“Омог босоо ХАВТ ХАСАР”

Монголын Нууц Товчооны 154 –р хэсэгт ийм нэгэн үйл явдлын тухай өгүүлэх. Юув гэвэл Чингис хаан Татаар иргэдийг номхотгоод, дагаж, бууж өгөгсөдийг нь хэрхэн тухай их эеэр зөвлөлдөв.
“... Татаар иргэд
Өвгөд эцгэсийг барсан бүлгээ
Өвгөс эцгэсийн
Өшил өшиж
Хясал хясаж
Цүүнд үлиж
Хядаж, алж өгье.
Үлиттэл хядъя.
Үлдэгсэдийг боол болгоё
Зүг зүгт хуваая” гэж хэлэлцсэнийг Бэлгүдэй гэрээс гармагц Татаарын Их Чэрэнд ам алдаж орхино. Үүнээс үүдэн Татаарууд дэр авч үхэх гэж тэмцэн, монголчуудад үлэмжхэн хохирол учруулах билээ. Түүнээс хойш Чингис хаан Бэлгүдэйг их эед оролцуулахыг хорин, их эе болж бүхийд “...гадна бүхийг застугай. Засаад, хэрүүлийг, хулгай, худал үйлдэтнийг заргалтугай” хэмээн зарлиг буулгадаг.
Энд өгүүлэхээр бол Бэлгүдэй давхар давхар ноцтой хүнд гэм хийсэн болох нь тодорхой харагдана. Нэгд, их эеийн нууцыг задруулсан. Энэ маш ноцтой алдаа. Удаад нь энэ нууц задарснаар монголчууд маш хүнд хохирол амсаж, олон дайчид, зарим судлаачдийн үзэхээр бүр 1000 орчим монгол цэрэг алагдсан байна.
ГЭТЭЛ ийм хүнд ял, завхрал гаргасан хүнийг Их хаан яагаад маш хөнгөхнөөр буюу зөвхөн Их эед үл оролцох, тэр зуур гадуурх аюулгүй байдлыг хангах нэлээд хариуцлагатай албанд тохоох төдийгөөр ял хэлтрүүлэв? Чингис хаан өөрийн төрсөн дүү болоод тэр үү? Өнөөх Чингис хааны “Гайтай болбаас шадрыгаа ч шанталсугай, Гавьяатай болбаас дайснаа ч шагнатугай” гэсэн нэн чухал зарчим хаана байна вэ? Эсвэл идэр бага Бэгтэр Тэмүүжин, Хасар хоёрын сумд нэвт сүлбүүлэхийнхээ өмнө хэлсэн “Дүү Бэлгүдэйд бүү хүртүгэй” хэмээсэн гэрээсийг санав уу?
Нөгөө талд Бэлгүдэй яагаад ийм болчимгүй зүйл хийв ээ? Тийм мунхаг, бодлогогүй хүн үү? Эсвэл Хаан ахдаа ямар нэгэн хэмжээгээр хар бурууг, өшил хорсолыг тээж явсан нь энэ үйлдлээр илрэв үү? Гэх мэт олон асуулт бий.
Эдгээр зөрчилтэй асуултуудад бүрэн дүүрэн итгэл үнэмшил төрөхүйц хариулт тэр бүр надтай таарч байсангүй. Түүхч, судлаач, зохиолч бүр өөр өөрийнхөөрөө тайлах ч...
Харин зохиолч Ж.Заяабаатар “Омог босоо Хавт Хасар” түүхэн романдаа дотор цэлмэтэл тайлал хийсэн байх юм.
“... Тэд гэмгүй, би гэмтэй. Би гэмтэй гэсээр Бэлгүтэй морио хөтлөн Чингис хаанд дөхөн очиж сөгдлөө.
- Өчигдөр Их Чэрэн надаас Татааруудыг яах гэж байна гэхээр нь би худлаа хэлж түвдэлгүй үнэнийг дуулгачихсан юм... өршөө намайг... гэхэд Хасар уурсан Бэлгүтэйг заамдан авлаа.” /”Омог босоо Хавт Хасар” роман хэсгээс. 194-р хуудас/
Яагаад энэ тайлал бусдаас илүү итгэл үнэмшилтэй байна вэ? Юуны өмнө аливаа шийдвэрийг гаргахдаа, ялангуяа гайтныг яллах, гавьяатныг алдаршуулахдаа уг хүн нь хэн бэ, ямар нөхцөлд, ямар зорилго, сэдлээс тийн үйлдэв гэдэг нэн чухал учир шалтгаан болдог. Эрүүгийн эрх зүйд энэ сэдвийг бүр ч нарийвчлан авч үздэг.
Чингис хааны хувьд том ялд унасан Бэлгүдэйг маш хөнгөн яллах гол үндэслэл нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, Бэлгүдэй хэзээ ч худлыг өгүүлж үл чадах, хүн хуурч, мэхэлж, араар нь тавьж, ов заль гаргаж үл чадах маш нандин сайхан чанартай хүн юм. Тэр дайн тулаанд ч ялгалгүй ов мэхийг бус шууд тулж, ид хав, эр бяраар хүчийг тэнсэн үзэх билээ. Тиймээс ч тэрбээр Зэв, Сүбээдэй, Мухулай, Боорчи нар шиг гарамгай сайн жанжин болоогүй биз. Чухамхүү Бэлгүдэйн энэ сайн чанар нь дээрх тохиолдолд ноцтой алдаанд хөтөлсөн байна. Магадгүй, үхэхээс бусдыг үзсэн, бас түгшүүртэй нөхцөлд байгаа Их Чэрэн Бэлгүдэйн тэр чанарыг сайтар мэддэгээс ам алдуулсан ч байж болох... Ялангуяа овог отгоороо “цүүнд үлиж” буюу “тэрэгний голд жишиж” хядагдах болсон тэр овгийнхны хүнд хэцүү байдлыг харж, сэтгэл шаналан байсан нь Их Чэрэнгийн асуултад шууд хариулах нөхцөл ч болсон байж болно.
Чингис хаан эцэг нэгт дүүгийнхээ энэ чанарыг сайн мэддэг, бас өндөр үнэлдэг байж. Тиймээс ч Бэлгүдэйд машид итгэдэг, ихэд дотно байсан. Бэлгүдэй хэзээ ч хар бурууг санан тийн нууц дэлгэх хүмүүн биш билээ.
Энд Чингис хаан өөрийнхөө тогтоосон Их засаг хууль ёсыг ноцтой зөрчсөн нь ч үгүй юм.
Хэн хүнийг нэвтэрхий таньдаг ер бусын чадвартны хувьд Их хаан маань уг хэргийн мөн чанарыг онож, мэргэн шийдвэр гаргажээ гэсэн гаргалгаа энд байна. Хэрвээ зохиолч Ж.Заяабаатарын гаргалгааг зөв гэж үзвэл шүү дээ. Миний л хувьд энэ гаргалгаанд илүү их итгэж байна. Ер аливаа түүхэн үйл явдлыг, ялангуяа түүхэн их зүтгэлтнүүдийнхээ аливаа үйлдэл бүрийн учир чанарын талаарх сайн болон муу байж болох олон янзын хувилбаруудаас бид аль болох сайн байж болох тайлбар гаргалгааг нь илүүд эрхэмлэж байх учиртай юм. Ингэхэд эцсийн эцэст хүнийг муу муухайгаар гүтгэхээс, сайн сайхнаар “гүтгэх” нь хувь илүү ухаалаг явдал болно. Чухам энэ мэт аливааг сайн сайхнаар тайлан сэнхрүүлэх ухааныг манай хууччуул “Монгол ухаан” гэдэг, дээдэс маань “Тэнгэр ухаан” ч гэдэг.
Зохиолч Ж.Заяабаатарын “Омог Босоо Хавт Хасар” романыг уншиж байхад энэ мэт сэтгэл цэлмээсэн олон сайхан гаргалгаа байх аж. Тэр бүрийг нэг бүрчлэн тоочих аваас магадгүй, эх романых нь хэмжээний юм болох биз. Ер аливаа зохиолчийн зохиол бүтээл нь зохиолчийнхоо дотоод мөн чанарыг ямар нэгэн хэмжээгээр тусган илэрхийлэх нь гарцаагүй юм. Хэрвээ сайн сайхан, гэрэл гэгээтэй зөн, мэдрэмжийг тухайн зохиолоос Уншигч та мэдэрч буй бол зохиолчийнх нь зүрхнээ мөн тийм л зөн мэдрэмж лугшиж байсных болно. Үзэг нэгт анд, зохиолч Ж.Заяабаатарын маань зан чанар ч мөн үүгээр мэдрэгдэнэ.
.
Ингэхэд Ж.Заяабаатартай танилцсан минь ийм мэт. 2009 билүү дээ, миний эрхэлж байсан ажлын хүрээнд Дорноговь аймагт шинээр сурвалжлагч томилох шаардлага гарав. Орон нутгаас хэд хэдэн хүний хувийн хэрэг, анкет ирсний дотор Ж.Заяабаатарынх ч байсан юм. Материал нь нэлээд хагас дутуу. Түүний “Мэнгэ төөрсөн амраг минь” дууг дуулах дуртайн дээр “Холын цэнхэр Алтайд бороо цайрна” зэрэг зохиол бүтээлээр нь эчнээ сайн мэдэх билээ. Уран бүтээлчийнх нь хувьд би Ж.Заяабаатарт илүү оноо өгч байсан ч тухайн ажлын байранд тавьж байсан зарим нэгэн шаардлагад - тухайлбал, ажил давхар хашихгүй байх гэх мэтэд нийцсэнгүй. Хүний нөөцийн дарга болон орлогчтойгоо санал солилцсоны эцэст бид өөр хүн сонгосон юм. Бидний судалж сонгосон хүн маань ажилдаа сайтар таарч тохирч байснаас энэ асуудал тэгсгээд таг мартагдав. Дөрвөн ч жилийн дараа санагдана, хавар цагсан. Дорноговийн Хүслийн хар уулын оргил өөд гүйчихсэн хэдэн хүүхэд хүлээгээд, сүүдрэвчин дотор алсыг ширтэсхийн сууж байтал ширвээ сахалтай, ширүүн ч мэт төрхтэй, манай Алтай зүгийнх байж тун магад нэгэн хөх эр ирж мэндэллээ. Бид хоёрын яриа богинохон зуур халуун дотноор өрнөж, төдөлгүй хэзээ язааны дотно нөхөд мэт тамхиа хувааж нэрэнгээ, уран зохиол, түүхээс эхлээд элдвийг хөөрөлдөн суусансан. “Хэдэн жилийн өмнө танайд ажилд орох гээд бараагүй шүү” хэмээн хар сэргүй сайхан инээх.
Байгал орчин ч таатай сайхан, хаврын урь нэвт сэнгэсэн тал газрын салхи хүрэмний минь хормойг сэрчигнүүлж, тамхины утааг угалзлуулна. Тэртээ алсад хөх униар сэнхэртээд л, нэг л их сэнсэрсэн сэтгэл үнэртэх шиг.
Ер нь би заримдаа зарим нэгэн хүнд ямар ч онцгойлох шалтгаангүйгээр гэнэтхэн учиргүй дотно болчихдог ноцтой дутагдалтай хүн. Гэхдээ ихэнхдээ алдаагүй санагдана, олонхи нь үнэхээрийн сайхан хүмүүс байх. Тэр хууч өвчин минь хаврын тэр өдөр дахин сэдэрч, богинохон хугацаанд уулзсан ч Ж.Заяабаатар хэмээх хуучин цагийн Алтайн хөх эрсийн дүр төрхийг хадгалсан ширвээ сахалтай тэр эр аль эртийн дотно сайхан танил нөхөр шиг маань сэтгэгдэж билээ. Хүслийн хар уулаас бууж явахдаа би “Мань хүнийг тэгэхэд ажилд авчих минь яав даа” хэмээн дотроо харамсан бодож явсансан. Тэр жижиг шажиг дүрэм зааврыг нь зөрж зүтгээд ажилд авчих эрх мэдэл надад бүрэн байсан юм.
Түүнээс хойш бид хэд хэд уулзсаан. Хааяа нүүр хуудсаар мэнд мэдэлцэх, санал бодлоо солилцох. “Омог босоо Хавт Хасар” романаа надад барив. Романы нэрийг харангуут л “Нээрээ л Хавт Хасарыг өөрөөр хэрхэн хэлэх билээ” гэж бодогдож билээ. Сайхан роман. Би боддог юм, Хавт Хасарын дүрийг эрмэг омголон атлаа дотор ертөнц нь их гэгэлгэн, гэгээн хүн л хамгийн дөхүү гаргаж чадна даа гэж. Ж.Заяабаатар ч үнэхээр Хавт Хасарын ямар нэгэн юмыг, үгүй ядахдаа тэр эрмэг сайхан шинж төрхийг нь өөртөө шингээсэн мэт.
.
“Омог босоо Хавт Хасар” романы тухай олон зүйлийг өгүүлж болох билээ. Түүхэн зохиолд түүхэн бодит үнэн, уран сайхны давс хужир хоёрын тун банг тааруулна гэдэг амаргүй. Түүхэн үнэний тун ихэдвэл зохиол биш түүх бичлэг болж орхино. Харин уран сайхны давс нь хэтэрвэл түүхээ гүтгэн гүжирдсэн хэрэг болно. Харин энэхүү романд тэр зааг, хэмжээ, чанарыг гайхалтай сайхан тааруулсан. Ялангуяа Хавт Хасарын омог босоо оршсоны нууцын тунг тааруулж ч, тайлж ч чаджээ. Монголын Нууц товчоонд өгүүлэхээс төдийлөн зөрөхгүй атлаа, тэнд байх бяцхан өгүүлбэрийг ч бүрэн дүүрэн өгүүлэмж болгон бүтээж чадсан байх юм. Тэгээд түүнээ өвөрмөц сонин өнцгөөс тайлан илэрхийлнэ. Энэ бол уран бүтээлчийн ур чадвар.
Ер түүхэн зохиолын гол мөн чанар нь түүхийн алив үйл явдал хийгээд түүхэн хүнийг шинээр нээн, нууц зангилаа бүхнийг уран сайхнаар тайлах явдал юм. Бид Өвөр Монголын алдарт жүжигчин Г.Баасангийн гол дүрийг нь бүтээсэн “Чингис хаан” олон ангит киног дуртайяа үздэг. Хүний сэтгэлийг татаж чадсаны нэгэн учир нь түүхээ яс барьсан ч, тэр түүхэн үнэнийхээ хүрээн дотор гайхалтай сайхан уран сайханжуулж чадсаных юм. Ж.Заяабаатарын “Омог босоо Хавт Хасар” роман ч мөн үүн лүгээ адил. Түүнээс гадна яруу сайхан хэл найруулга, дүр дүрслэлийг эл романы хуудас бүрээс үзэж болно.
“...Хасар хаврын тарчигт ихээхэн туйлдсаар хүрч иржээ. Цаг ямагт дүрэлзэн жийхайж байдаг жартгар бор нүдийг нь үүлэн цайвар нулимс бүрхэж, сахалтай уруул нь чичрэх аж...” /223-р хуудас/ Энэ хоёр өгүүлбэрээс Балжун нуурт ахыгаа олж ирж буй Хасарын дүр төрх нүднээ харагдах шиг болно.
“...Хасарын цэргүүд далай руу хошууран орсон элсэрхэг зөөлөн эрэгт тулж ирэх үес огторгуйг зэгэл үүлс бүрхээд, их усны цав цагаан хөөс алгадан цахлай шувууд шуугилдан нисэлдэх авай. Эрх дураараа, дэндүү зоргоороо, бүгдийн эсрэг ганцаараа тэмцэлддэг эрх чөлөөт, хар толгойт шувуухай салхи хүсэн тэнгэрт чарлалдсаар...” Энэ цахлай шувуудын тухай дүрслэл бараг л дэндүү зоргоороо, дэндүү эрх дураар, омог төгөлдөр Хасарын өөрийнх нь дүр төрхийг дамаа өгүүлэх мэт. Хасарыг яагаад “Хавт” хэмээдэг билээ? Хавтай бахтай байх нь сүр жавхлан, зориг чадлын илэрхийлэл билээ.
Энэ мэт олон сайхан жишээг дурдан өгүүлж болно. Хавтай бахтай, омог босоо Хавт Хасартаа зориулан Монгол түмнээс босгосон яруу сайхан, утга төгөлдөр үгэн хөшөө болжээ хэмээн энэхүү романы тухай тун товчоор үнэлж болно.
.
Ингэхэд Их хаан ахынхаа алдар цууны цуурайн дор дарагдан буйгаас биш Хавт Хасар бол Монголын эзэнт их гүрнийг бүтээн босгоход яндашгүй их гавьяа байгуулсан Монгол төрийн түүхэн том зүтгэлтэн.

