаант улсууд болон бүрэн тусгаарлан салсан төдийгүй монгол угсаатны хүч нөөцийг шавхсан цуст иргэний дайн, тэмцэл он удаанаар үргэлжилжээ.
Хөгжил гэдэг чанар. Чанарын агуулга нь гүнзгийрсээр хувьсал эргэлтэд хүргэдэг. Цөөн хэдэн жилийн дотор шашин шүтлэг хийгээд ахуйн нөхцөл, уугуул ард түмний уламжлалаараа яагаад ч Алтан ордны хийгээд Ил хаант улс, эсхүл дундад Ази дахь хант улсууд өөр хоорондоо харилцан адилгүй болсон байв. Хятад дахь Их Юан улс тэднээсээ бүр ч эрс тэс ялгамжтай болж иржээ. “Иймэрхүү хувирлын явцад Монголын хаант улсад энд тэндгүй хүйс төв газрууд гарч ирсэн байна”.

1258 онд Мөнх хаан нас барж, түүний ор суурийг Хубилай, Аригбөх хоёр дүү нь булаалдан, дөрвөн жилийн турш сунжирсан иргэний дайн монголын тал нутгыг хээрийн түймэр мэт хуйхлав. Энэ дайн нь Монголын Эзэнд гүрний бүрэлдхүүнд байсан хант улсуудыг үндсэн хоёр бүлэглэлд хуваан, талцууллаа.

1265 онд Хөлөг хаан нас барж тэр онд хүү Абага нь Ил хаант улсын хоёрдугаар хаан болов. Абагаг хаан ширээнд залах үед тэрээр “Хубилай хаан, бидний ах, түүний зөвшөөрөлгүйгээр яаж хаан ширээнд сууж болох вэ?” хэмээн цааргалж байжээ. Энэ үед Абагагийн эцэг Хөлөгийн хууль ёсны их хаан хэмээн хүлээн зөвшөөрч, дэмжиж байсан Аригбөх гэрийн хорионд амьд сэрүүн байв. Хант улсын тэргүүнийг Их хааны соёрхолоор баталж байсан уламжлал энэ удаад юутай ч гэсэн мартагдаагүй байжээ. Абага Ил хаант улсын хаанаар өргөмжлөгдсөний найр хурим хийснийхээ дараа энэ тухай мэдээ сэлтийг Хятад руу илгээгээд хариу ирэхийг хүлээн нэлээн удсан байна. Гэтэл таван жилийн дараа 1270 оны сүүлчээр Хятадаас Хубилайгаас Абагаг хаанд өргөмжилсөн зарлиг, титэм болон түүнийг дагалдан бэлэг сэлт, элчин төлөөлөгчид ирэв. Үүний дараа Абага хаан ширээнд суух ёслолоо албан ёсоор дахин тэмдэглэсэн ажээ.

Гэвч энэ нь зөвхөн Хятад орныг эзэмшиж байсан Хубилайг Их гүрний хаан хэмээн үзэж түүний адислал зөвшөөрөлгүйгээр хаан ширээнд суух боломжгүй байжээ гэсэн үг биш юм. Абагагийн хувьд тийнхүү хоёрдахь удаагаа найр хурим хийсэн нь нэр сүрийг өргөхөд л хэрэгтэй байснаас биш Хубилай зөвшөөрөөгүй ч тэр хаан хэвээр байсан. Хубилай таван жилийн турш хэл чимээгүй байсан нь дургүй байсны илрэл юм. Хөлөг хааны хоёрдугаар хүү Жүмхүүр нь хэдхэн жилийн өмнө өөрийн удирдсан анги цэргийн хамт Аригбөхийг дэмжин тулалдаж, өөрийг нь бараг хөнтөрчих шахсаныг Хубилай юунд мартав гэж... Тухайн цаг үед морин өртөө өндөр хөгжсөн, өнөөгийн машин тэрэгнээс огтхон ч дутахааргүй хурдтай байсан нь Багдад орчмоос Бээжин ороход хэдэн жилээр явах биш хэдхэн долоо хоног л гарздах байжээ. Хубилайн цааргалсан таван жилд Перс болон Дундад Ази дахь Абага хааны нэр нөлөө, байр суурь үлэмж өсөж, хэн ч түүнийг албан ёсны хаан хэмээн хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд хүрсэн байсан юм. Энэ нь Хубилайн хувьд аргагүй тулгалт, нааш харан инээж, цааш харан уйлсан хэрэг байлаа.

