Өвгөн овоог нууцаар тахисан нь
Хуучин цагт Өвгөн овоог 1933 онд хамгийн сүүлд тахижээ. Тэр цагаас хойш энэ тахилгыг хийсэнгүй он жил улирсаар даруй хорин жил болов. Энэ хугацаанд Сүмийн дөрөлжийн цээжинд нар гялбуулан гялалзах алтан ганжиртай цогчин дуган нь тэнгэр өөд сүмбэрлэх Хамбын хийд нэг л мэдэхэд нурсан балгас, шар шавар болон хувирсан байна. Хамбын хийд зүгээр л Шавар гэдэг нэртэй болж, Сүмийн дөрөлжийг Шаврын дөрөлж гэн нэрлэн дуудах болжээ. Хийдийн гороонд шарилж, лууль багшралдан бараантаж, наранд халсан чулууны орой дээр хааяа голио царгин, хоосрол эзгүйрлийн гунигт аязыг зарлах ажээ.
1 метр 20 сантийн урттай, дөчин сантийн өргөнтэй, хорин сантийн зузаантай цагаан шаргал гантиган хавтангууд тал тал тийш ачигдан, сумын төв болон аймгийн төвийн барилга байшингуудын үүдний довжоонд ивэгдэж, шашин бурхангуйчүүдийн гутлын алчуур болон хувирав.
Хамба гэгээнтнийг бурхны оронд гал хөлөглөн заларснаас хойш гэгээнтний гэрээсийг сахин бараг лам тоотой бүхэн орхимжоо хурааж орны хөлийн авдрандаа эвхэж хийгээд, нэхий өмд өмсөж, нэг нэг эмийн хаяа бараадан хөдөөлжээ. Баруун аймгуудыг нилэнхүйдээ хамарсан Шамбалын дайн нэртэй 1932 оны их үймээнийхэн уг нь орон нутагтаа нэр хүндтэй, мөн баруун өмнөд зүгт хил даван нүүхэд зам гудаст байдагт Хамбын хийдийнхнийг тэрхүү Шамбалын дайндаа дуудан оруулах гэж нэг бус элчин ирж яриа тохироо хийх гэж оролдсон ч Хамба гэгээнтэн “Ирж буй цагийн бошгийг сөрөөд хэрэггүй ээ, алдас болно” хэмээн халдаасангүй. Тэгээд ч зогссонгүй өөрөө жанч халахдаа домын дамжааныхнаас дээших хүрээний бүх лам нэртэй, хэлтгий захтангуудыг дуудан цуглуулаад “Та бүгдээр одоо шар шувталж, хар болон, эхнэр хүүхэд бараадан харийн амьдралаар амьдар. Аж ахуй эрхэлж, шинэ цаг төрөө хүндэлж дээдэлж яваарай” хэмээн гэрээсэлжээ. Харин гэлэн сахилтай гурван санваартныг тусгайлан уулзаж ярилцсан ба тэдний нэг нь удалгүй сураггүй алга болж, нэг нь шар шувталж, нэг нь хийдийн горломд ганцаар үлджээ. Тэр ганцаар үлдсэн Чойндон гэлэнг удалгүй дотоодыг хамгаалахынхан баривчлан одож, сураггүй болсон байна. Хожим 1990 он гарахад Цагаатгалын комиссын магадлалаар Чойндон гэлэн хилс хэргээр хороогдсон нь тогтоогдсон билээ.
Ийнхүү өдөр хоногууд ээлжилсээр хорин он өнгөрсөн хойно, маршал Чойбалсан битүүний өдөр гэнэт бие барж, монгол даяар эмгэнэн гашуудсаны дараа жилийн хавар /1953 он/ Хантайширийн нуруунд ган болж, нэг бол наран шарж, нэг бол шороон шуурга босч, энгэр бэлүүд хувхайран, эзэн малгүй сульдан доройтжээ.
