МАХН-д шинэчлэгдэх боломж бий болов уу?

Б.Номинчимэд
Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараагаас МАХН-ын дотор намын шинэчлэлийн тухай яриа дахин хүчтэй сэргэлээ. Өнөөдрийн монголын улс төрийн гол хоёр хүчин болох МАХН, АН –ын шинэчлэл, дотоод ардчилал, зөв төлөвшил нь монгол орны ойрын ирээдүйн хөгжил дэвшлийг тодорхойлох хэмжээний чухал ач холбогдолтой юм. Иймээс энэ намуудын шинэчлэл, дэвшлийн асуудал нь олон түмний анхаарлын төвд байна. Өөр ч аргагүй юм.

Сүүлийн хэдэн жилд МАХН-ын шинэчлэлийн асуудал олонтаа хөндөгдөж, шинэчлэлийн төлөөх цөөнгүй хэсэг бүлэг, жигүүр, хөдөлгөөн байгуулагдсан ч шинэчлэл санаж, найдаж байсны хэмжээнд тууштай бөгөөд эрчимтэй байж чадсангүй. Харин МАХН ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан нь намын дотоод амьдралаа нэлээд ултай суурьтай эргэцүүлэн харах, сүүлийн жилүүдэд явж ирсэн зам мөрөө дүгнэн шүүж үзэх аятай таатай боломжийг нээж буй хэмээн ойлгож байгаа ба “Сохорсон биш завшив” гэгчийн үлгэрээр баяртай байна. Баярлахын учир нь хэрвээ нам саяны сонгуульд ялсансан бол бид болж байна, бид сайн байна, сайхан байна гэсээр намаа гаднаас нь шатаалгах биш, өөрсдөө дотроос нь түймэрдэн нураах хэмжээнд хүртлээ арчаагаа алдах байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.

Юутай ч намын удирдлагаас сонгуульд оролцсон дүн, түүнд хийх сургамж, дүгнэлт, анхаарах асуудлуудын талаар гадна дотнын төлөөллийг хамруулсан ярилцлага хийжээ. Цаашид энэ мэтээр намын шинэчлэлийн асуудал яриа төдийгүй бодит àæèë ¿éëñ болон тасралтгүй өрнөх байх гэж найдаж байна.

Ингэхэд намын шинэчлэл гэж юуг хэлнэ вэ? Юуг нь яаж, хэрхэн шинэчилж, өөрчлөх вэ? 1990, 1996 оных шиг үзэл баримтлалаа өөрчлөх үү? Өнөөх онц их хурлаа хуралдуулах уу? Нэрээ солих уу? Удирдлагаа огцруулах юм уу? Алин дээр нь анхаарах ёстой вэ?

Уг нь шинэчлэлийн гол гогцоо асуудлыг нэг их хайж давхиад байх явдалгүй, өнгөрсөн ерөнхийлөгчийн сонгуульд олон түмэн юуг хүсч, юуны төлөө саналаа өгсөн нь чухам нам юугаа шинэчилж, юун дээр анхаарч ажиллах учиртай болсныг маш тодорхой болгож байгаа юм.
Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАХН-аас нэр дэвшигч 40-хөн мянган саналаар ялагдал хүлээсэн. Энэ нь ялах боломж их ойрхон хийгээд эгзэгтэй байсны илрэл. Хэрвээ хар пиараа хэтрүүлээгүйсэн бол, нийслэлд жаахан хүч тавьсансан бол, нэр дэвшигч халз ярилцлагад ялимгүй давуу байсансан бол, сурталчилгаагаа арай шинэлэг, мэдрэмжтай хийсэнсэн бол, сонгуулийн штаб давхар бүтэцтэй ажиллаагүйсэн бол гэх мэтчилэн ер нь л тун ялимгүй чармайлт гаргасан бол энэ 40 мянгыг эргүүлчих бүрэн боломж байсан.
Гэхдээ дээр дурдсан бүхэн нь сонгуулийн ялагдлын жинхэнэ мөн чанар, шалтгаан нь биш юм. Иймэрхүү аахар шаахар зүйлсээр 40 бүү хэл 80 мянган сонгогчдын саналыг эргүүлж болно. Гэвч нийт сонгогчдын 20-30 хувийн саналыг эргүүлэх боломжгүй. Сонгогч олон түмний олонхи нь чухам шударга ёс, өөрчлөлтийг хүсэж сонголтоо хийсэн гэдгийг гарцаагүй тооцож үзэх хэрэгтэй. Энэ бол МАХН сонгуульд ялагдал хүлээсний гол шалтгаан нь юм.
МАХН-аас нэр дэвшигч Ерөнхийлөгчөөр дөрвөн жил ажиллаж байсан төдийгүй нам нь эрх барьж байгаа нөхцөлд ийм сонголт хийгдсэний учир юунд байна вэ?
Яагаад нийгэмд шударга ёс алдагдсаныг МАХН-тай холбон ойлгож байна вэ? Нам сонгуулийн ялагдлынхаа дүгнэлтийг ч, шинэчлэлээ ч чухам энэ асуудал дээр төвлөрүүлэн авч үзэх шаардлагатай. Үүний тулд хоёр зүйл санал хэлье. Àâàõàà àâààä, õàÿõ àà õàÿíà áèç ýý.