Өнөө Хавт Хасарын удам салтар нь дээдэстээ зориулан гурван ч том тахилга үйлдэх бөгөөд манай түүхийн ямар ч ихэс хаадад тийм гурвалсан тахилга үгүй аж.
Хасарын үр хойчисийн үүх түүх ч мөн арвин баялаг, намтар дүүрэн агаад тэд үе үеийн монгол туургатны түүхэнд үнэлж баршгүй их үүрэг үүрч, ул мөрөө үлдээсэн билээ. Тухайлбал, Их Юань улсын Их вангийн удам залгамжийг эхлүүлсэн Бабушын түүх нэн сонирхолтой. Тэр Хавт Хасарын дөрөвдүгээр үеийн ач байжээ. Мөн Дэлбэг хааныг зүй бусаар тэнгэр болоход Их хаан орыг арав гаруй жил залгасан Адай хаан буюу Асагалдай нь Хасарын наймдугаар үеийн ач болно. Тулааны талбарт баатар, түмний хэрэгт төрийн түшээ, хайр дурлал, сэтгэл зүрхний ертөнцөд жинхэнэ нөмөр нөөлөгтэй эр хүн болох Өнөболд вангийн түүх бол тэр аяараа хайр, харуусал, тэмцлийн дууль. Тэр бол Хасарын арванхоёрдугаар үеийн ач Хорчины баатар Шүүстэйн хүү билээ.
Үүнээс нааш ч олон бий бөгөөд тэдний нэг нь Англи, Францын хүчирхэг флот, армид чухам монгол дайчны ур чадварыг гайхуулсан бахдам хавтай цохилтуудыг удаа дараалан өгч явсан алдарт Сэнгэринчин жанжин юм. Тэр бол Хасарын хорин зургадугаар үе нь болно. Зөвхөн нэгнийх нь тухай л бичихэд дээд өвөг Омог босоо Хавт Хасарын түүхээс огтхон ч үл дутах яруу сайхан зохиолын бэлээхэн сэдэв, “түүхий эд” бий дээ. Хавт Хасарын тухайгаар эхлүүлсэн романаа цааш үр хойчисийнх нь бахдам нууцлаг түүхээр үргэлжлүүлэн бичиж чадах хүмүүн чухам өөрөө мөн билээ хэмээн эрхэм зохиолч нөхөр Ж.Заяабаатарт сануулахын ялдамд, дараагийн романыг нь найдан хүлээж буйгаа уламжилсу.
Б.Номинчимэд
2016.2.28
.
ЗУРАГ I. МЗЭ-ин шагналт зохиолч Ж.Заяабаатар "ОМОГ БОСОО ХАВТ ХАСАР" роман
.
ЗУРАГ II. 2014 оны 5 сарын 5. Дорноговь. Хүслийн хар уулнаа бидэн хоёр уулзав.

.

ЖИНХЭНЭ ЭХ ОРОНЧДЫГ ҮГҮЙЛЭХ ЦАГ...

Эх орончдын өдөр бол аль нэгэн намын хамааралтай баяр биш шүү. Нийт түмэн олон бидний үе үеийн эх орончдоо хүндэтгэн дурсах өдөр.

Учир нь:

1920-иод он бол

- Монгол төр үгүй болж, Шашин төрийг хослон баригч хааныг маань хүртэл Хятадын ерөнхийлөгчийн зурганд өвдөг сөгдүүлэн мөргүүлж байсан үе.

- Хэдхээн жилийн өмнө хятадын хар цэргийг цагаан хэрэм давтал ширвэж явсан монгол цэргүүд халуун зэр зэвсгээ өнөөх хятад цэргийн өлмий дор гутамшигтайгаар шидлэн бууж өгч, цээжиндээ хорслоо зангидан, ханцуйдаа ташуураа тас атгаж байсан үе.

- Үндэсний тусгаар тогтнолыг манлайлан тэмцсэн Манлайбаатар Дамдинсүрэн Монголын нийслэл Өргөөд байх хятадын шоронд босоогоороо нөхчиж явсан үе.

- Хар мянган хар цэргүүд Нийслэл хүрээ, Хиагт хийгээд бусад олон газраар буу шийдмээ гололзуулан, хахир яхир дуугаар хашгичиж, Монголчуудын хэзээний эрхт эзэн мэт таахалзаж явсан үе.

- Нүцгэн пролетари нартаа сүйртлээ ялагдсан цагаан хааны өлөн зэлмэг цэргүүд монгол нутгаар эзэнгүй балар орон мэт эрх дураар хэрэн хэсүүчилж, тонон дээрэмдэж явсан үе.

- Монгол нутагт наран бүүдийж, эсэргэн жавар тачигнаж, эгэл олон түмэн элдэв дарамтад энэлэн шаналж байсан үе.

- Амь бие эрсдэх нь алга урвуулахын зуур мэт болчихсон ИЙМ хүнд хэцүү үед жинхэнэ ЭХ ОРОНЧИД эрсдэл, тамлал, зовлонг үл тоон, зэвсэгтэй нь зэвсгээ, ташууртай нь ташуураа барин НАМ нийлж, сэм босохоор хэлэлцэн тохиролцож асан тийм л өдөр.

Тийм эх орончидоо мартахгүй байхын учирт, ерөөс үе үеийн эх орончидоо бахархан дурсаж байхын учирт энэ өдрийг буй болгосон хэмээн би мунхаглан ойлгоном. Үе үеийн мянга мянган алдар суутай болон эгэл олон эх орончдоо хүндэтгэн дурсдаг нэгэн өдөр бидэнд заавал байх ёстой.

Бид тийм эх орончидоо мартваас нүгэл алдас болно. Зарим хүмүүсийн үздэгээр 1921 оны хавар Оросын большевикуудын зангаа затуураар хөдөлсөн, тоглоом нь болсон хэдэн хүний явдал огтхон ч байгаагүй юм шүү. Хүнд хэцүү үед дангаар хүчин мөхөсдөх тул тус дэм авах нь ч зүй ёсны явдал байсан.

Энэ өдрийг улс төржүүлж боломгүй.

Түүхээ улс төржүүлэн өмчилдөг нэг хачин хийтэй явдал сүүлийн 25 жил өрнөлөө. Монгол Улсын түүх гэсэн нэг л түүх бийгээс биш Ардчилсан Намын хамааралтай Монгол Улсын түүх, МАХН/МАН-ын хамааралтай Монгол Улсын түүх гэсэн тус тусдаа юм хаана ч, хэзээ ч байхгүй. МАХН/МАН-ын хувьсгалч эх орончид нь тусдаа, АН-ын ардчилсан эх орончид нь тусдаа гэсэн юм огт байхгүй, үнэхээр эх орончид буй аваас тэд аль нэгэн намынх бус Монгол эх орны л хөвүүд.

Энэ улс төржсөн хийрхэл ард түмнээ талцуулан хуваагаад зогсохгүй улс орноо ч сүйрүүлж мэдэх аюултай. Бага хаадын үеийн даржин, сүржин түүх бидэнд энэ сургамжыг ямагт сануулж байдаг.

3 сарын 1-ийг МАН/МАХН-ын байгуулагдсан өдөр гэдэг дэндүү явцуу өнцгөөр харж буй бол тэр хүн хэзээ ч ардчилагч биш. Харин ч энэхүү биеэ биеэ хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй намууд, түүхээ сэг мэт тасчин хуваадаг намууд ЭНЭ ӨДӨР гар барилцан зэрэгцэж зогсож байгаад эх орончдоо дурсдаг байгаасай.

Мөн 12 сарын 10-ны өдрийг Ардчиллын өдөр хэмээн энэ намууд бүгд хөтлөлцөн зэрэгцэж зогсож байгаад хүндэтгэл үзүүлдэг байгаасай. Энэ хоёр өдрийн аль аль нь Монголын түүхэн чухал өдөр болохоос биш аль нэг намын өмчилдөг өдөр биш. Түүхийг түүхэндээ үлдээгээд улс төрөө улс орноо хэрхэн яаж авч явах вэ гэдэг арга ухаан, сэтгэл зүтгэлээрээ үнэлүүлдэг байгаасай.

Нэгнийгээ жаахан илүү үнэлгээ авчих вий гэж байж яддаг ховч хэрүүлч хүүхнүүд шиг аашилдагаа болиосой. Нөгөө нь гагц өөрийн Намын баяр болгон оноо түүж явцуурдагаа болиосой.

.

Монгол эх орончдоор үеийн үед дутагдаж явсангүй шиг билээ.

Монголын үе үеийн эх орончид цаг үеийнхээ ачааг үүрсэн шиг үүрч, үүрэг хариуцлагаа даасан шиг дааж ирсэн учраас л өнөө Монгол эх орон маань байгаа юм.

- Манжийг эсэргүүцэн эрслэн босож тулаад ялагдан, хуга харвуулсан тугын зэв шиг унасан Галдан Бошигт хаан ч, улайдсан зоосны нүхээр шахуулсан Чингүнжав ч, эрх хүчийг нь дагахдаа элгэн түмнээ хядуулахгүй, эх орноо бүтэн авч үлдэх ухаан сүвлэсэн Занабазар гэгээнтэн ч бүгдээр халуун ЭХ ОРОНЧИД байсан. Нэг нь хортон, нөгөө нь урвагч гэх зүйл үгүй.