Тэгэхэд Мамаа чавганцынх Зөгийтийн давааны аманд байх Ногоон буудалд зусаж байв. Хаврын сүүл сарын нэгэн өдөр бага үдийн алдад хивсэн гөлөмтэй томоос том эмээл тохсон янхигар ясан хэдрэг саарал морьтой Омбо хэмээх хүн тэр хот айлд буув. Омбо их өндөр, урд духнаас нь алгадчихсан мэт налуу атлаа Ленин багш шиг мэлийсэн том халзан духтай, хормойгоор нь ороосон луун хээтэй цоохор дээлийнхээ дээгүүр нил хир даг болсон шар бүс бүсэлсэн хүн байж. Тэр эхлээд Мамаа чавганцын том хүү Ядамынд буусан байна. “Та яагаад ээжид эхэлж орж золгосонгүй вэ” гэж асуусанд “Би Нагац эгчийндээ шороо татуулан тоостой орж золгохгүй ээ” гэж... Тэгээд төд удалгүй нэгэн малгайн чинээ үүл Өндөр Харцагийн дээгүүр өнгийж ирснээ юу юугүй л бороо нартай шаагаад эхэлжээ. Хаваржин дусал ч юмны бараа хараагүй хүмүүс шуугилдан, морь мал шуухниталдаж, хатаж хагассан газрын хөрс шуурайлж байхад Омбо хормойгоо хоёр сэгсэрчихээд “Мамаадаа одоо орж золгоно оо” гээд босч гэнэ.
Тэгээд Мамаагийнд орж золгоход чавганц сандран ач хүүгээ /Бяхаржав/ олбог дэвсэж өг гэжээ. Омбо “Би Мамаагаараа олбог тавиулах болоогүй ээ” гээд тавьж өгсөн эсгий гудасыг нь эвхэж хойш тавьчихаад, ямааны адсаган дээр сууж, мэнд мэдэн тамхилж байсан гэдэг. Омбо нар тонгойх үед мордоод Зөгийтийн хөтөл өөд дөмөгхийн оджээ. Тэр оройдоо бороо зүсэрч, хоёр өдөр оржээ. Нутгийнхан Омбыг л Өвгөн овоонд гарч нэг юм хийчихлээ гэдэгт эргэлзээгүй итгэцгээжээ. Тийн хорин жилийн хойно Өвгөн овоог нэг хүн аргадан, ган тайлсан нь тэр болсон байна. Омбыг Нарангийн бэлийн хүн гэдэг.
Дараа жил нь мөн л ган нүүрлэж, гамшиг ирэхэд нутгийнхан “Энэ ер болохыг байлаа. Яадаг ч бай, дүүрсэн хэрэг” гэж хэлцээд Өвгөн овоог нууцаар тахижээ. Тэр үед буюу 1950-иад онд бас ч гэж хуучны номтой улсыг хог тасраагүй үе. Анжжав бово/Янсанжав/, Жаахан Бово/Гэндэнжав/, Марзай Мандиа зэрэг хуучин цагийн номтой улсууд сэм тохиролцоод, тал талаас ганц нэгээрээ адуу малын эрэлд гарч буй мэтээр гэнэ сэнэгүй мордоцгоон, Өвгөн овооны Өргөн зурааны Боодог толгойн шилийн модонд уулзацгаагаад, Өвгөн овооны тайлгын номыг уншсан байна. Овоо ч хэдэн хүн цуглацгааж, бүгд унаж явсан морьдоо их багагүй тавьж уралдуулжээ. Хөх хадны оёороос морьдоо тавьж, Ахар зурааны адаг хөтлөөр зүүн тийш нь давуулж, Өргөн зураа өөд жаахан өгсүүлснээ Зөгийтийн хөтлийн арын цагаан өөд барьсанд Цоохор Дамаагийн бор халтар морь түрүүлж байжээ.
Тийнхүү нууцаар тахисны шөнө бороо шивэрч эхлээд өдөр шөнөгүй зүсэрч, сүүлдээ үүд хоймрын юм ч үзэгдэх аргагүй будантаж гэнэ. Ингэж л хатуу хэцүү цаг дор Өвгөн овоог хоёронтаа аргадан тайжээ. Харин хожим 80-аад он гарч, цаг төр аажуу уужуу, аядуу зөөлөн болсон үед нийтээр биш юм гэхэд нэг хэсгийн хүрээнд хэд хэдэн удаа аргадан ном ерөөл уншиж байсан билээ.
Б.Номинчимэд
Өнөөдрийн олж сонссон хуучаа ийн тэмдэглэв. "Хантайширийн цадиг хууч оршвой" номдоо нэмэлтээр оруулна.