Нэг: Нам уу, мафи уу?

Танил маань гурван сарын өмнө нийслэлийн нэгэн дүүргийн Иргэний бүртгэл мэдээллийн хэлтэст жирийн ажилтнаар ажилд орлоо. Ажилд орохоосоо долоо хоногийн өмнө надаас зээлдүүлэх сая төгрөг байгаа эсэхийг асууж явсан бөгөөд аргагүйдэж машинаа ломбарданд тавихад нь би хамт явалцсан юм. Гэтэл яагаад яаралтай мөнгө хэрэг болсны учрыг сонсоод би цочих шиг болж билээ. Тэрхүү сая төгрөгийг дүүргийн намын хороонд хандивласан юм гэнэ. Өөрөөр хэлбэл намд хандив өргөж байж, дүүргийн Иргэний бүртгэл мэдээллийн хэлтэст ажилд оржээ. Тэр сая төгрөг чухам дүүргийн намын хорооны дансанд орсон эсэхийг ч мань хүн өөрөө сайн мэдэхгүй байгаа юм. Юутай ч өгсөн нь үнэн.
Энэ чинь НАМ УУ? МАФИ УУ? Чухам мафиуд л ийм бүтэц, санхүүгийн тогтоцтой байдагсан биш билүү. Үнэхээр ийм мафижсан хэлбэртэй бол МАХН-ыг устгая, газрын хөрснөөс арчия гээд чулуу бариад дайрдаг нь зөв шүү дээ.
Манай тэр танил маань МАХН-ыг ямагт харааж явдаг нэгэн. Одоо намын “буянаар” ажилд ороод намыг магтах биш харин улам илүү хараах болжээ. Аргагүй юм даа.
Нэгэнт ийм замаар ажилд орсон хүн чинь ажлаа чин шударгаар хийх үү. 300 мянган төгрөгний цалинтай мань эр гуравхан сарын дотор машиныхаа ломбардны мөнгийг хүүтэй нь төлөөд зогсохгүй, машинаа сайжруулж, Toyoto MARK-II болгоод авсан давхиж явна билээ. “За, чи минь учиртайхан л идээрэйдээ, дээлээ нөмрөв” гэхээр “ХУ нам л хохирохоос биш би хохирохгүй ээ, сайн бол ажлаасаа л халагдана биз” гэдэг юм. Нэг юм бодогдохгүй байна уу?
Хөндлөнгийн хүн бол мань эрийг МАХН-ын нэрээр ажилд тавигдаж байгаа хүн л гэж харна шүү дээ. “ХУ намын луйварчид” гэсэн ойлголт олон түмний дунд түгээмэл болсонд гайхаад байх явдалгүй байгаа биз.
Энэ бол хамгийн жижигхэнийх нь жишээ. Дөнгөж л дүүргийн нэг хэлтсийн ажилтан шүү дээ. Хэлтэс, газрын даргаас дээшлээд дэд болоод жинхэнэ сайдаа хүртэл тус бүртээ тогтмол ханштай байдаг талаар олон жил яригдаж ирлээ. Суудал нь дээшилж, томрохын хэрээр өгдөг авдаг болоод идэж уудгийнх нь хэмжээ нэмэгдэнэ. Тэр хэмжээгээрээ бүлэг фракц болж бэхжинэ. Тэр хэрээр төрийн ажил дампуурч, нийгэмд шударга ёсны үнэлгээ алдагдана. Тэр хэрээр МАХН оюунлаг чадавхиа алдаж, мафижсан хэлбэр рүү гулсана. Тэр хэрээр сонгогчдын МАХН-д итгэх итгэл алдарна. Тухайн хүн танилын маань хэлдгээр сайн л бол ажлаас халагдана, харин жинхэнэ хариуцлагыг нь МАХН үүрч үлдэнэ, хохирол нь ард түмний нуруун дээр бууна.