- Монгол түмнийхээ оюун сэтгэлгээний ертөнцөд гэрэл гэгээ болсон Инжинааш, Равжаа хутагт тэргүүтэн олон их мэргэд бүгд л ЭХ ОРОНЧИД байсан.

- Үндэсний тусгаар тогтнолоо шүүрэн барьж авах алтан боломжийг олж харж, ур ухаан, зэр зэвсэг хослуулан тэмцсэн VIII Богд хутагт болон энэ ээдрээтэй тэмцлийг манлайлж яваад хорлогдон эрсэдсэн Чин Ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Түшээт хан Дашням, Бинт ван Гончигсүрэн, Түшээт ван Чагдаржав тэргүүтэн бүгдээр ЭХ ОРОНЧИД байв.

- 1921 онд их үйл хэргийг эхлүүлсэн Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо, С.Данзан, Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Д.Догсом тэргүүтнүүд бүгдээр ЭХ ОРОНЧИД байв.

- Баруун хязгаарт, Халх голд, Говь-Хянганд, Байтаг богдод амиа өргөсөн, халуу цусаа урсгасан зуу зуун монгол эр цэргүүд бүгдээр ЭХ ОРОНЧИД байв.

- Эх орондоо шинээр хөгжүүлэн цэцэглүүлэх үйлсэд өдөр шөнийг ялгалгүй, алжаал ядралыг умартан хөдөөгийн уул талаар соёлын үрийг тарьж, ард түмнийхээ эрүүл энхийн төлөө тэмцэж, атрын шан татаж, зуу зуун хот суурингийн шав тавьж, эрдэм номын өргөөнд шинэ шинэ нээлт туурвил бүтээж, их урлагын тайзнаа гялалзаж, их спортын дэвжээнээ бахдуулж явагсад бүгд л ЭХ ОРОНЧИД...

- 1980-аад оны сүүлээс улс орныхоо хөгжлийн шинэ гарц эрж хайж, нийгмийн ардчилсан тогтолцооны төлөө алив эрсдлийг үл тоон тэмцэж явсан мянга мянган залуус ч ЭХ ОРОНЧИД.

- Өнөөдөр ч эх орноо гэсэн чин халуун сэтгэлтнүүд хэдий цөөн ч бий. Алдаа оноотой ч шинэ Үндсэн хуулиа батлалцаж, шинэ нийгмийн тогтолцооны суурь эхлэлийг тавигсад ч ЭХ ОРОНЧИД.

- Цулгай хоосноос шахуу эхлүүлж, шударга ариун шургуу нөр хөдөлмөрөөрөө үндэсний баялаг бүтээсээр босож ирж чадсан цөөхөөн хэдэн үндэсний томоохон компанийн эзэд ч ЭХ ОРОНЧИД. /Гэхдээ төр түмнийхээ халааснаас завшиж, газрын хэвлийгээ ухан баяжигчид, түмэн олныхоо халаасыг суйлагчид болох зарим том эздийг энд орууламгүй байна./

- Ёс бустай хатуу ширүүн тэмцэж, элдвээр хэлүүлэн хэлцүүлэн, нийгмийн алив аюулын дохио чимээ бологсод ч ЭХ ОРОНЧИД.

- Эрх мэдэл, эд баялагт шунасан, харийн ашиг сонирхолыг илэрхийлэгч бүлэглэлүүдийн тэмцлийн золиос болон 17 удаа хутгалуулан эрсэдсэн, манай шинэ эрин үеийн үүдийг нээсэн С.Зориг агсан ч, галтай цогтой үгээрээ хүн ардынхаа оюуныг сэргээж, гол ус мэт намуухан тансаг уянгаараа сэтгэл зүрхийг нь умдаалж асан О.Дашбалбар ч эх оронч, тэр ч бүү хэл эх нутгынхаа онгон тансаг байгал, ховордсон ан амьтдын төлөө юунаас ч үл буцан тэмцэж яваад үл мэдэгдэх шалтгаанаар амь эрсэдсэн ирвэс судлаач Т.Лхагвасүмбэрэл хүү ч эх оронч.

.

ГЭХДЭЭ харамсалтай нь энэ цаг үед

Эрх чөлөөний далбаан дор харийн элдэв янзын, зарим нь алсын давхар бодлоготойгоор орж ирсэн тархи угаасан, хагаралдуулан талцуулсан үзэл хандлагууд ард түмний маань оюун сэтгэлгээ, итгэл үнэмшлийн талбарт зайгаа аван тэлсээр байна. Үр дүнд нь,

- Эх орон гэхээр шоолон инээдэг даяаршсан сэтгэлгээтнүүд цөөнгүй болж...

- Энэ ч бага хэрэг, эх орон гэхээр тэсэж байж ядан эсэргүүцдэг бэртэгчин шуналтнууд тэднээс ч олон болж...

- "Эх орон гэж байдаггүй юм. Тэр чинь хамгийн хийсвэр ойлголт. Хүн хаана жаргалтай байна, тэнд эх орон нь байдаг" гэж чин үнэнээсээ мэтгэн маргадаг өндөр боловсролтон ч бий болчихож.

- Тэр бүү хэл "Хүн бол угаасаа дээд зэргийн хувиа бодогч, завшигч мөн чанар язгууртай арчаагүй муухай амьтан. Ийм муухай амьтдыг биеэ биеэ бариад идчихэлгүй байлгахын тулд л хууль байдаг, бас эх орон гэдэг сайхан үгээр илбэдэн хуурч нэг хашаанд хашин аргацаадаг юм. Энэ үнэнийг мэдэж буй цөөхөн хэт зэрэглэлийн хүмүүст бол эх орон гэдэг мунхаг олныг тогтоон барьж байхад хэрэгтэй худал хуурмаг ойлголт төдий зүйл юм" гэж үздэг Гүн ухаантнууд ч олон болчихож.

- Эх орны эрх ашгаас илүүгээр харийн эрх ашгийг санаатай болон санамсаргүйгээр илэрхийлэн хамгаалагчид, харийнхны гар хөл бологсод олон болчихож...

- Эх орны нийтлэг эрх ашгаас илүүгээр нам бүлэглэлийнхээ эрх ашгийг тавьдаг намчингууд, энэ үймээн замбараагүйдлийг ашиглан олз ашиг олохыг горилогч цөөврүүд олон болчихож.

- Хэдий эх орон гэж цээжээ дэлдэвч цааш эргээд мөнгө, төгрөг, албан тушаал, эрх ашиг, элдэв найраа ярьдаг "эх орны наймаачид" ч олон болчихож...

- Хэдий эх орон гэж улайравч, юуг хэрхэн яаж өөрчлөх, шинэчлэхээ огтоос мэдэхгүй, мэдэхгүйгээс засаж, залруулж, эвлүүлж бүтээхээс илүүгээр эвдэлж нураах, үймүүлэн сандаргах, хагалган бутаргах нь их талдаа тийм харанхуй эх орончид олон болчихож...

- Эх орон нэгтнийхээ алдааг харвал улай үзсэн хар хэрээ мэт бахардан баярлан бархирдаг, сайн сайхныг нь харвал үрчилзэн мушигнадаг нь ч их олон болчихож... Зүй нь эх орноо, элгэн ургаа гэдэг хүн бол нэгнийхээ алдаанд нь харамсан халагладаг, оноонд баярлан бахаддаг баймаарсан.

- Эх орон нь сүйрч байна уу, сөнөж байна уу, хөгжиж мандаж байна уу гэдгийг огтоос мэдэрдэггүй, тоодог ч үгүй, сонирхдог ч үгүй тийм бүхэл бүтэн унтаа нойрмог алмай үеийнхэн бий болчихож...

- Эх орны тухай сэрэл мэдрэмж, эх оронч байх хүсэл тэмүүлэл хэзээ хэзээнийхээс илүүгээр энэ цагт Монголчууд бидний сэтгэл зүрхнээс алсран холдсон мэт...
- Эх орон сэтгэлгээ, эвийг эрхэмлэх эрмэлзэл, элгэн монголоо хайрлах хайр бидний зүрх сэтгэлээс алслан холдох хэрээр, хувь хувиа харсан бэртэгчин үзэл, үл хүлцэх туйлшрал гаарах хэрээр улс орны хөгжил уруудан доройтож, улмаар мөхөж сүйрдэг зүй тогтол байна. Аугаа их гүрнүүдийн сүйрэл мөхлийн нууцын гүнд чухам ийм л зүйл байдаг.

Тиймээс энэ бидний цаг үе бол эх орончдийг илүү ихээр үгүйлэн хүсэж буй цаг үе болно.

Өмнөх түүхүүдэд эх орончид харийн дайснаас эх орноо хамгаалан тэмцэх нь ихэнхдээ байсан бол өнөөдөр эх орончид оюун санааны төөрөгдөл, мунхаглал, харанхуйлал, бэртэгчлэлтэй тэмцэх шаардлага нь илүү түлхүү болжээ. Энэ тэмцэл нь эх орны торгон хил дээр буу барин харийн дайсантай шууд тулгаран цусаа урсган тэмцэхээс хэдэн хувь илүү нөр шаргуу, урт удаан хугацааны тэмцэл байж магад юм.

Ялангуяа улс орны эдийн засаг уруудан доройтож, идэж уух хүсэлтнүүд давран тонгочсон, ихэс дээдсийнх нь хараа будангуйрч, иргэд олных нь итгэл алдарч, зүрх түгшсэн, өрд баригдаж, үнэн бүдгэрсэн, нийгэм дотооддоо хэзээ хэзээгүй задран унахад бэлэн байдалтай, бие биедээ буулт хийж, эвлэхэд нэн бэрх олон янзын эрх ашиг, үзэл бодол, анги давхаргын хуурамчхан нэгдэл болчихсон, алсын хараатай бат тогтвортой хөгжлийн суурь бүрхэг бүдэг болсон энэ цаг үед ЭХ ОРОН маань хуурмаггүй жинхэнэ ЭХ ОРОНЧДЫГ үгүйлж байна.

.

Ингэхэд Эх оронч гэж хэн юм бэ? Ямар хүнийг эх оронч гэх вэ? Ямар шалгуураар үнэлэх вэ?

Энэ асуултын хариулт олон. Мөн олон ч шалгуур үзүүлэлт бий. Гэхдээ нэг л чухал үндсэн шалгуур байдаг юм. Тэр нь хэрэгтэй цагт эх орныхоо төлөө амь, амьдралаа үл хайрлах итгэл, сэтгэл, зүтгэл болно.

Энэ гол шалгуурыг яруу тодорхой илэрхийлсэн нэгэн домог бий. Гүржийн төв хэсэгт орших Сурамийн цайз хэмээх ер бусын бат бөх цайз байдаг. XII зууны үед баригдсан уг цайзын тухай домогт ийн өгүүлэх билээ.

"Сурамийн хот дайсанд удаа автаж эрчүүд нь хядагдаж, эмс охид нь булаагдан энгүй их зовлонг үзжээ. Үлдэгсэд нь өндөрлөг газарт нуугдан бүгэх бөгөөд тэнд ургасан олон зууны настай мөчир хугархай нэгэн өндөр Чинарын модны оройд гарч дайснаа харуулддаг байжээ. Тэрхүү модны сүүдэрт жижигхэн хар овоохой байх агаад тэнд нуруундаа ташуурын, шуу, шилбэндээ гавны сорвитой, хаанаас ирсэн нь үл мэдэгдэх өвгөн амьдардаг байжээ.

Өвгөн нэгэн удаа тэдгээр үлдэгсэдэд ийн хэлжээ. "Энэ өндөр Чинарын мод та бүхнийг аюулт дайснаас хамгаалж үл чадна. Дайсан ирэх л аваас та бүхнийг хядах болно. Харин та бүхэн өндөр хүчирхэг цайз хэрэм босговоос зохино" гэжээ. Өвгөний хэлснээр ардууд зүтгэсээр хүчирхэг бат бэх цайз босгосон байна. Гэтэл цайзын нэг хана нураад огт болдоггүй. Дахин дахин барьсан ч нураад байжээ. Гүрж хүмүүс өнөөх мэргэн өвгөн дээр ирээд асуусанд "Эр ганц хүүтэй эх ол. Тэгээд тэр хүүг нь нураад байгаа хананы завсарт амьдаар нь хийж баривал дахиж нурахгүй" гэжээ. Мөн "Гэхдээ тэр хүү ч, эх ч сайн дураараа сэтгэлээрээ, ямар ч эсэргүүцэлгүй байх ёстой шүү. Өчүүхэн ч эргэлзсэн байдал мэдрэгдвэл цайз нурсаар л байх болно" гэсэн байна. Тийм эх болоод хүүг олох үнэхээр хэцүү мэт санагджээ. Гэтэл бүр хүүгээ энэ үйлд өргөл золио болгоё гэсэн гурвын гурван эх гарч ирсэн байна. Тэднээс Зураб гэдэг бага сайхан хүүтэй, өөр ойр дотнын хэн ч үгүй эхийг сонгожээ.

