Ерөнхий сайдаа, танд хов дуулгая

Б.Номинчимэд
Ерөнхий сайд аа, Их хурлын эрхэм гишүүд ээ. Эрхэм төрийн түшээд ээ. Та нарт хүргэх хов байна аа. Төрийн үйлчилгээ иргэдэд хэрхэн хүрч байгаа тухай юм.
Саяхан оросын Ерөнхий сайд В.Путин гэнэтхэн салбарын сайд, дарга нараа дагуулаад дэлгүүрт орж, өргөн хэрэглээний хүнсний бүтээгдхүүний бодит үнэ ямар байгаатай дарга нарын илтгэлээр биш биеэрээ танилцсан байна. Үнийн чөлөөт зохицуулалтанд Засгийн газраас оролцдог нь чухам хэр оновчтой эсэхийг мэдэхгүй юм. Гэвч, юутай ч оросын Ерөнхий сайдын гэнэтийн энэ алхам нь гайхамшигтай.
Үүнийг дурддагийн учир нь сайд нар болоод эрхэм гишүүдийг нэг удаа ч болов түмэн олныхоо үйлчлүүлдэг тэр газруудаар орж, юу болж буйг нь нүдээрээ үзэж, зовлонг нь биеэрээ туулаасай, тэгэж байж төр нь иргэндээ хүрсэн үйлчилгээ үзүүлдэг болж, төрийн энэ хүнд суртлын чих бага ч атугай зөөлрөх болов уу гэж санасных юм аа.
Та бүхэн жолооныхоо үнэмлэх, эсвэл машиныхаа гэрчилгээг солиулах гэж очиж дугаарлаж зогсохгүй л дээ. Гэхдээ та бүхнийг сонгосон сонгогчид чинь тэнд ажлаа алдаж, уураа барж, эрүүл мэндээрээ хохирч буйг ядахдаа хардаг, мэддэг, мэдэрдэг болоосой гэж үнэхээр чин сэтгэлээсээ хүсэж байна шүү.

Тав хоногийн өмнө машиныхаа гэрчилгээнд нэмэлт тэмдэглэгээ хийлгэхээр Замын цагдаагийн газар очив. Урд орой нь ажил тараад очиж, үйлчилгээ нь өглөө 8,00 цагаас эхэлдгийг, бас машины гэрчилгээ солиулахад юу юу хэрэг болдог гэдгийг мэдээллийн самбар дээрээс нь бичиж аваад, маргааш өглөөний 8 цаг 05 минутад давхиад очлоо. Одоо Замын цагдаагийн газрын зүүн тийшээ харсан хаалганд шүү дээ. Үнэхээр үүдэн дээрх ажлын цагийн хувиарт 8,00 аас ажил эхэлнэ гээд цагаан дээр хараар тодоос тод бичсэн байгаа юм. Үүд хавиар 10-аад хүн эргэлдэнэ. Хаалга цоожтой. Хүмүүс нэмж ирсээр. 8,40-ийн үед хаалга нээгдлээ. Гэвч үйлчилгээ эхэлсэнгүй. Болоогүй байна гэчихээд, нэг хүүхэн нь ширээгээ ухаад суучих юм. Нэг нь ширээгээ, бас лангуугаа чийгтэй алчуураар арчиж, бас хоёр нь тэр цаана очоод их л аминчлан яриа дэлгэнэ.
Уг нь би ганц цагийн дотор гэрчилгээгээ солиулчихаад, ажил дээрээ 9 цагтай уралдаад л оччихно гэж тооцоолсон билээ. Гэрчилгээнд нэмэлт тэмдэглээ хийхэд амархан гэдгийг би гадарлаж байна. Машинаа банкны зээлээс чөлөөлж авч буй тул бүр ч амархан, банкны бичгийг үндэслээд гэрчилгээн дээр хоёрхон үгээр тэмдэглэгээ бичиж, цаанаа бүртгэж аваад л болчих ажил билээ.
9,00 цаг боллоо. Байдаггүй ээ. Иргэд аль цонх өөрийнх нь хэргийг бүтээж өгөх вэ гэдгийг хэлэлцэн, дугаарлан зогссоор. 9,16 минутад жижигхэн шагайвч нь арай гэж нээгдэв. Өглөө эрт очсоны хэрэг гарч, өмнөө 10-аад хүнтэй би 20 орчим минут дугаарласны эцэст дөрөвдүгээр цонхонд хүрч, бэлтгэсэн бичиг баримтаа сарвайлаа.
- Өргөдлөө аваад ир.
- Юун өргөдөл.
- ....
Ард байсан ах цагдаагийн хувцастай тэр бүсгүйн өмнөөс надад хариулж туслав. Тавдугаар цонхноос өргөдлийн маягт авч бөглөөд, иргэний үнэмлэх болон машиныхаа гэрчилгээг ар талд нь канондоод аваад ирэх юм байна. За ингээд 20 минутын дугаарлалд зогссон маань талаар өнгөрч, тавдугаар цонхноос нь өргөдлийн эхийг авлаа.

