Тусгаар тогтнолын цуврал - 13
Өнгөрсөн жилийн наадмаар байшингийнхаа дээр төрийнхөө далбааг намируулснаас хойш буулгасангүй. Автобусны буудлаас буугаад, гудамныхаа булан тойроод гараад ирэхэд юу юунаас өмнө байшингийн маань дээвэр дээр дэрвэлзэн намирах төрийн далбаа угтах нь сэтгэлд нэг л өег, сайхан байдаг билээ.
Нэг удаа хашааны хажуугаар өнгөрч явсан эр дуудлаа. Очвол, албаны ширүүн өнгөөр “Танайх хороо хорин юм уу, хаашаа юм бэ?” гэж байна. “Хороо хорин автобусны шинэ эцсийн буудал дээр байдаг шүү дээ” гэлээ. Нөгөө эрийн дуу өндөрсөж “Юуны чинь шинэ эцэс. Хороо хорин биш л юм бол наад далбаагаа буулга” гэх нь тэр. Одоо л юун тухай яриа болж буйг ойлгосон би гэнэтийн энэ довтолгоонд цочин гэлмэхдээ “Яагаад?” гэж бараг хашгирах шахан асуучихав. Тэр эр эрүүл эсэхийг минь тэнсэх мэт гайхан харж байснаа толгойгоо сэгсэрчихээд, юм ч хэлсэнгүй, эргээд нуруугаа үүрэн алхчих нь тэр. Намайг хэвийн бус этгээд гэж бодов бололтой. Харин би араас нь түүний эрүүл эсэхэд эргэлзсээр гудамны булан тойртол харж зогссон билээ. Эрүүл нь ч эрүүл байсан л даа...
Гэхдээ эрүүл байсныг нь мэдэхэд надад нэг л их гунигтай байсан юм. Тэр хүний ааш аяг бол ганц онцгой бодьгалын илрэл биш, нийгмийн сэтгэлгээний нийтлэг эмгэг байсан учраас л тийм гуниг төрсөн хэрэг.
Монголын маань аль ч сум, дүүрэг, хороололд очиход хороо хорины барилга дээрхийг эс тооцвол төрийнхөө далбаагаар гоёсон айл өрх, хашаа байшин харагддаг билүү. Мухар сүсэг бишрэлийн илрэл болсон шашны агуулгатай харь үсэгтэй элдэв хийморийн шар, цэнхэр дарцаг, далбаанууд л энд тэндгүй. Элдвийн хийморийн дарцаг мэтийг хатгахыг байж болох зүйл гэж үздэг, харин төрийнхөө далбааг намируулахыг байж болшгүй, гаж, ёс бус гэж ойлгодог нь бидний хамтын ухамсарын хэт дутмагшилд орсон сэтгэлгээний эмгэгийг харуулна. Энэ жижиг зүйл биш, эмгэнэл юм.
Хийморийн дарцаг, төрийн далбаа хоёрын хооронд асар хол, харьцуулахын аргагүй зөрөө, хүндэтгэл, утга учир бий. Хийморийн дарцаг намируулахаар тэр гэрийн эзэнд, үсрээд л тэр өрх айлдаа ивээлтэй байдаг юм байгаа биз. Харин төрийн далбаагаа намируулах нь наанадаж, төрийнхөө сүлдэнд залбирч, төрийнхөө хуулинд бөхийж, төрт улсаа дээдэлж амьдрахыг илэрхийлнэ. Цаанадаж, Монгол төр маань мандан бадарч, монгол түмэн маань цэнгэн жаргахыг бэлгэднэ. Яагаад гэвэл төрийн далбаа болохоос манай гэрийн дарцаг биш юм.
Дээр цагт хуучцуул, эцэг эх маань “Төрийн минь сүлд өршөөг” гэж залбирдаг байж. Төр эрхэмсэг, хүндэтгэл дүүрэн оршихийг бэлгэдсэн залбирал байж. “Төр амгалан бол түмэн амгалан” гэдэг дээ.
-Төр минь амгалан байг,
-түмэн олон минь амгалан байг,
-төрсөн бие минь амгалан байг гэсэн дэстэй байж. Харин одоо бурханаас, ид шитдэнээс, бөө удганаас, далдын хүчнээс “Намайг сайхан болгоод өгөөч” л гэж залбирна.