Хүү маргааш өглөө нь ганцхан шөнийн дотор энэлэн шаналангаасаа пад хар царайтай болсон эхийгээ тэврээд цайзын нурсан ханын дэргэд ирсэн байна. Эхийгээ газарт буулгаад ханын ангархай завсар руу орж зогсожээ. Ингэхдээ өчүүхэн ч эргэлзсэнгүй, эргэж ч харсангүй.

Энэ үеэр өнөөх мэргэн өвгөн ирээд эмэгтэйчүүдтэй цуг чулуу зөөж буй хөөрхий эхийг олж уулзан "Эмэгтэй минь, чи яагаад ганц хайртай хүүгээ цайзын нурсан хананд амьдаар нь булшлахаар шийдэв. Чамд өөр хэн ч байхгүй шүү дээ" гэж асуусанд эх өөдөөс нь ихэд бардам итгэлтэйгээр "Хэн ч надаас ингэж асуух эрх байхгүй. Яагаад гэвэл хүүд минь хоёр эх бий. Нэг нь төрүүлсэн эх болох өчүүхэн би байна. Удаах нь төрөлх аугаа сайхан ЭХ ОРОН нь байна. Ингэхэд эх орон гэдэг бол хамгийн хайртай ЭХ нь юм шүү. Хүү маань тэр эхийнхээ төлөө яваа учир өчүүхэн би юунд татгалзаж чадах билээ" гэжээ.

Өвгөн цааш мацан цайзын ханан дотор чулуу шавраар булагдан байгаа хүүгийн дэргэд хүрч, "Хүү минь, чи яагаад энэ ханан дотор сайн дураараа амьдаараа булагдахаар шийдэв. Аймшигтай биш гэж үү? Чамд амь бие чинь хайран биш үү. Чи амьдралын сайхныг амталж ч амжаагүй дэндүү залуухан байна шүү дээ" гэсэнд хүү мөн өчүүхэн ч эргэлзээгүйгээр "Миний зүрхэнд айдас биш, нэр төр, баяр бахдал булгилж байна. Би хэзээ нэгэн цагт эх орноо эрслэн хамгаалах эр цэрэг болохыг мөрөөддөг байсан. Тэр мөч иржээ" гэсэн байна.

Мэргэн өвгөн хүүгийн наагуур чулуун хана өрж байсан хүмүүсийн ажлыг зогсоогоод хүүг гарган ирж, олон түмэнд хандан ийн өгүүлжээ.

"Хүмүүсээ, Та нарын дунд ийм эх оронч хүмүүс байгаа цагт та нар ялагдана гэж үгүй. Хэзээ ч бүү цөхөрч, гуниж, гутарч болохгүй. Энэ цайзын хана арвантаа нурсан ч арван нэгдэх удаагаа барьж болно. Эцсийн эцэст та нар чадах л болно" гэсэн байна. Тэгээд хүмүүс баяр бахтай, итгэлтэйгээр цайзынхаа нурсан ханыг дахин барьж эхэлжээ. Үнэхээр ч тэд цайзынхаа ханыг 11 дэх удаагийнхаа ородлогоор дахиж хэзээ ч нурахгүйгээр барьж чадсан төдийгүй эх орноо ч хамгаалж чадсан байна. Домог ийн өгүүлэх аж. Өнөө ч Сурамийн цайз сүндэрлэсээр... Түүн лүгээ адил эх оронч сэтгэл итгэл няцашгүй, шавхагдашгүй.

.

Эх орон байгаа цагт эх орончид байсаар л байх болно. Эх орончид байгаа цагт эх орон нь мөнх орших болно.

.

Б.Номинчимэд

.

ЗУРАГ 1. 1925 он. Монголын Пионерийн байгууллага үүсэн байгуулагдаж байх үе.

.

ЗУРАГ 2. XII зуунд баригдсан Сурамийн цайз.

.

ӨӨРСДИЙГӨӨ КАЗАХТАЙ ЗУРВАСХАН ХАРЬЦУУЛАХАД...

Баялгийн нөөцийн сангийн хэмжээгээрээ Хятад лут байх юм. Араас нь мэдээж хэрэг Булангийн орнууд, мөн Норвег, Синга, Хонконг гэх мэт.. Харин сонирхолтой нь тэдний араас 9 дүгээрт Казахстан орсон байна. Орос, АНУ, Автралийн өмнө...
26 жилийн өмнө Казах, Монголгүй бид нэг л гараа жартаанаас хөдөлсөн, социйн нурсан балгаснаас хамтдаа цухуйж гарч ирсэн. Казах манай хоёрт тэр үед хөгжлийн ч, хөгжлийн нөөцийн ч учиргүй хол ялгаа байгаагүй.
Гэтэл нэг нь хөгжлөөрөө бүс нутагтаа манлайлагч болон босож ирж, тэгээд зогсохгүй Баялгийн нөөцийн сангаараа тэргүүлэгчдийн эгнээнд орж иржээ.
Харин бид...???
.
Казахстаны Ерөнхийлөгч Назарбаевийг манай ардчиллынхан дарангуйлагч энэ тэр гээд гоочлонгүй, бас шоолонгүй байдаг. СЭМ ах ч ихээхэн шүүмжилдэг. Мань хүн ч үнэхээр дарангуйлчихсан, хүний эрх дээгүүр давчихсан зүйлс бий. Улс орон дотор нь ч түүнийг эсэргүүцэгчид байдаг. Харин Назарбаев болон түүний талынхан тэднийг бол ер хатуухан гараар барьчихдаг юм билээ. Хоёр жилийн өмнө Өнгөт хувьсгал хийх гэсэн оролдлого гарахад ганцхан базаж орхисон. Магадгүй, тэднийг дураар нь тавьсан бол улс орон нь Украйны араас, Ливи, Сирийн араас орох эрсдэл байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Хэдийгээр Н.Назарбаев улс орондоо үнэмлэхүй дангаарчилсан засаглал тогтоож, ардчиллын зарим нэн тодорхой элемэнтүүдийг хойш нь тавьдаг ч улс орноо туйлдуулсангүй, хагас ардчилалтай ч улс орноо босгоод ирж чадсан. Бүс нутагтаа хамгийн хүчирхэг, манлайлагч боллоо.
.
Ер хөгжилд зарим зүйлс, тухайлбал, Чанд төлөвлөсөн бодлого, түүнээ хэрэгжүүлэх эрмэлзлэл, зарим тохиолдолд төрийн төмөр нүүр, дотоод оюун санааныхаа ертөнцийг задгай тавьчихгүй байх, тодорхой хүрээнд хязгаарлаж, бусдын нөлөө, зааварт автахгүй байх, нэгдмэл бодлого, хүчирхэг удирдлага, зөв зохион байгуулалт гэх мэт нь гарцаагүй хэрэг болдгийг харуулна.
Бидэн шиг ардчилж байна гээд хамаг юмаа дэлгээд хаячихаар өнөөгийнх шиг байх нь гарцаагүй л юм даа. Ардчилал гэдэг хэн дуртай нь санаанд орсноо ярьж, үйлдэж, олон нийтийн санаа бодлыг савчуулж, үймүүлж, бужигнуулж, нийгмийг хагаралдуулж, талцуулж байдаг зүйл ч биш. Ёс зүйн ч, хуулийн ч хариуцлагаас давж тонгочихоо "Ардчилал сайхан байна" гэж боддог хүмүүс бидний дунд их олон бий.
Ардчилал гэдэг нь юуны өмнө зөв үйлдэл, санаа зорилгод зөвшилцлөөр дамжин хүрэх арга зам юм. Гэтэл бид тал тал тийшээ харж суухаа л ардчилал гэж ойлгодог хачин прадокс байдалтай. Үр дүнд хөгжил маань хангалттай түвшинд урагшилж чадахгүй, дороо хий эргэсэн байдалтай байна. Нэг хүний эрх гэдэг ямагт олонхийн, тэр дундаас улс үндэстний эрх ашгаас дээгүүр байх боломжгүй байдаг. Бид юу үнэ цэнэтэй гэдгээ мэдэхээ байж, үнэ цэнэт зүйлсийнхээ эрэмбэ дараалыг хольж орхисон нь гашуун.
.
Назарбаев хувь хүнийхээ хувьд ч их хүчирхэг, үнэхээр манлайлагч хүн юм билээ. Биеэ авч яваа нь, сэтгэж, ярьж буй нь. Улс үндэстнийхээ түүхэнд нэр нь тод үлдэнэ ээ. Энэ улс түүхэндээ хэзээ ч ийм байж үзээгүй, Аблай хааны үеийг л хэлдэггүй юм бол...
.
Ингэхэд Баялгийн сан (SWF) гэдэг нь тогтворжуулалтын сан, хуримтлалын сан, болзошгүй нөөцийн сан гэсэн ерөнхийдөө гурван сангаас бүрддэг. Дотроо
хувьцаа, бонд, үл хөдлөх хөрөнгө, үнэт металл, хөрөнгө оруулалтын болон Төв банкных нь эзэмшиж буй гадаад валютийн нөөц гэх мэт ордог аж.

