ХЭЛ БА ТУСГААР ТОГТНОЛ

"Тусгаар тогтнолын тухай цуврал тэмдэглэл" - 9

2005 оны хавар Индианад түр оршин суугчдад зориулсан түр сургалтад хоёр долоо хоног суусан юм. Түр оршин суугчид гэхээр газар газрын л хүмүүс байх. Сургалт эхлээд хоёр хоночихсон хойно би хоцорч очлоо. Тав таваар нь нэг нэг том ширээ тойруулаад суулгачихсан танхимд орж очив. Дөрвөн ази хүүхэн суусан ширээнд тав дахь нь болгож намайг хувиарлав.

Нөгөө дөрөвтэй англиар мэндэлсэн болсонд өмнөөс бүгдээрээ хятадаар шулганалдацгаалаа. Мэндийн хариу гэж ойлгосон би эелдгээр толгой дохиод л өнгөрөв. Хичээлийн явцад нөгөө хэд хоорондоо хятадаараа шавьтналдаад зогсохгүй надаас хятадаараа юм асуугаад болдоггүй ээ. Төвөгтэй болоод ирхээр нь “Уучлаарай, би хятадаар ойлгодоггүй. Та англиар асуувал би баярлах байна” гэлээ. Нөгөөдүүл ихэд гайхаж буй бололтой, дуу нь өндөрсөж хоорондоо болоод надруу хятадаараа баахан шулганав. Тэдний дунд их биерхүү, бараг хоёр метртэй гэмээр лужир биетэй, түрэмгий царайтай бүсгүй байсан юм. Хожим мэдэхнээ нь тэр хятадын сагсан бөмбөгийн шигшээгийн тамирчин явсан юм билээ. Тэр бүсгүй их л ууртайгаар

-Чи яагаад хятадаар ойлгодоггүй юм гэж англиар асууж байна.

-Би хятад хүн биш шүү дээ.

-Гэхдээ чи монгол биз дээ?

Энэ асуулт миний эгдүүг хөдөлгөөд эхэллээ. Яахаараа монгол хүн хятад хэл мэддэг байх ёстой гэж...

-Би монгол хүн, Монгол Улсаас ирсэн. Та нарын хэлийг мэддэггүй, мэдэх ч албагүй тийм улсын хүн байна гэх мэтчилэн баахан юм монголоороо хэлснээ

-Та нар ойлгов уу? гэж англиар асуув.

Өнөөх дөрөв миний өөдөөс мэлтийтлээ гайхан харж байснаа толгойгоо сэгсэрцгээгээд хоорондоо шуугилдаад эхлэв.

-Та нар яагаад монголоор ярихаар ойлгохгүй байгаа юм бэ гэж тэднээс англиар асуув.

-Бид монгол хэл мэдэхгүй.

-Би ч бас хятад хэл мэдэхгүй. Адилхан л байгаа биз дээ.

Тэрнээс хойш энэ тэнэг монголтой юм яриад яах билээ гэсэн байдалтай надтай ер юм ярихыг байчихав.  Энэ нь надад ч амар байв.

Гэхдээ тэдний надад хандах хандлага нэг л эвгүй. Энд ямар ч эрүүл ухаан, соёл үйлчлэхгүй байгаа нь анзаарагдана. Өмнө байгаа үзгийг маань үг дуугүй шүүрч аваад юмаа бичнэ, миний цүнх ширээн дээр байвал түлхээд газар унагачихна. Насанд хүрсэн хүмүүс гэхэд хүүхдүүд шиг тун хөгийн байх тул би тэдний иймэрхүү үйлдлийг нь шоолж инээгээд л өнгөрнө. Тэд надруу бараг харах ч үгүй, үйлдэл бүхнээрээ тэдний хувьд ерөөс хүн биш, огт байхгүй хэмээн мэдрүүлэх гэж хичээнэ, хааяа нэг харвал харц нь цаанаа л нэг түрэмгий ууртай. Ялангуяа өнөөх сагсчин бүсгүй бол бүр ч... Хонгилд өмнөөс ирж явбал аятайхан зөрөөд гарна гэж ёстой үгүй, ёс юм шиг чигээрээ зүтгэнэ. Тэр лужир амьтантай ямар мөргөлдөлтэй нь биш, би зай тавьж өгнө. Ер нь нэг ширхэг хятад ингэж илэрхий дээрэлхүү хандаж чаддаггүй, бүр тийм хүсэл ч үгүй мэт ажин түжин, аятай дорой байх бөгөөд тэд олон болоод ирмэгц л олноо мэдрээд, түрэмгий болоод эхэлдэг нь хятад үндэстний сүргийн сэтгэлгээний онцлог юм.

Энэ мэтийг номоос дам унших биш, нүдээрээ ажиглана, мэдэрнэ гэдэг надад сонирхолтой, бас завшаантай хэрэг. 

Надаас хойш хоёр хоногийн дараа бас нэг хоцорсон сурагч ангид орж ирсэн нь сайхан хүрэн улаан цэл залуухан төвд бүсгүй байв. Ангид өөр сул суудал байгаагүйн дээр сургалт зохион байгуулагч нэг хэлээр ярьдгийг нь харгалзан үзсэн юм болов уу, бидний ширээнд сандал нэмж, төвд охиныг дэргэд суулгалаа.