Чухам саяны сонгуульд олон түмэн шударга ёс, өөрчлөлтийг хүссэндээ л аргагүй эрхэнд Ц.Элбэгдоржийг сонголоо. Чухам Н.Энхбаярыг “Авилгалын загалмайлсан эцэг” гэхийн нэг учир ч энд бий байх.
УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр нэр дэвшигчдийг дэмжиж нутгийн, танилын гэх мэт янз бүрийн шугамаар ихээхэн хэмжээний хандив өргөнө. Төд удалгүй МАХН-ыг нэг нүдээр ч хялайж хардаггүй байсан нөхдүүд гэнэтхэн намын шинэхэн зүтгэлтэн болон тодроод ирнэ. Мөн чанар нь яг нөгөө манай танил дүүргийн ажилтны томруулсан хувилбар л байхгүй юу.
МАХН-ын хувьд боловсон хүчний ийм харалган сонголт хийх нь сууж байгаа модоо хөрөөдөж буйтай яг адилхан. Уг нь энэ бол бага гарын даалуучин ч ойлгочих логик юмсан.
Таван сард төрийн ажилтны сонгон шалгаруулалт болж, улсын хэмжээнд урьд өмнө үзэгдэж байгаагүй олон хүн энэ шалгаруулалтанд оролцлоо. Өнгөцхөн харахад төрийн нэр хүнд дээшилж, төрд ажиллах нь нэр төр хийгээд амьдралын баталгаа болж буй мэт харагдавч нөгөө талаар төрийн алба амар хялбар, шатдаггүй, зовоодоггүй бизнес болон хувирч буйн дохио юм. Захын хороон дарга л хорооныхныхоо нүдэн дээр хэрхэн баяждагыг яруу тодоор нотолж өгөөд байхад бас аргагүй ч үгүй байх даа.
МАХН боловсон хүчний бодлогоо цоо шинээр эргэн харж, шигшиж цэвэрлэхгүй бол нам нэртэй МАФИ болох нь байна шүү. Нам дотроо шударга ёсыг тогтоож, шударга ардчилсан зарчмыг бүхий л шатанд, арга барилд хэвшүүлэхгүйгээр мянгантаа шинэчлэл яриад, нэрээ солиод, үзэл баримтлалаа өөрчлөөд нэмэргүй юм. Дашрамд, ÌÀÕÍ-ûí нэрийг солих тухай яриа сүүлийн үед идэвхжиж байх шиг байна. Намынх нь үзэл баримтлалд таагүй ханддагаа илэрхийлсэн Тетчер хадагтайд Дэн Сяо Пин “Муур хар, цагаан байх нь чухал биш, харин муур барьдаг байх нь л чухал” гэж хэлж байсан гэдэг. Уг санаа нь “Нам ардчилсан, коммунист байх нь чухал биш, тухайн орны ард түмний амьдрал элбэг хангалуун, нийгэм нь давшингүй хөгжиж байх нь л чухал юм”. Түүнтэй адилаар намын нэр ямар байх нь тийм ч амин чухал биш, хоёрдугаар зэргийн асуудал, ялангуяа намын шинэчлэлийн асуудлын хүрээнд, харин нам олон түмнийхээ хүсэн хүлээж буй шударга ёс, хөгжил дэвшлийг хангаж чадаж байгаа эсэх нь л чухал юм. Өнөөдөр монголын сонгогч олон түмний хувьд шударга ёс гэдэг нь “Эрдэнийн хишиг”-ийн 1,5 саятай харьцуулахын аргагүй үнэ цэнэтэй зүйл болжээ.