Хуучин цагт Өвгөн овоог 1933 онд хамгийн сүүлд тахижээ. Тэр цагаас хойш энэ тахилгыг хийсэнгүй он жил улирсаар даруй хорин жил болов. Энэ хугацаанд Сүмийн дөрөлжийн цээжинд нар гялбуулан гялалзах алтан ганжиртай цогчин дуган нь тэнгэр өөд сүмбэрлэх Хамбын хийд нэг л мэдэхэд нурсан балгас, шар шавар болон хувирсан байна. Хамбын хийд зүгээр л Шавар гэдэг нэртэй болж, Сүмийн дөрөлжийг Шаврын дөрөлж гэн нэрлэн дуудах болжээ. Хийдийн гороонд шарилж, лууль багшралдан бараантаж, наранд халсан чулууны орой дээр хааяа голио царгин, хоосрол эзгүйрлийн гунигт аязыг зарлах ажээ.
1 метр 20 сантийн урттай, дөчин сантийн өргөнтэй, хорин сантийн зузаантай цагаан шаргал гантиган хавтангууд тал тал тийш ачигдан, сумын төв болон аймгийн төвийн барилга байшингуудын үүдний довжоонд ивэгдэж, шашин бурхангуйчүүдийн гутлын алчуур болон хувирав.
Хамба гэгээнтнийг бурхны оронд гал хөлөглөн заларснаас хойш гэгээнтний гэрээсийг сахин бараг лам тоотой бүхэн орхимжоо хурааж орны хөлийн авдрандаа эвхэж хийгээд, нэхий өмд өмсөж, нэг нэг эмийн хаяа бараадан хөдөөлжээ. Баруун аймгуудыг нилэнхүйдээ хамарсан Шамбалын дайн нэртэй 1932 оны их үймээнийхэн уг нь орон нутагтаа нэр хүндтэй, мөн баруун өмнөд зүгт хил даван нүүхэд зам гудаст байдагт Хамбын хийдийнхнийг тэрхүү Шамбалын дайндаа дуудан оруулах гэж нэг бус элчин ирж яриа тохироо хийх гэж оролдсон ч Хамба гэгээнтэн “Ирж буй цагийн бошгийг сөрөөд хэрэггүй ээ, алдас болно” хэмээн халдаасангүй. Тэгээд ч зогссонгүй өөрөө жанч халахдаа домын дамжааныхнаас дээших хүрээний бүх лам нэртэй, хэлтгий захтангуудыг дуудан цуглуулаад “Та бүгдээр одоо шар шувталж, хар болон, эхнэр хүүхэд бараадан харийн амьдралаар амьдар. Аж ахуй эрхэлж, шинэ цаг төрөө хүндэлж дээдэлж яваарай” хэмээн гэрээсэлжээ. Харин гэлэн сахилтай гурван санваартныг тусгайлан уулзаж ярилцсан ба тэдний нэг нь удалгүй сураггүй алга болж, нэг нь шар шувталж, нэг нь хийдийн горломд ганцаар үлджээ. Тэр ганцаар үлдсэн Чойндон гэлэнг удалгүй дотоодыг хамгаалахынхан баривчлан одож, сураггүй болсон байна. Хожим 1990 он гарахад Цагаатгалын комиссын магадлалаар Чойндон гэлэн хилс хэргээр хороогдсон нь тогтоогдсон билээ.
Ийнхүү өдөр хоногууд ээлжилсээр хорин он өнгөрсөн хойно, маршал Чойбалсан битүүний өдөр гэнэт бие барж, монгол даяар эмгэнэн гашуудсаны дараа жилийн хавар /1953 он/ Хантайширийн нуруунд ган болж, нэг бол наран шарж, нэг бол шороон шуурга босч, энгэр бэлүүд хувхайран, эзэн малгүй сульдан доройтжээ.