Мэдээллийн самбар луу дахин очиж, лавлан харвал албан байгууллага, банкнаас машин авч буй хүний хувьд тухайн шилжүүлж буй байгууллагын зөвшөөрсөн бичиг, гэрчилгээний хуулбар, хаяг, мөн миний өөрийн хаягын тодорхойлолт, гэрчилгээ, иргэний үнэмлэх. Би буруу хараагүй аж. Өргөдлийн маягтыг тавдугаар цонхноос 100 төгрөгөөр авч, тэгэж бэлдэх учиртай, энэ тэр гэж бичсэн юм огтоос алга.

Ойр хавьд канон байсангүй. Уг нь зүүн талд байх цайны газар дотор канон байдаг бололтой ч онгойсонгүй. Канон хүлээж буй хэдэн хүнээс хэзээ онгойдгыг асуувал уг нь ингэсгээд онойчихдог юмсан, гэхдээ заримдаа үд болж байхад ирдэг юм аа гэж байна.

Хэзээ ирэхийг нь мэдэхгүй сахиж зогсоод юу хийнэ, хойш давхиж, Багшийн дээдийн урд талаас канон олж канондуулаад 30 минутын дараа буцаад очлоо. Өглөөний 9,40 минутад байсан хүмүүсийн тоо лавтай хоёр дахин өсчээ. Энэ удаа хаширсан учир бэлтгэсэн бичиг баримтууд маань бүрэн эсэхийг сул байсан гуравдугаар цонхны цагдаа бүсгүйгээс тодруулан асуусанд бас дуугарсангүй, эрүүгээрээ дөрөвдүгээр цонх руу заачихав. Үүдэн дээр таарсан цагдаа хувцастай бас нэг бүсгүйгээс туслалцаа хүссэнд
- Бичиг үсэг мэддэг юм уу, үгүй юм уу. Тэр мэдээллийн самбар очоод уншаач ээ гэж байна.
- Тэр самбарын мэдээллийг чинь би өчигдөр орой нэг, өнөө өглөө бас нэг уншсан юм. Тэгээд заасных нь дагуу л бэлтгэсэн юмсан, уг нь гэвэл
- Тэгээд л болоо ш тээ, хаашаа юм.
За, за. Дугаарлан зогслоо. Хүмүүс нэмэгдэн ирсээр... Яг таг 35 минут 13 секунд зогссоны эцэст арай гэж өнөөх жижигхэн шагайвчиндаа хүрч, бичиг баримтуудаа сарвайлаа. Гэтэл
- Тэмдэгтийн хураамжаа төлөөгүй байна гээд буцаан шидчихэв.
- Түрүүн надад тэмдэгтийн хураамж төлөх ёстой гэдгийг хэлээд өгөхгүй яав даа. Хаана хэдэн төгрөг тушаадаг юм бэ гэсэнд
- Төлөөд ирээ, за, за наад цонхноос холдооч, алив дараачийнх нь.

Би гуравдахиа нөгөөх мэдээллийнх нь самбар луу очиж, эхнээс нь дуустал уншлаа. Тэмдэгтийн хураамж хэдэн төгрөгийг хаана ямар банкны хэдэн тоот дансанд тушаах тухай ямар ч мэдээлэл алга. Харин өнөөх шагайвчийнхаа хажууд бичгийн цаасан дээр тийм мэдээлэл байна. Гэхдээ ямар нөхцөлд аль хураамжийг нь тушаах тухай юу ч байхгүй.

Энэ удаад бас нэг ах тус болов. Улаанбаатар банк, эсвэл Зоос банкинд 250 төгрөг тушаагаад баримтыг нь хавсаргаад аваад ирдэг юм байна.