Хоёр: Оюунлаг чадавхийн алдагдал

Боловсон хүчний бодлого алдагдсанаас болж МАХН-ын оюунлаг чадавхи ихэд сульдсан нь илэрхий анзаарагдах боллоо. Хамгийн сүүлийн илрэл нь өнгөрдөг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны хар пиар. 2000 оныг хүртэл МАХН оюунлаг чадавхийнхаа хувьд сөргөлдөгч бүх хүчнээсээ хавьгүй давуу байдалтай явж ирсэн. Гэтэл өнөөдөр уг харьцаа яг эсрэгээр эргэж байна. МАХН-ын хуучин оюунлаг, боловсорсон хэсгийн нөлөөлөл буурах хэрээр түүнийг залгаж гарч ирэх дараагийн оюунлаг үеийнхэн илэрхий үгүйлэгдэж, тэдний оронд 2000 оноос өмнөх АН-ынханд олонх болж байсан шиг люмпен төрхтэй нөхдүүд МАХН-д олноороо гарч ирэх болжээ. Энэ нь олон оюунлаг, боловсролтой залуусыг МАХН-аас зайгаа барихад хүргэж, яваандаа АН-д оюунлаг төв шилжих үндэс болж байна.
Голдуу барууны орнуудад боловсрол эзэмшсэн нэлээд хэдэн залуустай ойр дотно харьцаатай явдаг ба тэдэнтэйгээ ярилцаж, санал бодлоо солилцаж суухад их олон зүйл анзаарагддаг юм. Тэдний олонхи нь намаас хөндий, эсвэл АН-д элэгтэй ба харин МАХН-ын талаар бол янз бүрийн онигоо зохиохдоо гаргуун.
Ер нь цаг үе их өөр болжээ. 1990-ээд оны их харанхуйллын үе шувтарч, нийгэм эргэн сэхэж сэхээрч байна. 1990-ээд онуудад төрсөн хүүхдүүдийн түрүүч нь өнөөдөр насанд хүрч, оюун сэтгэлгээний хувьд 1980-аад оныхноосоо эрс ялгаатай цоо шинэ үе болон төлөвшиж байна. Дэлхий нийтийг нөмөрсөн даяарчлалд тулгуурласан шинэ оюунлаг түрлэг орж ирлээ. Залуус дотоод итгэл үнэмшилтэй болж, ёс зүйд тулгуурласан амьдралын зөв хэвшлийг эрхэмлэх болж байна. Гэтэл МАХН яг тэдний итгэл үнэмшлийнх нь эсрэг жудаггүй царайлчихаад цамнаад байвал онигоо л зохиохоос өөр яах юм. Ямар дуурайгаад цамнаад байлтай нь биш.
Ийнхүү оюунлаг чадавхиа алдахын хэрээр МАХН түүх, уламжлал, бодлого, зорилго, үйл ажиллагаагаа нийгэмд зөвөөр сурталчлах, хүргэх чадваргүй болж, сөрөг хүчнийхээ сөрөг сурталчилгаанд сөхрөн унах боллоо. Хэд гуравхан жишээ дурдахад л хангалттай. 7 сарын нэгний дараахан хэрвээ сонгууль дахин явуулсан бол МАХН үнэмлэхүй олонхи болох хэмжээнд байсан. Олон түмний 69 хувь нь энэ үймээний адал балмад байдалд дургүйцэж, эсэргүүцэж байлаа. Гэтэл өнөөдөр эсрэгээр эргэж, 7 сарын нэгний хамаг буруутан нь сонгууль луйвардсан МАХН гэсэн ойлголт нийгэмд түгээмэл болсон байна. Сөрөг хүчин сурталчилгаа зугуухан бөгөөд үр дүнтэй хэрэгжëээ.
Энэ оны сүүлчээр Ардчиллын 20 жилийн ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэх гэж байна. Гэтэл нийгмийн үнэмлэхүй олонхи энэ ойг зөвхөн АН-ын ой мэт ойлгож байх юм. Уг нь эрүүл саруул ухаантай хэнд ч гэсэн энэ 20 жилийн түүхийг АН, МАХН адил тэнцүү бүтээлцэж, адилхан үүрэлцэж ирсэн гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ 20 жилийн алдаа ч, оноо ч энэ хоёр намд аль алинд нь хамаатай. Ерөөсөө энэ ой нь ганц намынх ч биш, нийт ард түмний тэмдэглэлт ой биш билүү. Гэтэл нэг нь ардчиллын төлөө үхэн хатан зүтгээд, нөгөө нь ардчиллыг нураах гээд муйхарлаад байсан мэт ойлголтыг нийгэмд өгч төлөвшүүлж байна.
Дотоодод төдийгүй гадаад ертөнцөд ч санаачилгаа алдаж байна. www.mn.wikipedia.org лавлах сайт руу ороод харахад энэ асуудал маш тодорхой харагдана. Энэ сайтад МАХН-ын тухай зөвхөн ийм л мэдээлэл байна.
Монгол Ардын Нам болж байгуулагдсан нь
Монгол улсын хамгийн анхны, ууган нам юм. 1921 оны 3-р сарын 1-нээс 3-нд Дээд Шивээ хотод хуралдсан хуралдаанаар Монгол Ардын Нам нэртэйгээр анх үндэс сууриа тавьжээ.
Нийгэмд учруулсан гэмт хэргүүд
МАХН нь коммунизмын үзэл суртлыг Монголын нийгэмд хүчээр тулгахын тулд 1937-1939 оны хооронд бүрэн бус тоогоор 80,000 орчим (тухайн үед Монгол улсын нийт иргэдийн 10%) гэм зэмгүй сэхээтэн, цэргийн зүтгэлтэн, нийгмийн зүтгэлтэн Монгол улсын иргэдийг хэлмэгдүүлэн олонхийг нь цаазаар авч шоронд хийх, тамлах гэх мэт ноцтой гэмт үйлдлүүдийг хийсэн юм. Мөн 1921-1940 оны хооронд буддын шашны 30,000 - 50,000 ламыг мөн дээрх байдлаар баривчилж, хороож, хорьж байжээ. 1960-1970-аад онд Сэхээтний төөрөгдөл нэртэй ажиллагаа явуулж Монголын олон зуун сэхээтнийг нийгмийн чухал албан тушаалуудаас зайлуулж хөдөө нутагт хамгийн хүнд нөхцөлтэй цалин багатай ажилд цөлөн хэлмэгдүүлж байжээ.
Мөн Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр болон бусад намын зүтгэлтнүүдийн талаар хэт нэг талыг барьсан мэдээлэл тавигджээ. Энэ сайт бол мэдээлэл лавлагааны үндсэн сайт шүү дээ. Түүхэн үнэнийг ингэж гуйвуулж байхад нөгөө намын олон эрдэмтэн мэргэд нь хаагуур явна вэ.