1266 онд буюу Аригбөхийг нас бардаг жил Цагаадайн улсын хаан ширээнд Алгуйн дараа хаан суугаад байсан Мубарекшахыг унаган үймээнч, тогтворгүй ааштай Борог Хубилайн шууд дэмжлэгтэйгээр гарч ирэв. Мөн энэ онд Зүчийн Алтан ордны улсын хаан ширээнд Мөнхтөмөр залрав. Энэ үед гуч орчим настай байсан Хайду Дундад Ази дахь Өгөөдэй өвгийн хуучин эзэмшил нутагт нэр нөлөөгөө улам бататгаж байв.

Их гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан хант улсууд аажим аажмаар хүчирхэгжин, эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн хувьд бүрэн бие даасан байдал руу шилжиж, өөрийн хязгаар улсын сүр хүчнээ үнэлэх хэмжүүр өөрчлөгдөж байсан үед ойр ойрхон гарч ирсэн эдгээр залуу хаадын хооронд монгол ахан дүүсийн цусыг урсгасан их дайн дэгдэж, урьдын байлдан дагуулалтын үед ч гарч байгаагүй их цэргийг биесийн өөдөөс хөдөлгөн хядалцаж эхэлсэн билээ.
Бүр 1260 онд Тулуйн хүү Хөлөг, Зүчийн ач Бэрх нарын хооронд Кавказын хаалга Дербентийн орчимд их тулалдаан болов. Энэ нь Ил хаант улс болон Алтан ордны улсын хоорондхи 200 жил үргэлжилсэн эвдрэл хямралын үүдийг нэг мөсөн нээж хаясан юм. Түүний дараа Дундад Азийн тал нутагт Цагаадайн угсааны хаан Борог, Өгөөдэйн угсааны хаан Хайду нар хоорондоо цус асгаруулан дайтаж, улмаар энэ дайнд Хөлөгийн хийгээд Зүчийн үр сад ч татагдан оролцож гурвалжин, дөрвөлжин дайн дажин болон өрнөсөн юм.

1266 оноос Өгөөдэйн удмын Хайду хаан 40 орчим жилийн туршид Хубилайтай эрс хатуу тэмцэл хийсэн юм. Хайду нь богино хугацаанд хүчирхэгжиж Ил, Тарвагатайгээр төвлөсөн хүчирхэг улсыг байгуулсан юм. Монгол улсын эрх ашгийг эрхэмлэсэн олон монгол ноёд Хубилайн эсрэг тэмцэлд Хайдутай очиж нийлжээ. Тухайлбал Аригбөхийн хүү Юбугур, Меликтөмөр, Борогийн хүү Дува болон Цагаадай, Гүюг, Мөнхийн удмын бусад хан хөвүүд Хайдуг дэмжин Хубилайтай хийсэн иргэний дайнд оролцсон байна. Мөн монголын цэргийн нэрт жанжин Наян ч дэмжиж билээ.

Омог төгөлдөр Хайду болон бусад олон ноёд Хубилайг хууль бус хаан хэмээн үзэж түүний зарлиг шийдвэрийг огтхон ч хүндэтгэж үзэхгүй байсан нь Хубилайн зүгээс энэхүү иргэний дайныг зогсоох, ах дүүсийн маргаан мэтгэлцээнийг эв зүйгээр зохицуулах талаар аливаа санаачилга гаргах, гаргасан ч хэрэгжих бололцоог үгүйсгэж байжээ.

Хэдийгээр Хайдугийн тэмцэл нь нэг талаас харахад хаан ширээг Тулуйн удмынхнаас Өгөөдэйн удмынханд эгүүлэн авах гэсэн тэмцэл байсан ч нөгөө талаар монгол улсын хүйс төвийг хэвээр хадгалах гэсэн Аригбөхийн тэмцлийн залгамж байсан юм.
Ийнхүү Чингис хааныг төрж байхад бий болоод байсан
“Одтой тэнгэр орчиж
Олон улс хямралдаж
Орондоо унтах завгүй
Олзлолдон булаалдаж байв.
Хөрст дэлхий хөрвөж
Хөвчин улс хямралдаж
Хөнжилдөө унтах завгүй
Хөнөөлдөн тэмцэлдэж байв” хэмээн “Монголын нууц товчоо”-нд яруу ончтойгоор дүрслэн өгүүлсэн байдалтай нэн адил нөхцөл байдал 1260-аад онд Монголын эзэнт гүрэн даяар байжээ.