Dashdulam Dashdeleg Иддэг, уудаг хулгайчид дээр байгаа болохоор баялаг ихтэй ч бид улам доройтож байна. Гараа ижил байсан барианд байх ч үгүй банз ч үгүй бид баялагаа ховх соруулаад ч хөгжилгүй, хөгжсөнгүй
Unlike · Reply · 1 · 11 hrs
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
Казахстан манайхыг бодвол ЗХУ-ын сансрын, цөмийн энерги/зэвсгийн, газар тариалангийн, аж үйлдвэрийн гээд тоолж баршгүй олон өв хөрөнгөтэй хоцорсноос гадна газтай, нефтьтэй, олон оронтой хил залгаа билээ. Манайхтай нэг түвшнээс эхлээгүй.
Unlike · Reply · 2 · 8 hrs
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Бид ч бас баялагтай бол баялагтай. Чамлахааргүй их зэстэй, алттай, нүүрстэй, бага ч гэсэн нефтьтэй. Бас бус юм бишгүй. Казах газар тариалан, ялангуяа хөвөнгийн тариалан хангалттай хөгжсөн байсан. Гэхдээ бид ч бас хангалттай хэмжээний нөхөн сэргээгддэг малтай. Тэд олон оронтой хиллэдэг бол би хоёр аварга том хөрштэй хиллэдэг. Бидэнд бага ч гэсэн бас аж үйлдвэрийн өв байсан. Гэх мэт... Өөр өөрийн гэсэн онцлог давуу тал байна. Нөхцлийн хувьд бид хөгжихөд Казахаас их хол ялгаа байхгүй гэж харагддаг.
Like · Reply · 2 · 8 hrs
Hide 18 Replies
Dashdulam Dashdeleg
Dashdulam Dashdeleg Казакаас ч илүү байх бололцоо их байсан даа
Like · Reply · 1 · 8 hrs
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
Казахстанд иддэг уудаг нь манайхаас хавьгүй олон байгаа. Эргэлзэх хэрэггүй.
Like · Reply · 8 hrs
Amarjargal Jagaa
Amarjargal Jagaa Олон байгаа ч гэсэн улсаараа бүхэлдээ манайхаас маш урагш яваад байгаад л ялгаа нь байна... Бид бол доороо л хий эргээд байгаа улс шүү дээ... Сүүлийн хэдэн жилд гарсан эдийн засгийн өсөлт бол тохиолдол байсан болохоос бид өөрсдөө сэдэлжүүлж, бүтээж бий болгоогүй...
Like · Reply · 1 · 8 hrs · Edited
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
Манай том ордууд эдийн засгийг чирж яваатай яг адилаар, Казахстанд байгаа үй олон ордууд нь л тэднийг өдий зэрэгтэй байлгаж байгаа. Хулгайлаад байхад цаана нь үлдээд байгаа юм. Казахстан болон Назарбаев бидэнд үлгэр дууриалал биш. Норвеги бол мөн.
Like · Reply · 7 hrs
Amarjargal Jagaa
Amarjargal Jagaa за Та намайг ойлгохгүй байх өө... Сэтгэлгээ, боловсрол, орлого, чигч шударгуу зангаар бол Норвеги Монголоос бараа сураггүй тасарсан орон. Назарбаевт улсаа Норвеги шиг болгох хүсэл, төлөвлөгөө, хэрэгжүүлэх механизм нь бүгд бий. Монголд бол аль нь ч алга даа... Хулгай, авилгалын тухай асуудал биш шд...
Like · Reply · 7 hrs
Amarjargal Jagaa
Amarjargal Jagaa Та намайг бодвол гадаадад хурал цуглаанд их оролцсон хүн. Монголчууд хэдэн хурал дамнаад л нэг юмаа яриад л байна яриад л байна. Казак залуус өө нөгөөхөө хийчихсэн, одоо ингэх гэж байгаа гээд л урагшлаад байдаг шиг билээ... Нэг монгол надад тэгж хэлсэн л дээ...
Like · Reply · 7 hrs
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
Казакстан манайхаас олон талаараа илүү байгаа нь үнэн. Гэхдээ бид Норвеги болох гэж тэмүүлсэн нь дээр гэж хэлэх гээд байгаа юм. Учир нь Казахстанд муу юм ч манайхаас илүү их байгаа.
Like · Reply · 7 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin шилжилтийн үед нэг намын тогтолцоо нь дээр гэдэг нь Казахстаны туршлагаас бас харагдаж байнөө
Like · Reply · 6 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin Бавуугийн Энхжин саяхан идсэн уусан бүх дарга сайд нар хулгайлсан мөнгөө улсад буцааж тушаахаар болсон,
Like · Reply · 6 hrs
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Норвеги шиг болох нь бидний зорилго, харин Норвегитэй бид өнөөгөө харьцуулах боломжгүй бол, Казах нь бидний зорилго биш, харин харьцуулах боломжтойд л ялгаа нь байгаа юм. Маргаад байх ч юм уг нь байхгүй л дээ.
Like · Reply · 6 hrs
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
За хадуураад явчихлаа. Миний санаа бол Казакстан, Монгол хоёр нэг гараанаас эхлээгүй гээд байгааг анзаарсан уу? Манайх ЗХУ-аас хамаагүй хоцрогдсон байсан, Казахстаны аз болж тэд ЗХУ-ын нилээд их баялгийг өвлөж үлдсэн.
Like · Reply · 5 hrs
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Нэг гараа гэдгээ та бид өөр өөрөөр хараад байх шиг байна. Бавуугийн Энхжин
Миний харж буйгаар бол Казах болон манай хоёр яг адилхан нийгмийн огцом цочир өөрчлөлтөөс эхэлсэн. Энд зөвхөн ЭЗ-ийн хүчин зүйл ганц гол чухал нөхцөл нь биш юм.
Like · Reply · 2 · 5 hrs · Edited
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Мөн нэг зүйлийг анзаарахад Казахаас гадна дундад азийн бусад орнуудын жишээг ч бас анхаарч харах хэрэгтэй байх.. Казахтай адилхан ЗХУ-ын 15 БНУ -ын нэг байсан Киргиз, Узбек, Тажик, Туркмен гэх мэт улсуудын хувьд эдийн засгийн хувьд Казахтай адилгүй ч нийгмийн бусад нөхцлөөрөө яг л адилхан байсан. Бидэнтэй л адилхан. Харин Өнөөдөр Казах нь яагаад биднээсээ бүү хэл тэднээсээ илүү болчихоод байна вэ гэдэгт бид анхаарч хармаар санагдсан юм. Надад удирдлагын тогтолцоо нь сонирхолтой, анхаарч үзмээр санагдсаных...
Like · Reply · 4 · 5 hrs
Бавуугийн Энхжин
Бавуугийн Энхжин · 41 mutual friends
Сайтар харьцуулсан судалгаа гаргамаар л юм байна.
Like · Reply · 5 hrs
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Тиим, нийгмийн олон салбарыг хамруулсан судалгаа. Бодвол Стратегийн хүрээлэн энэ тэр гээд ийм мэтийн элдэвийн судалгаа хийгдэж буй байх аа гэж найдна.. Мэдээж хэрэг Казах бол шилдэг үлгэр жишээ бол биш, гэхдээ бидний хувьд богино хугацаанд хөл дээрээ босож, улс орноо хөгжүүлж болдог юм байна шүү гэдгийг сануулсан том сануулга юм. Бид өнөөгийн энэ байдлаасаа залхмаар болж байна шүү.
Like · Reply · 5 hrs · Edited
Vladimir Sandagdorj
Vladimir Sandagdorj · 16 mutual friends
Бидний холын хараа норвеги, харин гараанаас гарахдаа казак шиг хөдөлж чадсан бол монгол улс авилгалчдаараа дэлхийд тэргүүлэх орон болохгүй байсан. Ардачлалын шишиг хэмээн өөрсдөөрөө сайрахдагч цус урсгалгүй ардачлал уруу орох шийдвэрийг тухайн үеийн улс төрийн товчоо. Ж.Батмөнх дарга нарын ардачлалсан шийдвэр байсан. Харин залгамж муу байгаагаас өнөөгийн засаглалын хямрал эхэлсэн шүүдээ. Одоо ч тухайн үед олны анхааралд байсан эрдэнэт маань л эдийн засгын гол хүндийг авч яваа хэрэг. Том хөрөнгө оруулалт нэртэй уул уурхайнууд эдийн засагт доривтой үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй байна.
Like · Reply · 4 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin Казарстан америкийн хараанд манайх шиг гүн ороогүй гэдгийг анхаарах
Like · Reply · 4 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin Казахстаны төрийн хэл одоо хүртэл орос хэл хэвээр байгаа, гэхдээ үндэсний хэлээ сэргээхэд маш их анхаарч байгаа
Like · Reply · 4 hrs
Nominchimed Baasan

Write a reply...

Choose File
Ganzorig Dubjir
Ganzorig Dubjir Нүүдэлчин угсаатангууд xэзээнээсээ нэг л чанга гарт баригдаxгүй бол жалгын нэг толгой даасан, биенээ үл тоосон, нэгнийxээ дээр гараx гэж өрсөлдсөн ноёдууд гараад ирдэг улс.Одоо манай байдал бол 14-16р зууны үеийн Монголын улс төр,ноёдын байдалтай ади...See More
Unlike · Reply · 2 · 8 hrs
Vladimir Sandagdorj
Vladimir Sandagdorj · 16 mutual friends
Манай хөгжлийн оргил үе ч чанга удирдлага дор л боссон байх шүү.
Like · Reply · 1 · 7 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin шилжилтийн үед нэг намын тогтолцоо нь дээр гэдэг нь Казахстаны туршлагаас бас харагдаж байнөө. Олон нам гэж хошгируулж байгаад дунд нь яс хаяж зодолдуулж байгаад баялгийг нь сэмээрхэн зөөгөөд явчихдаг аргыг нүдээрээ үзэж чихээрээ сонслоо доо, хөөрхий.
Unlike · Reply · 1 · 6 hrs
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin Казахстан гаднаас харахад олон намтай юм шиг харагддаг. Энэ нь гадныханы тоглоомын шаардлагад зориулсан жүжиг юм
Like · Reply · 6 hrs
Nominchimed Baasan
Nominchimed Baasan Олон намтай, нэгдсэн бодлого, зорилго, үйл ажиллагааны уялдаа холбоогүй, тал тал тийшээ харсан байдал нь биднийг хөгжлийнхөө боломжийг алдаж, бусдын завшаан болгоход л хүргэж байна. Шилжилтийн үед задгай байж болдоггүй юм байна гэсэн ойлголттой байгаа, би хувьд...
Like · Reply · 4 · 6 hrs · Edited
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin
Like · Reply · 6 hrs
Nominchimed Baasan

Write a reply...
Choose File
Dashdejid Temuujin
Dashdejid Temuujin баялгийг эргэлтэнд оруулах, ашгийг хуваарилах бодлого эцсийн бүлэгт Назарбаевын бүрдүүлсэн багийн гараар орж батлагдана
Like · Reply · 6 hrs
Ganzorig Dubjir
Ganzorig Dubjir Олон нам,бие биенийxээ эрxийг xаасан xариуцлага гэдэг зүйлийг мэдэxгүй 3 толгойтой төрийн удирдлагын тогтолцоогоор xол явж xөгжиxөөргүй болчлоо.Ямар ч xүн ,ямар ч баг шамшигдуулаx нь бол мэдээж байx.гэxдээ Назарбаев шиг,Путин шиг xүчтэй удирдагчтай бол юмыг xэмжээнд нь бариад xариуцлагыг нь өндөржүүлээд явсан бол 2xон тэрбумаар зэс боловсруулаx үйлдвэртэй нь Оюутолгойг аль xэдийн ашиглалтанд оруулцан өдийд үр шимийг нь xүртэж байx байлаа.

БАЛАР ЦАГИЙН НЭГЭН ЯВДАЛ...

...