Би л болж байвал бусад нь яана уу, ийнэ үү падлийгүй гэсэн бэртэгчин сэтгэлгээ эндээс нэвт ханхална. Хажуу айл нь, хамар хашааныхан нь, хороо хорин нь, цаашлаад аймаг хот нь, бүр төр улсынх нь хийморь сүлд яана ийнэ тэдэнд нэг ч их хамаагүй, бүр сонирхох ч үгүй. Үнэ ханш өсөөд, амьдрал хэцүү дарамттай бол Монгол төрөө л шүүмжилнэ, хараана. Хашаан дотроо хачин цэвэрхэн атлаа хог, угаадсаа гудамжиндаа шууд цацаж орхино. Гудамжаар нь хүн гишгэхийн аргагүй хог, угаадас. Өвөлд хальтарчих гээд, зунд шалбаагт нь шарвачих гээд явж ч болохгүй. Энэ бол зөвхөн ядуу чадуу гэр хорооллынхны дүр төрх биш. Тансаг сайхан орон сууцанд ч мөн ижил, нүднээс далд орцонд бол хогоо овоолж болдог, гэртээ бол үгүй.
Энд хогийн тухай ярьж буй боловч угтаа сэтгэлгээний хэв шинжийн тухай яриа юм. Нийгмийн бүхий л давхаргаас яг ийм хэв шинжийн хуршсан өмхий үнэр ханхийнэ. Нийгмээ тэргүүлж явдаг улс төрчид, бизнесмэнүүд, урлаг соёлын одуудаас бол бүр ч илүү үнэртэнэ. Тэр авилга, хариуцлагагүй байдал, иддэг уудаг, зувчуулдаг, гулгуулдаг, цавчдаг бүхний цаана, хүнд суртлын цаана ийм л сэтгэлгээ байдаг. Тэр утга учиргүйгээр хөөрдөг, онгирдог, ханаж цадахгүйгээр шунадаг, үнэ цэнэгүйгээр тансагладаг бүхний цаана ийм л сэтгэлгээ байдаг. Тоостой хувцастай дэргэдүүр нь ч гарамгүй ганган Lexus 570 машины цонх хагас онгойж, ундааны хоосон сав цардмал зам дээр торхийн унаж буйг иргэншээгүй, соёлжоогүйн шинж гэвэл эндүүрэл, зүгээр л хэт явцуурсан бэртэгчин сэтгэлгээ.
Ийм нөхцөлд төрөө дээдлэн эрхэмлэж, хүчирхэг төрийнхөө далбаан дор түмнээрээ цэнгэн жаргахыг бэлгэдэн Алтан соёмбот далбаа юугаа бор гэрийнхээ дээр намируулсан мань мэт нь гаж, ойлгомжгүй, согтуу солиотой харагдах нь арга ч үгүй.
Өнөөх ширүүн дуутай эрийн араас гуниг ихээр төрсний минь учир энэ билээ.
Бид Монгол гэдэг нэг л том айл гэрт аж төрж буй. Нэг хатавчинд нь буруу харж суугаад зөвхөн өөрийгөө болгоод явтал нэг л мэдэхэд өрх гэр маань өмхөрч, өөрийн тэр жижигхэн оршихуйг нь хэмх дараад хамт нурж орхивол яана. Үндэсний ухамсар дахь нийтлэгийг мэдрэх сэтгэлгээ нь нэн тэргүүнд үндэсний тусгаар тогтнолтой холбогддог.
Энэ талаар Америкчууд үлгэж жишээ болохоор ард түмэн. Бараг хувийн хауз бүхний үүдэнд төрийн далбаа нь мандана. Тэд хаа ч явсан “Би Америк хүн” гэсэн бахархлаар цээж гэдгэр, хараа дээгүүр хийморлиг, нэр төртэй явцгаана.
2003-2005 онуудад АНУ-ын Виржиниа мужийн Арлингтон хотын дүүргийн шүүхэд долоо хоногтоо хоёроос доошгүй монгол хүнтэй холбоотой хэрэг шийдэгддэг байв. (Одоо эрхбиш гайгүй болж байгаа байх) Олонхи нь жижиг хулгайн хэрэг. Өөрөө өөртөө үйлчилдэг дэлгүүрээс үнэртэй ус, бүс, ээмэг бөгжхөн зэрэг зүйлс голдуу туучихсан, олонхи нь давтан байна. Дээд боловсролтой сайхан сайхан залуус, бүсгүйчүүд голдуу шүү. Хоёр сая гаруй хүн амтай Арлингтон хотод тэгэхэд 2000 гаруйхан л монгол хүн амьдарч байсан. Энэ даамжирсан байдалд санаа зовнисон Арлингтон хотын шүүхийн прокурор Керин тэр үед монголчуудад хууль эрхзүйн зөвлөгөө өгдөг байсан хуульч Г.Ганзориг (хожим Ерөнхийлөгчийн хуулийн зөвлөх болсон) болон сэтгүүлч бид хоёртой уулзаж санал солилцохын хажуугаар монголчуудад яагаад ийм хандлага түгээмэл байдгийг тандаж байсан юм.