Яг арагшаа харсан хаалганд уг нь банк байдаг ажээ. Гэвч бас л цоожтой. Дахин гарч давхиад Эрүүл мэндийн яамны өмнөөс харсан Зоос банкинд очиж 250 төгрөгийг нь тушаагаад эргээд иртэл өмнө байсан оочер маань дахиад гурав дахин өсч, дугаарын сүүлч бараг хаалгаар гарч байна аа.

Өрөөнд битүү нигширсэн үнэр ханхалж, хаалгаар шагайхад л ууранд орж буй мэт нэлхийнэ. Хүмүүсийн ууртай, бухимдуу дуу хоолой дүнгэнэлдэнэ. За, өнөө өглөөний ажил ч будаа боллоо. Юутай ч нэгэнт зорьж ирсэнийх, дүйрсэн хэрэг дугаарын эцэст зогсов. Цаг 11 болж байдаг. Бүтэн нэг цаг шахцалдан зогссоны эцэст ердөө л хоёрхон метр урагш ахижээ. За зогсох ч яахав, халуун, бүгчим хоёр тэсэхүйеэ бэрх.
- Хөөе урдуур битгий дайраад байгаач, п... минь. Болиоч ээ,
- Би энд өглөө дугаар авчихсан юм, чи битгий солиороод бай,
- Яг өглөө ирж харагдаач, лалар минь... Чи сая л ирээ биз дээ.
- Юу гэнээ гөлөг минь..
Хоёр залуу заамдалцан нудралцсаар нэг нэгнээ чирэн гарав. Дугаарын дунд хавиас бас нэг ах хоёр хүнээр түшүүлээд арай гэж босго давлаа. Бараг л унаж байна аа. Даралт нь хэцүүдсэн байх. Миний даралт ч бас хөдөлчихөж.

- За дайрна шүү, нээг хоёрын гурваа.. Чүү.
- Хөөе наанаасаа битгий шахаад байгаачээ малнуудаа.
- Шахна шүү, дайраад, нээг хоёрын....

Нэг бодлын зугаатай ч юм шиг. Нааш цааш ганхаад л, зүүдлээд ч байна уу, мансуураад ч байна уу. Халуунд ухаан санаа орон гаран.
- За одоо цайны цаг боллоо гээд хаагаад явчихна аа.
- Энэ ёстой дүүрчихсэн газар юм аа.
- Дарга даамалд нь хэлэх юмсан.
- Яг сонсож харагдаач, бид ачааллаа дийлэхгүй байна л гэнэ.

12 цаг 20 минут болж байдаг. Өглөөнөөс хойш хоёронтоо хүрсэн өнөөх жижиг шагайвчинд хүртэл энэ янзаар бол дахиад гурван цаг зогсох шинжтэй. Гэтэл нэг дарга нь бололтой сүрхий чанга, түрэмгий дуутай нөхөр гарч ирээд,
- Баянзүрх дүүргийнхэн гадаа цонхон дээр очоорой, энд авахгүй шүү хэмээн хашгирлаа.

Өглөөнөөс хойш хамаг хүч чадлаа шавхан байж “байлдан дагуулсан” оочероо дурамжхан орхиод гадагш гарлаа. Ёох ёох. Гадаа халуун нартай байсан ч дотрыг бодвол диваажин л гэсэн үг.
Өнөөх гадаах цонхон дээр нь харин аз болж тавхан хүн зогсож байна.

Нэг иймэрхүү. Дотор зогсож байсан бол дахиад хэдэн ч цаг мансууран зогсох байсан бол, тэсэх байсан ч юм уу, бүү мэд. “Зургаан цагаас ирж юм аа аваарай” гэж байна. Орой зам дээрх ачааллаас шалтгаалаад гурван минут хоцорч 6,03 минутад очлоо. Өнөөх жаахан давчуу танхим битүү.
- Тараагаагүй байна уу.
- Тараагаагүй байна аа. Дарга нь гарын үсгээ зураагүй байгаа юм гэнэ.