Ирвэсийн Савар бид хоёр намхан ургасан бутан дундуур мяраасаар дуу шуу ихээр гарч буй зүгт дөхөв. Гүдгэр дээгүүр даван өнгийвөл доош нэлээд тонгоргон агаад бэлийн дунд хэрд хэсэг газарт зэгстэй юм. Хатаж шарласан зэгсэн дундуур гахай л явж гаргасан болов уу гэмээр нэвт шувт сүлбэсэн жим байх аж. Яг тэр зэгсэн дунд таван анчин бөөгнөн зогсоод шуугилдана. Томхон бодон унагасан бололтой. Хоёр нь бороохойгоо даллан дэвхцэн тойрох бөгөөд нэг нь тонгойн ангаа гулдчих аж. Тэдний сэгсийсэн улаан үсийг хармагц л бид навтасхийв.
Тэд бол улаан үстэй, үсээ боодоггүйгээс ямагт сэгсийж байдаг, гөрөөсөн нөмрөгөө бөөгнүүлэн ар нуруундаа үүрч явдаг Харус овгийнхон байлаа. Тэд бидний халуун дулаан гал голомтыг минь бужигнуулан самарч, хайртай дотно бүгдийн минь цусыг горхи булаг шиг урсгаж, эмэгтэйчүүдийг минь эзэрхийлэн авсан махчингууд. Тэд биднээс багавтар биетэй, чадал дорой, зориг сул ч дэндүү олуулаа. Тэд бол хөх чоно шиг ч биш, ирвэс, эсвэл баавгай шиг ч аймшигтай биш, яг л цөөвөр чонон сүрэг мэт маш хорлонтой, муу санаатай.
Бид намхан бутан дунд доош суугаад, тэднийг ажиглав. Ирвэсийн Саварын шанаа түгшүүртэй татвалзаж, харц нь заналтайгаар гялалзана. Тэр эргэж харахад би ч бас дагуулан харав. Манай хэд уудам хотгорын дунд хэрд явна. Хэр чинээгээрээ л хурдалж буй бололтой. Гэвч хичнээхэн чадах билээ. Таван хүүхэд, дөрвөн эмэгтэй, нэг настан, нэг шархтан. Шархтан Томоот нөгөө хэдээсээ нэлээд хоцорч, мод тулаад ташаагаа чирэн хазганан зүтгэнэ. Дахиад нэлээд өгсөж байж тэр хотгорыг туулж, цаана харагдах армаг тармаг мод буттай уулын бэлд очиж нуугдах юм. Тэр болтол цаг хугацаа хэрэгтэй байлаа. Хэрвээ энэ овгор улаан үстнүүд мэдчихвэл лавтайяа бодон унагаснаасаа хувь илүү баярлан бархирцгаах биз. Манай овгоос үлдсэн нь ердөө л энэ хэд. Дээр нь миний дэргэд байгаа Ирвэсийн Савар болон Талын Чоно бид хоёр нэмэгдэнэ.
Зүрх дэлсэж, нум барьсан гар маань чичигнэв. Тэд жаахаан өгсөөд зэгсний эхэн дээр гарахад л манай хэдийг алган дээрээ тавьсан мэт харах болно. Ядахад салхи бидний талаас юм. Харус анчид бодон унагасандаа баярлаад бидний үнэрийг анзаарахгүй байгаа бололтой. Миний нуруунд буй үүрээн дотор минь отгынхоо голомтоос авч үлдсэн жаахан үнс нурам, түүний гүнд хулдан хадгалсан хус модны цог бий. Үнэр нь ийм зайд бүү хэл хаа холоос сэнгэнэнэ дээ.
Миний толгойд нэгэн санаа зурсхийв. Би Ирвэсийн Саварын гарт хүрээд, зэгсэнд гал тавья гэлээ. Тэр над руу харсан ч хариу өгсөнгүй. Шүдээ ярзайлган архирах байдал үзүүлэв. Миний санаа түүнд таалагдсангүй. Хэрвээ гал тавьчихвал салхин талаас тул зэгсний гал хоромхон зуур тэднийг нөмрөн авч, сандаргана. Тэр хооронд бид бас нэг арга сүв олж болох билээ. Эсвэл холдон зугтааж чадаж ч магад.
Харин Ирвэсийн саварын толгойд юу орсныг бүү мэд, намайг нумаа дэл, үүрээгээ буулга хэмээн зангаад гэнэт ухасхийн босож, аварга том бороохойгоо толгой дээрээ савчин дайчин уухайгаа хадаав. Би дуурайн дээр дээр үсрэн цовхчин ориллоо. Эхлээд Харус анчид навтасхийн хэвтэв. Тэгснээ биднийг хараад илт зориг орон босож, шуугиалдаад явчихлаа. Харин Ирвэсийн Савар өчүүхэн ч эргэлзсэнгүй, зэгсний баруун дээд ирмэгт хэн нэгэн байгаа мэт бороохойгоо тэр зүгт занган дохиж, “Баруун талаар нь ороогоод амдаад яваарай, хурдан хурдан, тойроод оч, зугтаалгаж болохгүй шүү” хэмээн хашгирснаа, дахин дайчин уухайгаа хашгирч дэлэв.
Харус анчид эхлээд бид хоёрын зүг ухасхийх гэснээ Ирвэсийн Саварын тэр хачин үйлдэлд эргэлзэн тээнэгэлзэв бололтой, зэгсний дээгүүр өндийлцөн, баруун ирмэг рүү хараачлав. Энэ зуур би тэдэн рүү сум тавилаа. Эхний сум маань байндаа туссангүй, дараачийнх нь нэгэн анчны мөрөн дээрх гөрөөсөн нөмрөгт тусаад хальтран унав. Ирвэсний савар намайг дага гэж дохиод, баруун ирмэг даган тэдэн рүү жишүүхэн ойртов. Тэгэхдээ өнөөх өмнө зангасан зүг рүүгээ хэн нэгэнд хэрхэн яахыг зааж буй мэт дахин дахин занган хашгирч байлаа. Нөгөө хэд бид хоёр руу шулуухан дайрсангүй, тээнэлзсэн хэвээр, тэрүүхэндээ эргэлдэж, бидний зүг ганц нэг харваж байна. Газрын доор байгаа тэдний сум бидэнд одоохондоо аюулгүй. Бид уруудаж, тэдний сум хүрэх бидэнд аюул тарьж болох зайнд хараахан хүрэлгүй зогсоод дахин хоёр сум тавилаа. Одоо түрүүчийнхээсээ ойроос харваж байгаа тул энэ удаад Харусчууд болгоомжлон ухарцгаав. Тийн ухрахдаа тэд Ирвэсийн саврын зангасан зүг түгшсэн мэт хулмалзан харсаар аж. Яг энэ үед миний нэг сум цааш эргэсэн нэгэн Харусын нөмрөгнийх нь заагаар шургаж, дал мөрөнд нь зоогдож чадлаа. Тэр эр муухай бархиран, барьсан бороохойгоо алдан, суун тусав. Босох гэж оролдсоноо бүр шурган уналаа. Нөгөө дөрөв нь туслахаар ухасхийсэнгүй, зөнгөөр нь орхин ухрав.
Бид хоёр ялалтын уухайг хоолой нийлүүлэн хашгирахад тэд өмнөөс муухай бархиран хариу өгч байна. Гэхдээ тэд эргэж нэг хоёр харвасаар ухрах аж. Бид урамшин урагш давшлан дахин харвасанд сум маань бидний зүг нумаа дэлж байсан нэгэн харваач Харусын яг толгойн оройд тусав. Арзайсан их үс нь эзнээ сайтар хамгаалсан нь тодорхой ч, юутай ч шархуулж чадав. Харус эр нумаа шидчихээд муухай бархирсаар толгойгоо даран газрын уруу гүйв. Шархадсан гөрөөс л тийнхүү газрын намыг аван гүйдэг билээ.
Ирвэсийн Савар дахин нөгөө хэн ч байхгүй зүг рүүгээ харан гараа зангаж, “Урдуур нь урдуур нь хурдан гүйгээрэй” хэмээн давтан давтан хашгирчихаад тэдний зүг бороохойгоо даллан, дайчин уухайгаа хашгирсаар дайрав. Би ч нумаа дэлгэсээр дээр дээр үсчин түүнийг дагалаа.
Өдий болтол шууд зугтах, эсвэл бид хоёр луу дайрах эсэхээ шийдэж чадахгүй байсан Харус дайчид энэ удаад тэссэнгүй, даландаа сум зоолгоод түрүүлгээ харан мөлхөж байгаа нэгийгээ бидэнд орхиод, толгойгоо дарсан чигтээ, эвэртээ дүүгүүрдүүлсэн янгир шиг энд тэнд гишгэн тэмтчин гүйж яваа нөгөөгийнхөө хойноос үргэсэн гөрөөс мэт дэгдэгнэн зугтацгаалаа. Төдөлгүй өнөөхөө ч гүйцэж түрүүлээд, дор байх салааны давчуу болдог тэр хэсэг рүү уралдан уруудацгаав. Тэр давчуу болдогт хүрээд авбал аманд нь төдөлгүй хүрч чадна. Хэрвээ аманд нь хүрчихвэл цаана нь уудам цэлгэр бэл бий билээ. Магадгүй тэр бэлд өөр бусад Харусчууд нь ч байж магад.
Бид хоёр тун удалгүй өнөөх тэнтэр тунтар гүйн яваа шархтай Харусыг гүйцэж ирлээ. Уг нь би Ирвэсийн савраас хоёронтоо хурдан гүйх билээ. Би чинь Талын Чоно шүү дээ. Овогтоо над шиг хурдан нь үгүй. Энэ хавраас би хамгийн хурдан нь болсон. Аав минь намайг тийм их хурдалж чаддаг болсонд их баярлаж, цээжээ маажин, хашгирч байж билээ. Өмнө нь бол Гээдэн хамгийн хурдан нь байсан билээ. Би хичнээн хурдан ч Ирвэсийн Савар шиг хүчирхэг дайчин, туршлагатай анчин биш. Ирвэсийн Савар бол Ирвэсийн л савар. Тэр бол манай овгийнхон нийтээр хүндэлдэг цөөхөн хүчирхэг дайчдын нэг, аавын маань дотно итгэлт хүн. Ирвэсийг ч тас багалзуурдаж чаддаг хүчирхэг сарвуугаараа хичнээн олон Харусыг, бас төчнөөн олон Төөдөл, Тайчи дайчдыг тасар татаж байсан. Гэвч тэд дэндүү олон байснаас бид сульдсаар сульдсаар сүүлдээ ийнхүү хэдүүлэхнээ өдөр нь бутанд бүжин шиг бүлтэгнэн хярж, шөнө нь энд тэндээсээ бусган бултан дүрвэн зугтаж явдаг болсон..
Харин энэ удаад өмнө маань гурвын гурван Харус дайчин байгаа тул би Ирвэсийн Саварын урд гүйж чадахгүй байв. Би гурвын гурван дайсны өөдөөс дайран орж чадах тийм дайчин болж хараахан чадаагүй яваа, энэхүү хүйтний эхэн цагт гэнэт довтолгон ирсэн Харусчуудтай тулсан маань миний анхны цуст тулаан. Би нар арван зургаан удаа буцахыг, хавар арван зургаан удаа эргэхийг үзэж буй. Гэхдээ л би дайчин...
Ирвэсийн Савар тэрхүү шархтай Харустай зэрэгцэн ирмэгц хүчирхэг гартаа барьсан аварга царсан бороохойгоороо арзгар толгой руу нь ганцхан ширвэж орхив. Цохилтын лүг хийсэн дуу гарч, Харусын гар нь сарвасхийгээд, хамаг биеэрээ хажуу тийшээ холоо шидэгдэн уналаа. Зад цохигдсон гавлаас нь цустай цагаан бөөлжис шиг зүйл цацагдан хавийн чулууг будав.
Бид өчүүхэн ч зогсосхийсэнгүй цааш гүйлдэцгээв. Улам урам зоригтой болж байлаа. Таваас гурав нь үлдсэн. Тэгээд ч тэд биднээс айн зугтааж байна. Өмнө нь бид дандаа тэднээс зугтааж ирсэн.
Нөгөө гурав боомын эхэн үрүү далд ормогц Ирвэсийн Савар гэнэт зог тусаад хажуу энгэр даган мацав. Би сая л түүний санааг ойлголоо. Тэр боомтой бяцхан хавцал хэд мушгиран тахиралдан урууддагийг өчигдөр шөнө бид өгсөж явахдаа мэдсэн билээ. Харин энэ хажуу энгэр дээр гарчихвал шууд л хавцлын ам руу бууж чадна. Тэднээс түрүүлээд аманд нь оччихно. Тэгээд ч тэднээс нэгийг нь ч амьд үлдээж болохгүй. Хэрвээ нэг нь л амьд үлдэх юм бол бусдыгаа дагуулан бидний мөрөөр мөрдөх болно. Тэднийг амьд үлдээнэ гэдэг бид толгойгоо тэдний бороохойн дор зүгээр л тавьж өгч буйтай адил зүйл. Тэд бол манай овгийн амар тайван амьдралыг үгүй хийсэн Харусчууд. Бид өгөөмөр баян сайхан нугадаа ан хийж, загас барьж, ангийн махны тос шажигнан дуслах түүдэг галаа тойрон бүжиглэцгээж, дуулалдан орилолдож, эрх дураараа байсан. Тэр бүхнийг энэ Харусчууд үгүй хийсэн. Овгийнхоо эзэн тэргүүн болсон эцэг минь миний нүдэн дээр дөрвөн Харус дайчны модон шорд нэвт сүлбүүлэн үхсэн. Тэр үхэж байхдаа “Хурдан зугт, зугт, хурдан хөлөө одоо л үзүүл. Тэгээд хожим эднийг бүгдийг нь шорд өлгөж алаарай. Эдний цусыг ханатлаа ууж, мэнэрэн жаргаарай. Талын Чоно минь. Одоо харин түүний тулд Талын Чоно шиг гүй. Миний овгийг бүү таслагтун, миний цусыг бүү асгаруулагтун” хэмээн сөөнгөтөн хашгирч байсан билээ. Ээж минь чухам тэр үймээн бужигнаан, айдас, сандрал дунд хаана нь унаж хоцорсоныг мэдэхгүй, магадгүй Харусчуудын модон хашлагад хураан хашсан манай эмс охидын дунд ч байгаа юм билүү. Тийм бол охин дүү маань ч тэнд хамт байж магад.
Бас Хээрэн... Хээрэн бол миний охин. Түүнийг би жилийн дараа өөрийн урцтай болоод тэндээ оруулж явах ёстой гэдэгт огтоос эргэлзэж байсангүй. Тэр зээр шиг шилбэтэй өндөр охинтой хамт байх надад таатай байдагсан. Тэр ч бас тэр хашлагад хашигдсан байж магадгүй. Яагаад гэвэл тэр үхэгсэд дотор тааралдаагүй. Эсвэл аль нэгтээ хэн нэгэнтэй хамт амь зулбан, яг л бидэн шиг нуугдан бүлтэгнэн яваа ч байж магадгүй.
Харин миний эгч Дэлбээтийг Харус дайчид орилуулж байгаад хүчирхийлж байсныг би харсан. Надаас хувь илүү хүчтэй эгч маань дээрээ байсан Харусын гүрээг нэг боломж гарангуут бугын шөрмөс тас хаздаг том цагаан шүдээрээ зууран хазахад, нөгөөх нь хичнээн хашгиран тонгочсон ч тавиулж чадаагүй юм. Бусад Харусчууд нь эгчийн маань хавирга, бөөр, гэдэс рүү бидний үзэж хараагүй хачин хэлбэртэй, хурц хутгаараа цус үсчүүлэн шааж байхыг би харсан. Тэгэхэд тархиндаа чулуугаар дүүгүүрдүүлээд ухаан алдсан би дөнгөж ухаан орчихсон, үхсэн хүмүүс дотор хэвтэж байсан билээ. Эгч маань үхсэн ч зуусан шүдээ тавиагүй юм.. Тэр Харусыг аваад хамт үхсэн. Яг л чоно шиг зуусан байсан даа.
Ирвэсийн Савар бид хоёр хамаг чадлаа шавхан хажуу ирмэг дээр гарав. Тэртээ дор боомтой нарийхан мушгиа хавцал даган нөгөө гурав гүйж яваа нь харагдана. Бид хоёр цааш газрын уруу асга хадтай уралдан маш хурдан буулаа.
Хавцлын аманд хүрээд нэг хурц хадан хошууны өмнө хоёул зэрэгцэн зогсов. Би нумаа дэлж, Ирвэсийн Савар аварга бороохойгоо заналтайяа эргэлдүүлэв.
Төдөлгүй амьсгаадан гүйж буй чимээ гарсаар нэг Харус давчуу хадан хошууг тойрон гүйхээрээ гарч ирснээ зог тусав. Би ч сумаа тавьж орхилоо. Тэр Харус орилж ч амжсангүй сум яг хоолойд нь зоогдоход, амаа ангалзуулан сарваганасаар урагш харуулдан унав. Яг энэ мөчид хоёр дахь Харус гарч ирлээ. Түүний өөдөөс Ирвэсийн Савар бороохойгоо далайсаар ган чимээгүй ухасхийв. Тэр Харус эрийг би өмнө харсан байлаа. Тэр бол Харусчууд дотроо хүчтэй, нөлөөтэй толгойлогч нарынх нь нэг мөн. Түүнийг муухай орилон бороохойгоо даллахад Харусчууд зориг орон олноороо хошууран дайрцгаадаг юм. Харусчууд дотроо бол аварга том биетэй, манай Ирвэсийн савраас ч том шахам тэрбээр огтхон ч сандарсангүй, зогтуссан ч үгүй, дайчин уухайгаа хадаан, бороохойгоо далайсаар Ирвэсийн Саварын өөдөөс дайрав. Хоёр хүчирхэг дайчны эхний тулгаралт аймшигтай байлаа. Хүнд аварга бороохойнууд тас нясхийн мөргөлдөж, салбаран бут үсрэхэд, хоёр эр архиралдан зууралдаж авав. Тэгснээ давхралдан унаж нэг нэгнийхээ дээр доор орон өнхөрөлдсөөр дэргэд минь ирэв.
Яг энэхэн мөчид гурав дахь Харус гарч ирлээ. Энэ зуур би хэдийнэ сумаа онилж амжсан байв. Энэ гурав дахь Харус ч бас зогтусан гайхсангүй, шууд л надруу дайрлаа. Нүд нь дүрлийгээд, том шүдтэй ам нь арзайн ангайгаад, архирах нь яг л тэр нэгэн удаад над руу хадан үе дээр дайрч байсан том аварга шилүүс мэт байв. Би сумаа тавилаа. Гэвч сум маань тэр дайчны хацарт хальт туссанд, ялимгүй хажуу тийш далжгас хийсэн ч зогссонгүй. Би туулай мэт булт үсрэн зайлж амжив. Нөгөө дайчин уруу газар гүйж явсан хүчиндээ надаас зөрөөд өнгөрөв. Энэ зуур би дахин сумаа ониллоо. Энэ бол миний сүүлчийн сум. Одоо алдаж хэрхэвч болохгүй. Гар минь салганан, зүрх ширхийлээ. Тэр дайчны араас харваж боломгүй байв. Учир нь тэр ардаа том гэгчийн зузаан тэхийн арьсан нөмрөгтэй юм. Би нумаа дэлээд түүнийг эргэж харахыг анав. Хурдаа сааруулан тогтоод өнөөх Харус эр эргэж харав.