Ичих ч багадна. Тийм атлаа онгирох болхоороо “Би Чингисийн монгол” гэж хоосон хашгирахыг нь яана. Чингис хаан ийм бэртэгчин, хоёр дүрт, итгэл үнэмшилгүй албатуудыг өт хорхой гэж үзэж, няц гишгэж байсан юм шүү дээ.Гэтэл ийм байдал ганц Арлингтонд биш, монголчууд олноороо суурьшсан Америкийн бусад хотуудад ч, Франц, Бельги, Герман, Чех, Солонгост ч мөн адил байдаг юм билээ. Тэр бүхний цаана монгол хүний үнэ цэнэ унаж, монгол төрийн хийморь золбоо гутна.
***
Эмээгийнд ирсэн танил нь байшингийн маань дээр намирах төрийн далбааг хараад эмээгээс “Энэ айлын эзэн нь төрийн том хүн үү” гэж асуужээ. Төр, эсвэл төрийн том хүн л төрийн далбааг гэртээ намируулах, өмчлөх эрхтэй, бусдад нь нэг ч их хамаатай биш гэж ойлгодог бололтой. Үүнийг сонсоод би дээвэр дээрээ гарч, ишинд нь юм залгаж байгаад далбаагаа улам өндөрт мандуулах болов.
Бидний хэн ч, дарга цэрэг, баян гуйлгачин ялгаагүй төрт их улсынхаа далбаан дор амь зууж яваа. Гадагшаа гараад явахаараа улаан коммунист нь ч, галзуу ардчилагч нь ч адилхан монгол л гэж харагдана. Бид нэг эх оронтой, нэг төртэй, нэг нэртэй.
Төрийн минь далбаа өндрөөс өндөрт
ямагт мандан бадраг.
Б.Номинчимэд
2013 оны 3 сарын 26.
Улиастай. Баатархайрханы бэл
Өнгөрсөн жилийн наадмаар байшингийнхаа дээр төрийнхөө далбааг намируулснаас хойш буулгасангүй. Автобусны буудлаас буугаад, гудамныхаа булан тойроод гараад ирэхэд юу юунаас өмнө байшингийн маань дээвэр дээр дэрвэлзэн намирах төрийн далбаа угтах нь сэтгэлд нэг л өег, сайхан байдаг билээ.
Нэг удаа хашааны хажуугаар өнгөрч явсан эр дуудлаа. Очвол, албаны ширүүн өнгөөр “Танайх хороо хорин юм уу, хаашаа юм бэ?” гэж байна. “Хороо хорин автобусны шинэ эцсийн буудал дээр байдаг шүү дээ” гэлээ. Нөгөө эрийн дуу өндөрсөж “Юуны чинь шинэ эцэс. Хороо хорин биш л юм бол наад далбаагаа буулга” гэх нь тэр. Одоо л юун тухай яриа болж буйг ойлгосон би гэнэтийн энэ довтолгоонд цочин гэлмэхдээ “Яагаад?” гэж бараг хашгирах шахан асуучихав. Тэр эр эрүүл эсэхийг минь тэнсэх мэт гайхан харж байснаа толгойгоо сэгсэрчихээд, юм ч хэлсэнгүй, эргээд нуруугаа үүрэн алхчих нь тэр. Намайг хэвийн бус этгээд гэж бодов бололтой. Харин би араас нь түүний эрүүл эсэхэд эргэлзсээр гудамны булан тойртол харж зогссон билээ. Эрүүл нь ч эрүүл байсан л даа...
Гэхдээ эрүүл байсныг нь мэдэхэд надад нэг л их гунигтай байсан юм. Тэр хүний ааш аяг бол ганц онцгой бодьгалын илрэл биш, нийгмийн сэтгэлгээний нийтлэг эмгэг байсан учраас л тийм гуниг төрсөн хэрэг.
Монголын маань аль ч сум, дүүрэг, хороололд очиход хороо хорины барилга дээрхийг эс тооцвол төрийнхөө далбаагаар гоёсон айл өрх, хашаа байшин харагддаг билүү. Мухар сүсэг бишрэлийн илрэл болсон шашны агуулгатай харь үсэгтэй элдэв хийморийн шар, цэнхэр дарцаг, далбаанууд л энд тэндгүй. Элдвийн хийморийн дарцаг мэтийг хатгахыг байж болох зүйл гэж үздэг, харин төрийнхөө далбааг намируулахыг байж болшгүй, гаж, ёс бус гэж ойлгодог нь бидний хамтын ухамсарын хэт дутмагшилд орсон сэтгэлгээний эмгэгийг харуулна. Энэ жижиг зүйл биш, эмгэнэл юм.