Ийнхүү Ази, Европыг нэгтгэсэн Монголын их гүрэн нэгэн бүтэн жаран оршин тогтноод дотоодын ужид самуунд идэгдсээр задран уналаа. Гэвч “могой тасравч гүрвэлийн чинээ”. Их гүрэн задарсан ч өөр хоорондоо эн тэнцүүхэн, өөр ямар ч улс оронтой харьцуулашгүй хүчирхэг хэд хэдэн улс гүрэнд хуваагдсан юм. Үүнд:
- Их Юан улс. Энэ цаг үеийг хүртэл тархай бутархай байсан хятадыг анх удаа нэгтгэсэн төдийгүй Төвд, Тангуд, Манжуур, Солонгосын хойг, Вьетнамын хойг, Филиппин, Малайзи, Ява, Суматри зэрэг Зүүн өмнөд Азийг бүхэлд нь нэгтгэсэн энэ хүчирхэг гүрэн 1380 оныг хүртэл 130 орчим жил оршин тогтнож, Азийн улс түмнүүдийн түүхнээ арилж балрашгүй ул мөрөө үлдээсэн юм.
- Алтан ордны улс. Хар далай, Каспийн тэнгисийн хоорондхи нутаг, Ижил мөрний сав, Арал тэнгисээс умардад, Уралын нуруунаас баруун зүгт буй өнөөгийн Казакстаны уудам тал нутгийг төдийгүй цэнхэр Дунайгаас янагших Дорнод Европыг бүхэлд нь эрхшээн байсан эл хүчирхэг гүрэн 200 орчим жил оршин тогтнож, Орос хийгээд Европ дахинд сүр хүчээ үзүүлсээр байлаа. Энэ улсаас салбарласан Крым, Казанийн хаант улс XYIII зууныг хүртэл оршин тогтнож, Орос болон дорнод Европыг Туркийн түрэмгийллээс халхалж байв.
- Ил хаадын улс. Кавказын өмнөд дэх улс орнууд Килики, Мосул болон Хоёр мөрний хөндий, Туран, Хорасаны уудам нутаг, өнөөгийн Туркийн өмнөд хэсэг, Ирак, Иран, Афганистан, Туркмений нутгийн хамарсан уудам газар нутагтэй хүчирхэг эл улс 150 орчим жил оршин тогтножээ.
- Цагаадайн улс. Дорнод Туркестан, Казакстаны зүүн өмнөд тал, Хорезм, Балхийг бүхэлд нь хамарсан эл хант улс 1346 он хүртэл оршин тогтноод задрахдаа Төмөрийн болон Их Могул хэмээх Дундад Ази болон Энэтхэгийн түүхнээ тод ялгарах хоёр улс болон хуваагджээ.

Дэлхий ертөнцөд урьд хойчид оршин байсан их гүрнүүдийн мөхлийн түүхтэй Монголын эзэнт гүрнийх адилгүй. Ромын их гүрний мөхөл нь ёс суртхууны ялзрал, өөрөөр хэлбэл эд эсүүдийн үхжилээс болсон байхад Түрэг мэт бусад их улсууд гаднын халдлагыг тэсвэрлэж чадаагүй юм. Их Юан гүрнийг хятадын ард түмний тусгаар тогтнолд тэмүүлсэн эсэргүүцэл тэмцэл л хөнтөрч орхисон билээ.

Өөрөөр хэлбэл Монголын эзэнт гүрний задрал нь Мамлюкуудын ч юм уу, Загалмайтнуудын зэрэг гадны ямар нэгэн түрэмгийлэлд өртөж, түүний дарамтыг дааж ядсандаа сүйрэн унасан хэрэг биш, өөрийн харьяанд орсон Ази, Европын олон арван улс үндэстнүүдийн эсэргүүцэл тэмцэлд сөгдөн нугарсан хэрэг ч биш, харин хуримтлагдсан их ааг хүчний илүүдэл болсон өөр хоорондын тэмцэл зөрчил, хүчирхэгжсэн хан хөвүүд, түүний удмынханы бие даан тусгаарлах эрмэлзэл, эдгээрийн үндэс болсон өөр өөрсдийн тусгаар ангид өвөрмөц онцлог чанартай холбоотой юм. Мэдээлэл, харилцаа холбоо хөгжөөгүй дундад зууны эхэнд бүү хэл өнөөдрийн шинжлэх ухаан техникийн их хувьслын эринд ч ийм их гүрэн оршин тогтноход нэн бэрх юм. Ийнхүү их гүрний газар бүр харилцан ялгамжтай хөгжлийн хүйс төв газрууд гарч ирсэнтэй холбоотой энэхүү задрал нь зайлшгүй зүйл байсан хийгээд зөвхөн цаг хугацааны асуудал л үлдээд байжээ.