Бие ч, нас ч багатайг минь сая анзаарав бололтой, маш аймшигтай дуугаар хашгирсаар бороохойгоо даллан дайрав. Далласан бороохойн эргэлт өнгөрөх яг тэр мөчид би сумаа мулталлаа. Зэрлэгээр хашгирч байсан дуу гэнэт тасалдаж, амандаа нарийн цахиуран үзүүр бүхий сум зоолгосон тэр амаа улам ангайлган нүдээ улам аймшигтайяа бүлтийлгэсээр тулж ирлээ. Гэвч тэр бороохойгоо өргөж чадсангүй, надад тулж ирээд бүлтийтэл харсан хэвээр өвдөглөн суув. Аманд нь зоолттой сумныхаа гичрээс атгаад хамаг хүчээрээ гударсанд яг хөлийн минь өмнө түрүүлгээ харан уналаа. Хөл, гар нь татваганан тийчилнэ. Ар шилээр нь миний хайртай цахиуран зэв нэвт гарч ирэв. Алмайран гайхаж, зуурхан зогтуссанаа гэнэтхэн цочиж нөгөө хоёрын зүг харав. Чухам хэн нь дээр, хэн нь доор буй нь мэдэгдэхгүй, өнхөрөлдсөөр доош холдсон байлаа.
Хэрвээ манай Ирвэсийн Савар дийлдвэл... Би тонгойн өнөөх алагдсан Харусын бороохойг татваганасаар буй гараас нь шувт татан аваад тэдний дэргэд үсрэн буулаа. Тэд яг л ирвэс, чоно хоёр мэт зууралдан ноцолдсоор, араа шүд нь хяхтналдан, архиралдана... Бороохойгоо далайсан боловч, миний анасан сэгсгэр улаан толгой нэг дээр, нэг доор ороод буулгаж чадсангүй. Дэмий л дээгүүр нь үсрэн цаана наана нь гаран дагав. Нэг том хар чулуунд тулаад зогсоход өнөөх улаан толгой дээр нь гарч ирлээ. Бие биеийнхээ багалзуурт ассан байх аж. Би хамаг хүчээ шавхан улаан толгойн яг ар дагзан дунд буулгалаа. Энэ удаа тасхийсэн чимээ гарч, улаан толгой гулдайхад Ирвэсийн Савар түүнийг хажуу тийш нь ганцхан холбилоод босож ирлээ. Тэгээд миний гараас бороохой шувт татан авч, Харус руу далайснаа буулгасангүй, тээнэгэлзэн зогсов. Харус эр хараахан үхээгүй, яраглан хөдөлж байлаа. Ирвэсийн Савар бор гөрөөсний шөрмөс залгаж хийсэн бүсээ мулт татан аваад, Харус эрийн хоёр гарыг ард нь хүлэв. Мөн хоёр хөлийг нь ч хүлээд дөрвөн мөчийг нь ар нуруунд нь гэдийлгэн татаж боов. Хоромхон зуурт хийлээ.
Тэгээд Харус эрийн бүсэнд байсан хутгыг авав. Энэ Харусчууд бидний огт мэдэхгүй, бөссөн цус мэт өнгөтэй, их хурцын дээр хэзээ ч ир, ирмэг нь сэтэрдэггүй, бүр хагардаг ч үгүй маш хатуу чулуугаар хутга болон сумаа хийсэн болохыг бид мэдсэн юм. Тэдний сум манай гөрөөс бүү хэл баавгайн арьсан нөмрөгийг нь цоо хатгаж чадаж байв. Харин бидний цахиуран сум тэдний давхарласан зузаан нөмрөгийг яаж чадахгүй байсан билээ. Бас Харусчуудын зарим нэг нь бороохой, сүхний оронд тэр хачин чулуугаараа хийсэн урт хавтгай шорон үзүүртэй зүйл барин дайрч байсан юм. Тэр бол аюултай, маш аймшигтай зэвсэг байв. Ирвэсийн Савар хутгыг нүүрэндээ ойртуулан хамраа сарталзуулан үнэрлэв. Долоож үзээд, тамшаалснаа “Энэ чулуу биш байна” гэв. Энэ бүх явцад түүний цээж яг л ирвэснийх мэт хүржигнэж байсан юм. Ер нь ч тэр дайсантай учрахаараа, эсвэл олз ангаа харахаараа тийн цээж нь хүржигнэн дуугардаг болохыг би ойрмогхоноос анзаарч мэдсэн билээ. Харин би бол архирмаар болдог. Бүр улимаар ч болдог юм.
.
Ирвэсийн Савар Харус эрийн нөмрөгийг зад татаад, нүцгэн цээжийг нь гаргав. Шөрмөслөг, хэрзгэр хэнхдэгний хавирга нь түнхэлзэнэ. Энэ үед Харус эр ухаан орж муухай архирлаа. Тэгээд босох гэсэн боловч яаж ч чадсангүй, дэмий л тэлчигнэснээ бачимдан улам муухай бархирав. Ирвэсийн Савар өөдөөс нь түүнээс ч дутуугүй бархирснаа өнөөх чулуун биш хутгаа далайн өвчүүнийх нь дээд хэсэгт матигар үзүүрийг нь шааж орхив. Харус дайчин хашгирахаа зогсоод, юу болж буйг гайхсан байдалтай Ирвэсийн саврын гарыг даган харав. Ирвэсийн Савар өвчүү, хавирга хоёрын завсараар ясыг нь хүржигнэтэл татсанд, Харус эр тэссэнгүй орилов. Ирвэсийн Савар өрц хүртэл нь татсанаа хутгаа сугалан, дахин далайж, өвчүүний дээд хэсэгт эргүүлэн зоогоод нөгөө хавирганых нь ирмэгээр дахин татлаа. Харус дайчин арзгар үстэй данхагар толгойгоо газар савлан байж ядан бархирна. Ирвэсний савар нөгөө гараа алгуур сунган нэгэнтээ сул болсон өвчүүний бүдэрхий хэсгээс атгангуут огцомхон угз татлаа.
Шажигнасан дуу гаран, цус үсчиж, Харус эрийн цээж онгойгоод ирэв. Цээжин дотор нь атгасан гарын чинээ зүрх булбалзан оволзож байлаа. Намайг зургаан жилийн өмнө анх удаа туулай барьж ирэхэд аав маань тэр туулайн цээжийг онгойлгон, бөндөгнөн оволзож байсан цөцгийн өндөг мэт жижигхэн зүрхийг нь сугалж, надад идүүлж байсан юм. Харус эрийн зүрх яг тэр туулайнх шиг бөндөгнөж байв.
Байдгаараа бархирч байсан Харус эр гэнэтхэн дуугаа татаад, цахадсан толгойгоо гунайлган цээжин доторхоо гайхах мэт харав. Нүд нь улаанаар эргэлдэж, шүд нь хяхтнан шажигнана. Завжнаас нь цус, шүлс холилдон зунгааралдан гоожжээ. Ирвэсийн Савар хутгаа сольж бариад алгуурхан тонгойж нүүрээ түүний нүүрэнд ойртуулах завсраа баруун гараа Харусын онгойсон цээж рүү шургуулж, бумбалзан буй зүрхийг нь зөөлхөн атгаж авлаа. Тэгснээ атгалтаа бага багаар чангалахад түүний хүчирхэг хурууных нь завсараар хүрэн улаан зүрх мултарч гарах гэж буй мэт хүчлэн бултагнана. Харус эрийн царай мэнчийн, хүрэнтэж, амаа алгуур ангайн хашгирах гэсэн боловч чадсангүй. Ирвэсийн Саварын өөдөөс айдас дүүрэн нүд нь бүлтрэн шахан томорлоо. Ирвэсийн Савар огцомхон угз татахад Харус эрийн хамаг бие татвасхийв. Цус сад тавин цацарч, Ирвэсийн саврын нүүрийг нилэнхүйд нь будлаа. Тэр гараа өргөн нүүрэн харалдаагаа авчираад алгаа дэлгэсэнд алган дээр нь тэрхүү зүрх байж ядан тонгочсоор байв. Харин Харус эр тэр болтол түүний гарыг дагуулан харж байснаа, ангайсан чигтээ, нүд нь бүлтийсэн чигтээ, Ирвэсийн Саварын алган дээрх зүрхээ тас ширтсэн чигтээ хөшиж орхив.
Цээж нь хорсолтойёо хүржигнэсээр байгаа Ирвэсийн Савар огцом хашгирснаа өнөөх бумбалзсаар байгаа зүрхний үзүүр хэсгээс том хазаж, цус садруулсаар тасар татан зажлав. Тэгснээ түүнээ надруу сунгав. Би ухарлаа. Тэр лавлуулан сунгахад би хойш холоо гэгч үсрэн ухрав. Завжаараа цус садруулан зажилж байсныгаа нүдээ бүлтийлгэн, хоолойгоо гүрдийлгэн байж залгиад, над руу дөхөн “Чи, чи үүнийг... Чи тэднийг ялж чадахгүй” гэв. Цээжинд минь Харусчуудаас өш хонзонгоо авах хүслэн байж ядан байсан ч би түүний хийснийг, тэр Харус дайчны амьд зүрх зүлдийг идэхийг хүсэхгүй байлаа.
Ирвэсийн Савар тал нь идүүлсэн ч одоо болтол хөдөлсөөр л байгаа зүрхийг дахин надруу сунгаад “Чи бол манай овгийн тэргүүн Том Соёогийн хүү. Аав чинь хэрвээ амьд байсан бол яг миний адил ийн хийх байсан. Чи Харусчуудын зүрхийг мохоож, түүний зүрхэн дэх сүр сүлд, сүнс, зориг хийгээд хүч чадлыг өөртөө авахын тулд үүнийг идэх ёстой. Тэгэж байж чи тэднийг ялна. Чи дахиж овог аймгаа удирдаж чадна. Аав чинь чамаас ид гэж хүсэж байгаа. Тэр энд, яг энд чиний цээжин дотор чинь чамтай хамт байгаа” гээд миний цээж рүү цохив. Ирвэсийн Саварын хэлж буй үгс үнэн байв. Тиймээ, хатуу догшин, эрэмгий зоригтой аав минь яг ийм нөхцөлд түүний л адил хийх л байсан, идэх л байсан. Тэгээд шархадсан баавгай шиг бархирах байсан.
Гэвч би бол тэднээс өөр гэдгээ мэдэрч байв. Тиймээ, би бол өөр. Би тэр зүрхийг идэхгүйгээр хүчтэй байж чадна гэдгээ мэднэ. Би Ирвэсийн Саварын нүд рүү ширтээд, ам эрүүгээ удаан хөдөлгөн “Үгүй” гэж хэллээ. Миний энэ байдал Ирвэсийн Саварт дахин ятгах ямар ч шаардлага байхгүй гэдгийг ойлгуулав бололтой, үлдсэнийг нь хэдэн хэсэг тасар татан залгиснаа, Баруун уулын оргил өөд харан өвдөглөн суугаад яг л ирвэс шиг муухай дуугаар бархиран гангинав. Би дэргэд нь суугаад эрүүгээ дээш нь өлийлгөж уртаар татуулан улилаа.
.
Бид хоёр Харус дайчдын нум сум, бороохой, өнөөх чулуун биш хутганууд, бүс болон бусад эд хэрэглэлүүдийг хуу хамав. Түүгээр зогсохгүй хоёр томхон гөрөөсөн нөмрөгийг авлаа. Учир нь тун удахгүй цасан бударч, усан хөлдөх болно. Дулаан халуун өтөг бууц, урц овоохой үгүй үед энэ чухал хэрэгтэй. Харин надад хамгийн хэрэгтэй зүйл нь өнөөх чулуун бус үзүүртэй 10 гаруй сум байв.
Бид хоёр олзоо үүрээд, зам зууртаа өмнө алагдсан хоёр Харусын эд юмыг болон харвасан сумнуудаа олж хамсаар тэдний агнаад хараахан авч амжаагүй бодон дээр очлоо. Ямар ч анчин баярлахгүй байхын аргагүй аварга бодон байв. Энэ аварга амьтны арьсыг чухам энэ Харусчуудын хурц үзүүртэй өнөөх чулуун биш сум л нэвтэлж чадах билээ. Махнаас даах чинээгээрээ авав. Гэсэн ч тал нь үлдлээ. Бид жараахай залгихаас өөрөөр том ангийн мах идэж чадалгүй бүтэн арван гаран бор хоногийн өнгөрөөжээ. Энэ завсар зөвхөн мангис, улааны үндэс, хатсан жимсээр голдуу хооллож явсан юм. Тиймээс энэ шөнө нэг нууцхан газар олж аваад тосыг нь гоожуулан шажигнатал мах шарна гэхээс хорхой хүрч, байж ядна. Зүтгэсээр анхлан Харусчуудыг харсан газраа орхисон үүрээгээ авлаа. Тэр үүрээн дотор манай отог овгийн маань голомтийн тасархай яваа. Унтрах дөхөж байсан учир, хатсан зэгсний толгой хийж, улалзуулаад, хусны зомголны булан хийж, цогоо нэмж авав. Тэгээд мах, зэвсэг, дулаан нөмрөг зэргээ дааж ядталаа нэвсийтэл үүрсэн бид хоёр нөгөө хэдийнхээ мөрөөр зүтгэлэв. Баруун талын модтой хар уулын гүрээн дотор тэд биднийг харуулдан түгшин хүлээж байжээ.
Бид бүтэн сар нимгэрч, дахин дүүртэл баруун зүгт зорин зүтгэв. Зам зууртаа нэг шүдлэн буга унагаж, хүнс залгав. Томоотын шарх аажмаар эдгэрсэн ч тэр доголон хэвээр үлдсэн билээ. Харин настан маань нэг их гол ус гаталсны дараахан амарч суугаад дахиж боссонгүй. Тэр чигтээ чулуу болчихсон юм. Яг л чулуу... Түүнийг бид суугаа чигт нь орхиод цааш явсан даа. Хэдийгээр Ирвэсийн Савар удирдан дагуулж явсан ч тэрбээр улам л дуугүй, баргар болсоор байв.
Явсаар нэг их цаст өндөр уулын бараа харагдах газарт ирж, тэртээх алсын алс дуниартан харагдах асгат их нурууны үргэлжилсэн энгэрт нэгэн агуй олж, тухлав. Уудам том агуйнхаа хүнхэр адрын оёорт галаа ноцоож, голомтоо сэргээн тулав.
Эргэн тойронд ан амьтан элбэгтэй, харшлах дайсан үгүй. Харин тэр их уулнаас умард зүгт байх гурван их голын бэлчир газарт нэгэн номхон буурай овог аймаг нутагладаг болохыг Ирвэсийн Савар бид хоёр ан хийж явахдаа олж мэдсэн юм. Тэдэнтэй бид ойртон нөхөрлөж, ангийн арьс, соёо болон бусад зүйл солилцдог болов.
Таван хүүхдийн маань том болох 11 настай Алгана хүү надтай, эсвэл Ирвэсийн Савартай хамт ойр зуурт анд явдаг боллоо. Тэр сайн харваач болж байв. Заримдаа бид гурвуулаа ч явна. Харин хол зорихоор бол зөвхөн Ирвэсийн Савар бид хоёр явна.
Томоот ихэнхдээ хүүхэд эмэгтэйчүүдтэй хамт арьс зөөллөх, мод түлээ бэлдэх, ангийн махыг эвдэж, зүсэж хатааж, нөөшлөх гэх мэт ойр зуурын ажлыг эрхэлнэ. Бид агуйн амнаас нэлээд доохно мод, хадан дунд байсан тэгш сайхан талбайг сонгон, тойруулан модоор хашлага босгов. Их том шивээ хашлага боллоо. Өвлийн турш, бас хавар, зуны турш хийцгээсэн юм. Хэрвээ хуучин овгийнхон маань үзвэл бүгдээр гайхацгаах байсан. Тэндээ уулаас хавар барьсан хоёр янгирын ишгийг оруулав. Дараа жил нь түүнээ 9 болгож нэмэв. Бас гурван бор гөрөөсний янзага хийв. Хүүхэд эмэгтэйчүүд заримдаа өдөржин тэнд байж, тэднийг өөртөө дасгахыг хичээх билээ. Жилээс жилд бид тэднийхээ тоог олшруулсаар, тэд ч бидэнд дассаар байлаа.
Харин бид бүгдээр өглөө бүр тэр их цаст өндөр уулын зүг харан алгаа дээш харуулан өндөрт өргөөд удаан зогсох билээ. Түүнийг От хан тэнгри хэмээнэ. Настан өвгөн маань чулуу болон хөшихийнхөө өмнө тийм их уул бий гэдгийг ярьсан юм. Тэр залуудаа миний өвөг Бор Баавгайн хамт энд ирж байсан ажээ. Тэр уул бол олон олон их эрсийн сүнс эрмэг сайхан биеэ орхин одохоос ч эрт өмнө, тэнгэрт гялалзах Баавгайн соёо одон доошоо биш, дээш нь гозойлгосон хуруу шиг байсан тэр цагт, газар бүхэлдээ их усанд бүрхэгдэн байсан тэр үед уснаас цор ганцаар цухуйж байсан юм хэмээн настан ярьсан билээ. Мөн тэр уулын оргилд анхны бүргэд үүрээ засаж, бэлд нь анхны модод ургаж, тэнд анхны буга, гөрөөс гүйлдсэн гэнэ. Тэр бол дээр хөхрөгч мөнхийн их тэнгэрийн хүсэл тааллаар бий болсон уул аж. Түүнд өвөг дээдсийнхээ сүнсэнд залбиран хүсдэг шигээ залбирах аваас хамгаалан тэтгэдэг гэнэм. Тэгээд л бид тийнхүү өглөө бүр хамгаалан тэтгэхийг хүсдэг болсон, ангийн дээж зүлдээ тэр ууландаа өргөж, тайлга тавьдаг болсон билээ.
Саран дүүрч, дахин шингэрэх бүрт Ирвэсийн Савар улам бүр үг дуугүй болж, ан авд ч явах нь цөөрсөөр байлаа. Тэр өглөөд агуйнхаа үүдэн дээр хөгшин өвгөн мэт өгцийн суугаад алсыг ширтэн сууна. Маш хурдан цайсаар буй үсээ ч боохыг болив. Үсийг нь боож өгөх гэсэнд тэр гарыг минь барьж, шууд хорив.
Үс хялгасыг нь хусаж авсан янгирын арьсыг гурвалжилж холбосон модонд тэлүүрдэн хатаагаад харлаг тэхийн хавирганы үзүүр хэсгээс барьж, толгойн товруутай хэсгээр тэрхүү хатаасан арьсныхаа гол хэсэгт цохиход тодоос тод дуу гарч байлаа. Тэр түүнээ тогшин, чимээг нь чагнан чагнан маш удаан сууна.
Нэгэн өглөө урган буй наран зүг харж зогсоод, өнөөх гурвалжилсан модонд тэлүүрдэн хатаасан арьсаа чангаар дэлдэн, нэгэн үл ойлгогдох хэмнэлээр бүжиглэн зогсож байлаа. Үе үе цохиурын чимээ тодрон, үе үе намдана.
Тэрбээр ийн үглэж эхлэв.
Ээ-ээ-хө, Ээ-ээ-хө, ману дээ
Эвэлгээн хөх тэнгри ману хө
Ээлгээн шаргал наран мину
Энхээн цагаан тэнгри ману
Эрхээр уудам тэнгри ману
Ээ-ээ-хө, Ээ-ээ-хө, бай- дөө,
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Отхан их тэнгри ману
Оргойн хөх тэнгри ману
Орь түргэн тэнгри ману
Оргил цанхаан тэнгри ману
Орчил цахилгаант тэнгри ману
Ээ-ээ-хө, Ээ-ээ-хө, бай- дөө,
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Атгам жаахан үрс ману
Аажим олноор болтугай
Авилган хурцан сүх ману
Атаан хүчтэй болтугай
Өө – өө – өө – өө
Өнө мөнийн тэнгри ману
Өөжиг цагаан тэнгри ману
Өдлөө цагаан тэнгри ману
Өнөд биднээ мэдэх ану...
Мөнх хөх тэнгри ману
Мөн бидний дээдэс ману
Мөргөлт хөх тэнгри ману
Мөхөөн дээд тэнгри ману
Мөн гал биднийгээ
Мөрөөн даваж хараа ману
Ээ-ээ-хө, Ээ-ээ-хө, бай- дөө,
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Дэлдээнийм, дэлдээнийм уу өө
Өө – өө – өө – өө