Хятад бүсгүйчүүд шинэ охиноос хятадаараа юм асуугаад, мөн хятадаар хариулт авсныхаа дараа надруу, “За тэр, чи ийм л байх ёстой” гэж буй мэт нухацтай харна. Би үл тооно. Ганц төвд бүсгүй дөрвөн хятадын хажууд ёстой хэн ч биш болно. Түүн лүү ээж нь, эгч нь, эзэн нь юм шиг том том дуугаар зандчиж ярина, цүнхээ бариулна. Төвд бүсгүй хүлцэнгүйгээр тонголзоно. Тэр хоорондоо хятад бүсгүйчүүд надруу бас өнөөх харцаараа харна. Би өхөөрдөн шоглож инээнэ. Тэд арга нь барагдаж буй мэт бухимдацгаана. Тэр төвд бүсгүй бол Шанхайд төрж, өссөн, төвд хэлээ огт мэддэггүй, төвд гэдгээ л мэддэг төдий бүсгүй байсан юм.

Энэ мэт яршиг төвөгтэй нэгэн сургалтад хэд хонож билээ.

2005 оны 5 сар. Блүүмингтон

***

2010 оны хавар Шинэ Делид...  Буудалд бууж төвхнөсний дараа зоогийн газарт орвол тэнд хоёр монгол бүсгүй сууж байна. Биднээс (Бид гурвуулаа  тэр буудалд буусан юм) тус бас монголчууд энд ирж гэж ойлгосон би тэдэнтэй мэндэлвэл өмнөөс оросоор ярих нь Киргизээс яваа бүсгүйчүүд байж билээ. Ер Азийнхан дундаас монголчуудтай хамгийн ойр царай төрхтэй нь аргагүй киргизүүд. Төдөлгүй тэр хоёртой дотно танилцан нөхөрлөлөө. Ахимагийг нь Мира, залууг нь Надира гэх. Мира нь уран зохиолын мэргэжилтэй учир бидний яриа, сонирхол их нийлнэ. Тэр миний нэгэн адил Чингис Айтматовын баатруудад хайртай, тэдний тухай ярихаараа нүд нь гялалзаад ирнэ. Бас түүний нутаг Иссык кул (манайхан “Ишгэн хөл” гэж дуудах нь бий) нуурын хөвөөнөөс ирсэн.

Харин Мира, Надира хоёр өөр хоорондоо оросоор л ярина.

-Танай төрөлх Киргиз хэл гэж бий юу? Та нар яагаад төрөлх хэлээрээ ярихгүй байна? Та нарыг оросоор яриад байхаар чинь надад орос л гэж бодогдоод байх юм гэхээр Мирагийн санаа жаал зовнингуй болж

-Бий бий. Гэхдээ ихэнхдээ оросоор ярьдаг. Одоо бид киргиз хэлээ сэргээж байгаа. Киргиз хэлийг хүн амын цөөнх мэддэг байсан бол одоо илүү сайн болж байгаа. Гэхдээ.., гэхдээ бид хоёр киргиз хэлээ сайн мэдэхгүй л дээ гээд хүлцэнгүй инээмсэглэнэ.

Иймэрхүү байдал Дундад Азийн хуучин ЗХУ-ын бүрэлдхүүнд байсан Казах, Татар, Узбек, Тажик зэрэг улс орнуудад бүгдэд нь бий. Тэдгээр орнуудад төрөлх хэлээ сэргээхээр ихэд хичээн оролдож буй гэдэг.

Олон зуунаар Европынхны колони байсан Африкт бол хавтгайдаа. Замбиас ирсэн Чарлес Симба найз маань англиар тун сайн ярина. “Чи хаана англи хэлийг ийм сайн сураа вэ” гэхээр “Замбидаа...” гэж томорно. Тэгэхнээ нь угаасаа Замбид англиар л ярьдаг, Замби хэл гэдгийг огтоос мэддэггүй ажээ. Конгоос ирсэн Эдгар францаар, Анголоос ирсэн Анжела португалиар хэлд оржээ. Танзани, Бурунди, Сомали, Кени, Этиоп зэрэг цөөн хэдхэн оронд төрөлх хэл нь албан ёсны хэл байна, Египт, Алжир, Лив, Тунис зэрэг хойт Африкийн орнууд арабаар ярина, бусдад англи, франц, испани, португали зэрэг колоничлогчдын хэл албан ёсных байна.

Эдгээр орнуудын хувьд барууны соёл иргэншил давамгайлсан даяаршлийн үед хэлний хувьд давуу байдал харагдавч нэг л зүйл илт дутуу, бүр маш илт дутуу байгаа нь мэдэгддэг. Тэр бол үндэсний бахархал. Замби найз Чарлес Симба маань алдарт Викторийн хүрхрээний дэргэдээс ирсэн хүн. Тэр энэ хүрхрээгээрээ л бахархана, намайг “Манай хүрхрээнд ирээрэй” гэж урина. Өөрийнхөө тухайд “Би бол англи хэлтэй Замби Улсын иргэн” гэж аяархан гэнэ. Харин би “Би бол монгол хэлтэй Монгол Улсын иргэн” гэж чанга хэлнэ.

Хэдий тусгаар улсын иргэн ч төрөлх хэлээрээ ярьж чадахгүй байгаа тэдэнд бидэн шиг улс үндэстнээрээ итгэл төгс бахархах бардамнал хүчтэй байдаггүй л юм билээ. Бид монголоор биш оросоор юм уу, хятадаар ярьдаг Монгол Улсын иргэд гээд харьцуулаад төсөөлөе. Бахархал ямар түвшинд байх бол???

Еврей нар айхтар. Тэд улс үндэстэн бие даасан хүчирхэг хөгжилтэй байхын шалтгаан бол үндэсний хэл, соёл гэдгийг мэддэг ч, мэдэрсэн ч хүмүүс юм. Тиймээс ч аль хоёр мянганы тэртээ золгүй цөллөг, нүүдлийнхээ явцад алдаж орхисон төрөлх хэлээ хуучин судрын үгнээс сэргээн босгож, хэлний шинэ статустай Израйль улсаа 1948 онд тунхаглаж чаджээ. 

Б.Номинчимэд

2010 оны 3 сар. Шинэ Дели