Тэдэн дотроос нэг нь намайг таниж,
- За, чи минь сэтгүүлч хүн юм бол ийм байдаг гэдгийг цаад Баяр даргад нэг хов дуулгаач, Баяр л нэг юм хийх байх гэж найдаж байна. Бусад нь худлаа худлаа хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хэлж байна.
Намайг одоохон давхиж очоод Баярт хов хүргэчихнэ гэж үнэхээр итгэж буй шинжтэй. Сэтгүүлч гэдгийг маань мэдмэгц тал талаас шаваад, хүн бүр өмнө хойно болсон олон адал явдлыг дэлгэлээ. “Би ямар ч байсан бичнэ ээ” гэж тэдэнд амласан юм. Ийнхүү дахиад 35 минут хүлээсний эцэст арай гэж даргын мутар тэнийлээ.
Замын цагдаагийн газарт иймэрхүү байдалтай нэг өдрийг өнгөрөөлөө. Ямар санагдаж байна даа. Та бүхэн ч мань мэт шигээ өөрсдөө очиж дугаарлана гэх биш дээ. Гэхдээ ядарсан ард түмнээ бас хааяа ч гэсэн бодож байхгүй бол хэцүү байна шүү. Тэдэнтэй чинь энэ төрийн үйлчилгээнийхэн яг л мал, нохой шиг хандах юм. Саналыг нь хошгоруулж байж авсан юм чинь санааг нь жаахан ч болов тайван байлгаж болно доо.

Хувийн хэвшлийнхнээс санаа авууштай, бас ичүүштэй. Хас банкныхан шиг дугаар олгодог нэг машин аваад үүдэндээ тавьчихаж ЯАГААД болдоггүй бэ? Энэ мянга мянган машинаас авч буй татвар ганц хоёр автомат машин авчих хэмжээний хөрөнгөнд ЯАГААД хүрдэггүй юм бол?
ЯАГААД канон, банк энэ тэрээ нэг дор төвлөрүүлж болдоггүй юм? 250 төгрөг тушаахын тулд хаа хол банк хайж гүйлгэхгүйгээр тэндээ хураагаад бүртгээд авчихаж ЯАГААД болдоггүй юм?
Ямар бичиг баримт бүрдүүлэх талаар ЯАГААД тов тодорхой хүнд ойлгомжтой бичээд самбартаа тавьчихаж болдоггүй юм? Нийслэлийн үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээ олгодог газар үүдэн дээрээ ааштай ч гэсэн лавлагаа өгдөг хоёр хүн суулгачихсан байна билээ. ЯАГААД тэгэж болдоггүй юм бол...? ЯАГААД тэр уйтан давчуу өрөөг уужисгаад, хүн тохитой суугаад үйлчлүүлэх танхим, тасалгаатай болж болдоггүй юм? Гадаадын жолооны үнэмлэх олгодог газруудад нөхцөл байдал ямар байдгыг энэ гадагшаа байнга доншуучилж явдаг дарга нар ЯАГААД олж хардаггүй, яагаад санаа авдаггүй юм бэ? Их л олон ЯАГААД байна даа, Баяр сайд аа.