Тэгэхэд Мамаа чавганцынх Зөгийтийн давааны аманд байх Ногоон буудалд зусаж байв. Хаврын сүүл сарын нэгэн өдөр бага үдийн алдад хивсэн гөлөмтэй томоос том эмээл тохсон янхигар ясан хэдрэг саарал морьтой Омбо хэмээх хүн тэр хот айлд буув. Омбо их өндөр, урд духнаас нь алгадчихсан мэт налуу атлаа Ленин багш шиг мэлийсэн том халзан духтай, хормойгоор нь ороосон луун хээтэй цоохор дээлийнхээ дээгүүр нил хир даг болсон шар бүс бүсэлсэн хүн байж. Тэр эхлээд Мамаа чавганцын том хүү Ядамынд буусан байна. “Та яагаад ээжид эхэлж орж золгосонгүй вэ” гэж асуусанд “Би Нагац эгчийндээ шороо татуулан тоостой орж золгохгүй ээ” гэж... Тэгээд төд удалгүй нэгэн малгайн чинээ үүл Өндөр Харцагийн дээгүүр өнгийж ирснээ юу юугүй л бороо нартай шаагаад эхэлжээ. Хаваржин дусал ч юмны бараа хараагүй хүмүүс шуугилдан, морь мал шуухниталдаж, хатаж хагассан газрын хөрс шуурайлж байхад Омбо хормойгоо хоёр сэгсэрчихээд “Мамаадаа одоо орж золгоно оо” гээд босч гэнэ.
Тэгээд Мамаагийнд орж золгоход чавганц сандран ач хүүгээ /Бяхаржав/ олбог дэвсэж өг гэжээ. Омбо “Би Мамаагаараа олбог тавиулах болоогүй ээ” гээд тавьж өгсөн эсгий гудасыг нь эвхэж хойш тавьчихаад, ямааны адсаган дээр сууж, мэнд мэдэн тамхилж байсан гэдэг. Омбо нар тонгойх үед мордоод Зөгийтийн хөтөл өөд дөмөгхийн оджээ. Тэр оройдоо бороо зүсэрч, хоёр өдөр оржээ. Нутгийнхан Омбыг л Өвгөн овоонд гарч нэг юм хийчихлээ гэдэгт эргэлзээгүй итгэцгээжээ. Тийн хорин жилийн хойно Өвгөн овоог нэг хүн аргадан, ган тайлсан нь тэр болсон байна. Омбыг Нарангийн бэлийн хүн гэдэг.
Дараа жил нь мөн л ган нүүрлэж, гамшиг ирэхэд нутгийнхан “Энэ ер болохыг байлаа. Яадаг ч бай, дүүрсэн хэрэг” гэж хэлцээд Өвгөн овоог нууцаар тахижээ. Тэр үед буюу 1950-иад онд бас ч гэж хуучны номтой улсыг хог тасраагүй үе. Анжжав бово/Янсанжав/, Жаахан Бово/Гэндэнжав/, Марзай Мандиа зэрэг хуучин цагийн номтой улсууд сэм тохиролцоод, тал талаас ганц нэгээрээ адуу малын эрэлд гарч буй мэтээр гэнэ сэнэгүй мордоцгоон, Өвгөн овооны Өргөн зурааны Боодог толгойн шилийн модонд уулзацгаагаад, Өвгөн овооны тайлгын номыг уншсан байна. Овоо ч хэдэн хүн цуглацгааж, бүгд унаж явсан морьдоо их багагүй тавьж уралдуулжээ. Хөх хадны оёороос морьдоо тавьж, Ахар зурааны адаг хөтлөөр зүүн тийш нь давуулж, Өргөн зураа өөд жаахан өгсүүлснээ Зөгийтийн хөтлийн арын цагаан өөд барьсанд Цоохор Дамаагийн бор халтар морь түрүүлж байжээ.
Тийнхүү нууцаар тахисны шөнө бороо шивэрч эхлээд өдөр шөнөгүй зүсэрч, сүүлдээ үүд хоймрын юм ч үзэгдэх аргагүй будантаж гэнэ. Ингэж л хатуу хэцүү цаг дор Өвгөн овоог хоёронтаа аргадан тайжээ. Харин хожим 80-аад он гарч, цаг төр аажуу уужуу, аядуу зөөлөн болсон үед нийтээр биш юм гэхэд нэг хэсгийн хүрээнд хэд хэдэн удаа аргадан ном ерөөл уншиж байсан билээ.
Б.Номинчимэд
Өнөөдрийн олж сонссон хуучаа ийн тэмдэглэв. "Хантайширийн цадиг хууч оршвой" номдоо нэмэлтээр оруулна.
No comments:
Post a Comment