Гурав. Орших уу, эс орших уу

Боломж бий гэж буй нь бас ч гэж их л аргаа барсан горьдлогын илэрхийлэл юм. Сүүлийн жилүүдийн туршлага эрхгүй ингэж үзэхэд хүргэж байгаа билээ. МАХН-ын шинэчлэлийн тухай яриа нь ярихаас нэг их хэтэрч байсангүй, намын эв нэгдэл, сонгууль ойртсон болон бусад шалтгаанаар шинэчлэлийн асуудлыг ямагт хойш нь тавьж ирсэн хийгээд одоо л энэ боломжийг ашиглан намын шинэчлэлийг шийдмэг хийхгүй аваас 2012 оны сонгууль ёстой л лөөлөө болно. Ерөөс сонгууль байтугай нам орших уу, эс орших уу гэдэг дээрээ тулж, МАХН-ыг устгах, газрын хөрснөөс арчих чин эрмэлзэлтэй хонзогносон хэт ардчилагч, хэт даврагч анархист нөхдүүдийн хүслийг биелүүлж намаа өөрсдөө дотроос нь нураан, түймэрдэх аюул ойрхон бий. Тийм л ужгирсан, ахрагшсан хорт хавдрын шинж тэмдэг илэрч байгааг анзаарахгүй байхын аргагүй байна. МАХН унах эсэх, орших эс орших нь ч яахав, энэ намд итгэж, зүтгэж ирсэн олон мянган эгэл жирийн гишүүдийн итгэл зүтгэл төдийгүй улс орны эрх ашиг хохирдог нь л хэцүү юм.