“Эгнэшгүй нөхрийг олов” буюу муу нөхөртэй байснаас сайн дайсантай нь дээр

(“Эгнэшгүй нөхрийг олов” түүхэн туурь, уран сайхны найруулал, тэмдэглэлийн ном маань хэвлэлээс гарав)
Б.Номинчимэд

Хүч чадал шавхсан, эрсдэл ихтэй Хүйтэний тулалдаанд гүрээг нь харван хүндээр, бараг үхлүүт шархдуулсан Тайчуудын Зургаадайн эр зориг, шулуун шударга зан чанар, саруул ухаан, авьяас чадварыг нь Чингис хаан оноон таньж, ихэд үнэлэн амь хэлтрүүлээд зогсохгүй өөрийн хамгийн ойрын итгэлт Өрлөгийнхөө нэгэн болгож, Зэв хэмээх алдрыг хайрлаж билээ.

Бэртэгчин зантай Таргутай Хрилтугын дор Тайчуудын хүрээнд байхдаа жирийн нэгэн харваачаас хэтрээгүй явсан Зургаадай үнэний суу алдраар гийсэн Чингис хааны дэргэд ирээд, төд удалгүй дэлхийг дагжуулсан их жанжин Зэв ноён болсонсон.
Энэ бол Чингис хааны “Гавьяатай болбоос дайснаа ч шагнасугай, Гайтай болвоос шадрыгаа ч шанталсугай” хэмээх зарчим.
Энэ зарчим нь Чингис хааныг хэн нэгэн хүнтэй дайсагнаагүй, тэмцээгүй, харин арчаагүй урвалттай, сул дорой байдалтай, шуналтай, худал хуурмагтай, түрэмгий дээрэлхүүтэй, эцсийн эцэст ёсгүй, зарчимгүй байдалтай тэмцэж байсныг нотолдог. Өөрөөр хэлбэл Чингис хаан хүнтэй биш, улс гүрэнтэй биш, амьдралын суурь зарчмыг үгүйсгэдэг тэр ёсгүй муу муухай бүхэнтэй тэмцэж байжээ. Чингис хааны хувьд тухайн хүн хэрээд, мэргэд, татар, ер хэн байх нь чухал бус. Харин тэр хүн үнэнч шударга, зарчимтай, итгэлтэй байх нь чухал.
Тэмүжин зулайг нь гишгэж төрсөн ах Бэгтэрийг зарчим алдсан учраас л устгасан. Чингис хаан алтан ургын дээд авга Алтан, Хучир нарыг зарчим алдсан учраас л шийтгэсэн. Чингис хаан хар багын анд Жамухыг, өргөсөн эцэг Ван Тоорилийг ёсгүй загнасных нь төлөө өвдөглөсөн. Чингис хааны монголчууд Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмийг чухам үгээгүйг дээрэнгүйлж, үгээ буцаж, үнэнийг бурангуйлсных нь төлөө дайлан доройтуулсан билээ.
Шударга үнэний эсрэг хэнийг ч тэр гэсгээн шийтгэж байлаа. Харин шударга үнэнтэй хэн хамт байна тэр хүн Чингис хаантай хамт байсан юм. Тийм учраас Чингис хаан өш хонзон, эд шуналын төлөө бус харин үнэн ёсыг өмгөөлөн дэлхийн дайныг эхлүүлсэн ажээ.
Энэ зарчим нь Монголын Энх төрийн бодлогын нэгэн голлох зарчим болж, Их Гүрний газар бүр хэрэгжиж байв. Энэ зарчмыг тодотгосон нэгэн жижигхээн жишээ 1231 онд Солонгосын хилийн Чачжу цайзад болсон юм. Ер иймэрхүү явдал их олон болж байсан байдаг. Тэр бүрийг барж бичихгүй ч багцаалж бичихийг дараа дараагийн номууддаа хичээх болно оо.
Тэгэхэд Чачжу цайзын хамгаалагч цэргийн ноён монголчуудтай тун сайн байлдсан байна. Хэдэн сарын хугацаанд шургуу дайтсан ч монголчууд тэр жижигхэн цайзыг буулгаж чадсангүй. Харин тэр завсраа Солонгос орныг бол бүхлээр нь буулгачихаад байв. Тэгээд бууж өгсөн Солонгосын вангийн ордны түшмэлийг захын тэр муу жижигхэн цайзын ноён руу илгээж, эзэн вангийнх нь тушаалаар буулган авчээ. Гэтэл хачирхалтай нь эзэн вангийнхаа зарлигаар бууж өгсөн Чачжу цайзын хамгаалагч цэргийн ноён Хун Мёнг вангийн түшмэл цаазаар авахыг завджээ. Энэ ёсон бус үйлдлийг харсан монгол жанжин дургүйцэн эсэргүүцэж, хамгаалагчийг буюу “үнэн”-ийг өмгөөлсөн байна. Тэр “үнэн” бол цайзаа баатарлагаар хамгаалсан, эзэн вандаа, эх орондоо үнэнч зүтгэсэн хамгаалагчийн зөв байв. Гайхамшигтай биш гэж үү. Муу нөхөртэй байснаас сайн дайсантай байсан нь хол илүү. Мөн чанарын хувьд сайн дайсан бол эцсийн эцэст хамгийн сайн эгнэшгүй нөхөр юм.
Энэ үйл явдлаас сэдэвлэж бичсэн “Эгнэшгүй нөхрийг олов” нэртэй жижигхэн туурь энэ номонд орсон болно.
Хүн шиг хүнд сайн нөхөр шиг эрхэм зүйл үгүй. Их хаан маань сайн нөхрийг бүхнээс эрхэмлэж, тэднийг гарцаагүй олж танин, чин үнэнээр нөхөрлөж байв. Анд нөхдөө дархалж, Өрлөг болгон дээдэлж байв. Чингис хааны үед анд нөхдийг, удирдагч дээдсийг сонгох сонголт ер бусын байжээ.
Энэ талаар А.Г.Дугин ийн бичсэн байна. “Дээдсийг шилэх монгол сонголт бол гэрэл сүүдэр хоёрын ширүүн тэмцлийн сонголт байв. Сорилтод орогчийг гүн шөнийн харанхуй худаг руу, хоосон зай руу, ядуурал гуйланчлал руу, гачаал хоосрол руу чулуудна. Тэгээд түүний дотоод гэрэл нь асан тодорч, орчин тойрон дахь харанхуйг нь гэрэлтүүлэх хүртэл хүлээнэ. Хатуу ширүүн тэмцэлдээгээр олдоогүй бол гарт орсон тэр зүйл ерөөсөө юу ч биш. Зөвхөн эрэлхэг зоригтой, үнэнч, шударга шулуун, аймшиггүй цэрэг л “хүн”, “монгол” гэж нэрлэгдэх эрхтэй.
... Үхлийн даллага өгч байдаг хар хүчтэй хийх чухамхүү энэ хязгаар төгсгөлгүй тэмцлээр ... тийм хүмүүсийн зан чанар дархлагдан төлөвшдөг юм. Энэ бол зах хязгааргүй эр зориг, байнга санан бодож, нотлон харуулж байвал зохих үнэнч чанар, эр чадал, хатуу ааш, дээд зэргийн ухаалаг саруул байхын ёс зүй юм. Энэ шалгуурийг Тэмүүжин бүхнээс дээгүүрт үзэж байлаа. Энэ шалгуурыг үл харшлах зэрэг зиндаачлалын зарчим гэж нэрлэж болно. Чингис хаан чухам энэ шалтгааны улмаас жирийн ардыг өндөр албанд тавьж чаддаг байсан бөгөөд нэр төрөө гутаасан язгууртан этгээдийг өчүүхэн ч өршөөдөггүй байлаа. Шууд л толгойг нь авна”.(Б.Даш-Ёндонгийн орчуулга)