Хийморийн дарцаг, төрийн далбаа хоёрын хооронд асар хол, харьцуулахын аргагүй зөрөө, хүндэтгэл, утга учир бий. Хийморийн дарцаг намируулахаар тэр гэрийн эзэнд, үсрээд л тэр өрх айлдаа ивээлтэй байдаг юм байгаа биз. Харин төрийн далбаагаа намируулах нь наанадаж, төрийнхөө сүлдэнд залбирч, төрийнхөө хуулинд бөхийж, төрт улсаа дээдэлж амьдрахыг илэрхийлнэ. Цаанадаж, Монгол төр маань мандан бадарч, монгол түмэн маань цэнгэн жаргахыг бэлгэднэ. Яагаад гэвэл төрийн далбаа болохоос манай гэрийн дарцаг биш юм.
Дээр цагт хуучцуул, эцэг эх маань “Төрийн минь сүлд өршөөг” гэж залбирдаг байж. Төр эрхэмсэг, хүндэтгэл дүүрэн оршихийг бэлгэдсэн залбирал байж. “Төр амгалан бол түмэн амгалан” гэдэг дээ.
-Төр минь амгалан байг,
-түмэн олон минь амгалан байг,
-төрсөн бие минь амгалан байг гэсэн дэстэй байж. Харин одоо бурханаас, ид шитдэнээс, бөө удганаас, далдын хүчнээс “Намайг сайхан болгоод өгөөч” л гэж залбирна.
Би л болж байвал бусад нь яана уу, ийнэ үү падлийгүй гэсэн бэртэгчин сэтгэлгээ эндээс нэвт ханхална. Хажуу айл нь, хамар хашааныхан нь, хороо хорин нь, цаашлаад аймаг хот нь, бүр төр улсынх нь хийморь сүлд яана ийнэ тэдэнд нэг ч их хамаагүй, бүр сонирхох ч үгүй. Үнэ ханш өсөөд, амьдрал хэцүү дарамттай бол Монгол төрөө л шүүмжилнэ, хараана. Хашаан дотроо хачин цэвэрхэн атлаа хог, угаадсаа гудамжиндаа шууд цацаж орхино. Гудамжаар нь хүн гишгэхийн аргагүй хог, угаадас. Өвөлд хальтарчих гээд, зунд шалбаагт нь шарвачих гээд явж ч болохгүй. Энэ бол зөвхөн ядуу чадуу гэр хорооллынхны дүр төрх биш. Тансаг сайхан орон сууцанд ч мөн ижил, нүднээс далд орцонд бол хогоо овоолж болдог, гэртээ бол үгүй.
Энд хогийн тухай ярьж буй боловч угтаа сэтгэлгээний хэв шинжийн тухай яриа юм. Нийгмийн бүхий л давхаргаас яг ийм хэв шинжийн хуршсан өмхий үнэр ханхийнэ. Нийгмээ тэргүүлж явдаг улс төрчид, бизнесмэнүүд, урлаг соёлын одуудаас бол бүр ч илүү үнэртэнэ. Тэр авилга, хариуцлагагүй байдал, иддэг уудаг, зувчуулдаг, гулгуулдаг, цавчдаг бүхний цаана, хүнд суртлын цаана ийм л сэтгэлгээ байдаг. Тэр утга учиргүйгээр хөөрдөг, онгирдог, ханаж цадахгүйгээр шунадаг, үнэ цэнэгүйгээр тансагладаг бүхний цаана ийм л сэтгэлгээ байдаг. Тоостой хувцастай дэргэдүүр нь ч гарамгүй ганган Lexus 570 машины цонх хагас онгойж, ундааны хоосон сав цардмал зам дээр торхийн унаж буйг иргэншээгүй, соёлжоогүйн шинж гэвэл эндүүрэл, зүгээр л хэт явцуурсан бэртэгчин сэтгэлгээ.
Ийм нөхцөлд төрөө дээдлэн эрхэмлэж, хүчирхэг төрийнхөө далбаан дор түмнээрээ цэнгэн жаргахыг бэлгэдэн Алтан соёмбот далбаа юугаа бор гэрийнхээ дээр намируулсан мань мэт нь гаж, ойлгомжгүй, согтуу солиотой харагдах нь арга ч үгүй.