***

Нэгэнт замын цагдаагийн газрын тухай дуугарсаных бас нэг хов хүргэе. Яг жилийн өмнө би жолооныхоо үнэмлэхийг үрэгдүүлчихээд Замын цагдаагийн газар очсон билээ. Үнэмлэхээ сэргээлгэхэд Эрүүл мэндийн үзлэгт орсон бичиг зайлшгүй хэрэгтэй гэнэ. Энэ үнэхээр зөв зүйтэй шаардлага. Хараа муутай, гэнэтхэн унадаг, эсвэл галзуурдаг хүнд жолооны эрх өгнө гэдэг хүүхдийн гарт сумтай буу бариулснаас аюултай.
Тэгээд бас л нэг онигор цонхонд дугаарлаж байж 100 төгрөгөөр эрүүл мэндийн хуудас авлаа. Түүнээ аваад харьяалагддаг дүүргийнхээ Эрүүл мэндийн газраар орж, хараа, сонсгол, мэдрэл, зүрх гэх мэтийн таван төрлийн эмчид үзүүлж, тэмдэглээ хийлгэн тамга даруулаад буцаж ирэх юм байна. Хуудсаа аваад эргэтэл тэнд зогссон нэг бүсгүй ингэж хэлж байна.
- Та наад бичгээ гуравхан минутад авчихаж болно шүү дээ. Хэрвээ та дүүргийнхээ эрүүл мэндийн газраар очвол дор хаяхад долоо хоног явж, бас зөндөөн мөнгө төлөх болно гэлээ.
- Яаж гуравхан минутад авдаг юм гэвэл
- Машины зогсоол дээр хүн зааж өгье гэж зөвлөв.
Тэнд нь нэг нүдний шилтэй ах хэдэн түрийвч, гэрчилгээний гялгар уут, түлхүүрийн оосор барьчихсан зарж зогсоно. Тэр хүн эрүүл мэндийн үзлэгийн өнөөх таван эмчийн гарын үсэг бүхий тамгатай хуудаснуудыг цүнхэндээ дамбайтал нь хийчихсэн байх юм. Нэг хуудас 3500 төгрөг юм байна. Миний цээж зургийг аван, нэг хуудсан дээр наагаад, зурагны доод булан дээгүүр улаан балаар цэвэрхэн шугамдаж, тамганы ор гаргаад өгчихөв.
- Энэ чинь тэгээд хүчинтэй юм уу?
- Хүчингүй бол юу гэж энд зогсохым.
- Энэ хуудас чинь Сүхбаатар дүүргийн Эрүүл мэндийн газрын тамгатай юм байна шүү дээ. Гэтэл би Баянзүрх дүүргийнх?
- Тэгээд яагаав?
- Өөр газраар үзлэг хийлгэсэн байна гээд үнэмшихгүй буцаачих юм биш үү?
- Тийм юм болохгүй ээ, найдвартай.
- За за...
Ингээд нээрээ л гуравхан минутын дотор эрүүл мэндийн үзлэгт бүрэн тэнцчихэв. Би ч гэж би, гэнэн амьтан тэр дариудаа нөгөө жолооны үнэмлэх нөхөж өгдөг цонхон дээрээ иртэл надаас ер юу ч асуусангүй, юу болдогыг мэдэж буй царайтай тэр дор нь авчихаж билээ.

Энэ талаар дэргэдээ байсан хүнтэйгээ санал солилцтол,
- Өө тийн тийн. Наадах чинь замын цагдаагийн газрын нэг даргынх нь бизнес байхгүй юу. Тэр эрүүл мэндийн хуудас зарж байгаа хүнд хэдэн хувь нь, цаад тамга дарж өгсөн эмч нарт бас хэдэн хувь нь, энд бичиг баримт хүлээж авдаг авгайд бас хэдэн хувь нь оногдоод үлдсэн ихэнх нь тэр даргын халаасанд ордог юм гэж байна.

Энэ үнэн бол ... надад үнэхээр хэлэх үг олдоогүй. Энэ чинь Замын цагдаагийн дарга нь, ажилтнуудтайгаа болоод эмч нартай сэм хуйвалдан санаатайгаар хүн амины хэрэг хийж буй хэрэг биш үү.

Өнгөрсөн 2008 оны эхний 9 сард улсын хэмжээнд 276 хүн авто тээврийн ослоос болж нас барсан тухай аймшигтай мэдээ сонсогдож байсан. Халх голын дайнд ч ийм хэмжээний хүн үхэж үрэгдэж байгаагүй юм шүү. Есхөн сарын дотор 276 хүүхэд өнчирч, 276 бэр бэлэвсэрч, 276 эхийн элэг эмтэрч... Мөн хичнээн хүн авто ослын улмаас тахир дутуу болж байгааг, хичнээн эд хөрөнгө хохирч байгааг, хичнээн цаг зав үр ашиггүй урсаж байгааг хэлэхэд хирдхиймээр тоо гарна даа.

Уг нь хууль хэрэгждэг оронд бол ийм юм хийж буй бүү хэл ийм үзэгдэл хариуцсан салбарт нь гарсан л бол тэр дарга нь дахиж хэзээ ч төрийн хариуцлагатай албанд ажиллах эрхгүйгээр хэдэн жилээр таслагддаг юм билээ. Таван жилийн өмнө санагдана, АНУ-ын Виржиниа мужийн нэгэн жижиг хотын DMV-ийн /манай замын цагдаагийн газар шиг жолооны үнэмлэх олгодог, хяналт тавьдаг газар/ газраас хууль бусаар хоёр жолооны үнэмлэх гаргаж өгсөн хэргээр дарга нь шүүхээр орж байсныг санаж байна.


***

За, би юутай ч иргэнийхээ болоод сэтгүүлчийнхээ үүргээс чадах ядахаараа биелүүлж байна. Харин та бүхэн сонгогчдынхоо өмнө амласан амлалтаа, төрийн төлөө өргөсөн тангаргаа... яая гэж байна даа.