Чингис хаан чухам өөрөө ийм цаг ямагт үхлийн даллага өгч байдаг хар хүчтэй хийх хязгаар төгсгөлгүй тэмцэл дундаас хурцаар гэрэлтэн гарч ирсэн аугаа удирдагч бөгөөд өөрийн туулсан энэ зам, зарчим, шалгуураар шалган, сонгож тодруулсан анд нөхөд нь Боорчи, Зэлмэ, Мухулай, Зэв, Сүбээдэй, Борохул, Чулуун, Шихихутаг, Сорханшар... нар билээ.
Эд бол Чингис хааны сэцэн мэргэн өрлөгүүд. Монголын төрийн ноён нуруутай их зүтгэлтнүүд. Дэлхийн энгээр алдар нь цуурайтсан холч бодлоготнууд, гаргуун стратегичид, удирдагчид, аугаа баатар жанжид байлаа.
Тэд Дархан Өрлөг хэмээх эрхэм дээд итгэл хүндлэлийг нэр төртэй авч явж чадсан бөгөөд үеийн үед монгол үндэстний оюун санааны тэнгэрт гялалзах бахархал болжээ. Тэдний ёс журам гайхамшигтай, тэд хэзээ ч урваж шарваж, хуурмаг ааль үзүүлж, хар хор, атаа хорслын мунхагт автаж, хуйвалдаан, самуун гаргаж байсангүй.
Тэдний хичээл зүтгэл гайхамшигтай. Махан бод, цусан төрөлтөд баймгүй хатан тэвчээр, цөлх зүтгэл тэднээс л ундарч байв. Тиймээс Чингис хааны хүч чадал аугаа байв.
Хүн төрөлтний түүхэнд товойн тодорсон хүчирхэг жанжид, удирдагчдыг бүгдийг нь урвалт, шарвалт зовоож, хүч чадлыг нь барж, зарим тохиолдолд хамгийн ойрын хүмүүстээ хорлуулж, хутгалуулж байв. Харин Чингис хаан маань ийм ойрын нөхдийн урвалт гээч гутамшгаас даанч ангид байсан билээ.
Нөхөр дайсныг ялгаж, салгана гэдэг бол хүний дээд ухаан, ялангуяа удирдагчийн хамгийн сод чанар юм. Иймэрхүү зүйлийг эргэцүүлээд, энэ номондоо тэр жижигхэн туурийн “Эгнэшгүй нөхрийг олов” нэрийг өгсөн болно.
Ингээд Монголын түүхийн гайхамшигт агшнуудаар аялсу хэмээн урьж байна.