Өнөөх ширүүн дуутай эрийн араас гуниг ихээр төрсний минь учир энэ билээ.
Бид Монгол гэдэг нэг л том айл гэрт аж төрж буй. Нэг хатавчинд нь буруу харж суугаад зөвхөн өөрийгөө болгоод явтал нэг л мэдэхэд өрх гэр маань өмхөрч, өөрийн тэр жижигхэн оршихуйг нь хэмх дараад хамт нурж орхивол яана. Үндэсний ухамсар дахь нийтлэгийг мэдрэх сэтгэлгээ нь нэн тэргүүнд үндэсний тусгаар тогтнолтой холбогддог.
Энэ талаар Америкчууд үлгэж жишээ болохоор ард түмэн. Бараг хувийн хауз бүхний үүдэнд төрийн далбаа нь мандана. Тэд хаа ч явсан “Би Америк хүн” гэсэн бахархлаар цээж гэдгэр, хараа дээгүүр хийморлиг, нэр төртэй явцгаана.
2003-2005 онуудад АНУ-ын Виржиниа мужийн Арлингтон хотын дүүргийн шүүхэд долоо хоногтоо хоёроос доошгүй монгол хүнтэй холбоотой хэрэг шийдэгддэг байв. (Одоо эрхбиш гайгүй болж байгаа байх) Олонхи нь жижиг хулгайн хэрэг. Өөрөө өөртөө үйлчилдэг дэлгүүрээс үнэртэй ус, бүс, ээмэг бөгжхөн зэрэг зүйлс голдуу туучихсан, олонхи нь давтан байна. Дээд боловсролтой сайхан сайхан залуус, бүсгүйчүүд голдуу шүү. Хоёр сая гаруй хүн амтай Арлингтон хотод тэгэхэд 2000 гаруйхан л монгол хүн амьдарч байсан. Энэ даамжирсан байдалд санаа зовнисон Арлингтон хотын шүүхийн прокурор Керин тэр үед монголчуудад хууль эрхзүйн зөвлөгөө өгдөг байсан хуульч Г.Ганзориг (хожим Ерөнхийлөгчийн хуулийн зөвлөх болсон) болон сэтгүүлч бид хоёртой уулзаж санал солилцохын хажуугаар монголчуудад яагаад ийм хандлага түгээмэл байдгийг тандаж байсан юм.
Ичих ч багадна. Тийм атлаа онгирох болхоороо “Би Чингисийн монгол” гэж хоосон хашгирахыг нь яана. Чингис хаан ийм бэртэгчин, хоёр дүрт, итгэл үнэмшилгүй албатуудыг өт хорхой гэж үзэж, няц гишгэж байсан юм шүү дээ.Гэтэл ийм байдал ганц Арлингтонд биш, монголчууд олноороо суурьшсан Америкийн бусад хотуудад ч, Франц, Бельги, Герман, Чех, Солонгост ч мөн адил байдаг юм билээ. Тэр бүхний цаана монгол хүний үнэ цэнэ унаж, монгол төрийн хийморь золбоо гутна.
***
Эмээгийнд ирсэн танил нь байшингийн маань дээр намирах төрийн далбааг хараад эмээгээс “Энэ айлын эзэн нь төрийн том хүн үү” гэж асуужээ. Төр, эсвэл төрийн том хүн л төрийн далбааг гэртээ намируулах, өмчлөх эрхтэй, бусдад нь нэг ч их хамаатай биш гэж ойлгодог бололтой. Үүнийг сонсоод би дээвэр дээрээ гарч, ишинд нь юм залгаж байгаад далбаагаа улам өндөрт мандуулах болов.
Бидний хэн ч, дарга цэрэг, баян гуйлгачин ялгаагүй төрт их улсынхаа далбаан дор амь зууж яваа. Гадагшаа гараад явахаараа улаан коммунист нь ч, галзуу ардчилагч нь ч адилхан монгол л гэж харагдана. Бид нэг эх оронтой, нэг төртэй, нэг нэртэй.
Төрийн минь далбаа өндрөөс өндөрт
ямагт мандан бадраг.
Б.Номинчимэд
2013 оны 3 сарын 26.
Улиастай. Баатархайрханы бэл
2 comments:
танай блог маш их таалагдаж өдөр болгон мэдээлэл нэмсэн байна уу гэж шалгадаг шүү, улам их хүмүүс мэдэж уншиж ухаарч улс орныхоо төлөө сэтгэлээ бадраагаасай
bayarlalaa, saikhan bichlegud bna
Post a Comment