Гэх мэтээр дэвхцэн, боолгоогүй их үсээ сэгсэгнүүлэн дуудав. Бид бүгдээр түүнийг даган дэвхэцлээ. Түүнээс хойш тэр үе үе тийн дуудах билээ. Тэр заримдаа бүхэл сараар юу ч үл идэн, үл хөдлөн агуйн үүдний чулуун дээр суух билээ. Тийн суухад нь бид түүнийг огтоос үл анзаарна. Сарны гэрэлд яг л чулуу адил харагдана. Бид ч түүний энэ жигтэй байдалд дасав.
Цөөхөн ам бүлийн маань бүхий л хувь тавилан миний нуруун дээр ирлээ. Тиймээ, миний өвөг дээдэс, дээдсийн дээдэс Хөх Бухын үеэс л тэд овог аймгаа удирдан тэргүүлж, хувь тавиланг нь үүрч ирсэн. Өвөг Бор Баавгай маань ч, аав Том Соёо ч тийм л байсан. Надад ч мөн адил байх болно.
Тэр их ууланд ирснээс хойш моддын навчис гурвантаа хийсэхэд дөрвөн эмэгтэйгээс дөрвөн хүү төрөв. Би тэдэнд Гал, Ус, Мод, Чулуу гэдэг нэр өглөө.
Хожим овог отог минь улам өнөржин олширно. Бид умар зүгт байх их голуудын бэлчирт дэх Даанхи овог, түүний цаана халуун хүрэн чулуутай нуурын хөвөөнд аж төрөх Баарай овгийнхонтой ураг барилдах болно. Бид хуучин аавын маань отогт байсан нохдоо дахин олж, эргэж хэзээ ч хагацашгүйгээр нөхөрлөх болно. Бидний хашлага шөргөндөө хураасан ямаад маань улам олон болж, бидэнд сүүгээ, махаа, бас зөөлөн дулаан ноолуур, хялгасаа өгдөг болно. Бид агуйгаас бууж, тэр уудам их уул тал, хөндийгөөр ямаагаа хариулан эрх дураараа айх эмээх юмгүй нүүдэллэн явдаг болно. Бид Баарай овгийнхноос өнөөх чулуу биш хатуу зүйлээс ч хатуу зүйлийг их галд урсган гаргаж авдгийг сурч мэдэх болно. Түүнээ бид Төмөр гэж нэрлэх болно. Хожим миний 73 нарныхаа жил гарсан отхан хүүгээ ч мөн Төмөр хэмээн нэрлэх болно. Тийнхүү би Гал, Ус, Мод, Чулуу, Төмөр гэсэн таван хүүтэй болно
Би хол ойрд цуугаа дуургасан их тэргүүн болно. Миний дайчид идэрхэг, Ирвэсийн Савараас ч илүү хүчирхэг зоригтой, арга заль төгс дайчид болон өсөх болно. Бид уудам хөндийгөөр багтаж ядан бэлчих адуу хэмээх омголон догшин гөрөөсийг барьж, ямааныхаа адил дасгаад, түүний дэлэн дээр салхи исгэрүүлэн тэнгэрийн үүлтэй уралдан давхидаг болно. Бид тэгээд бүхнээс хурдан, хүчирхэг болно. Тэгээд бид өмнө зүгт байх Харус овгийнхон, түүний элэг бөөрний сүлбээтэн хоёр ч овгийн үнсийг хийсгэн самарч, зүрхийг нь үхүүлэн дарж, өмнө зүгт их говийг гаталган үлдэн хөөх болно. Бид хадан тольт дээр аугаа их анчид байснаа, бас аугаа их дайчид байснаа, тэнгэрийн тамгыг хэрхэн хүлээн авснаа, тэр их алдар цуу юугаа дуурсган цохиж үлдээх болно.
Биднийг хол ойргүй Мөн гал хэмээн нэрлэх болно. Хэрхэхийг мэдэж байлаа. Учир нь энэ бүхнийг Ирвэсийн Савар надад хөх сарны гэрэл дор шивнэн хэлж өгсөн болно.
.
2016.2.27

БИД ЯЛАГДСАН АРД ТҮМЭН... ГЭХДЭЭ

Тийм ээ, бид бол ялагдагсад. Өөрөөр хэлбэл бид ялагдсан, тэрхүү ялагдлынхаа гашуун үр дагаврыг амсаж, эдэлж яваа ард түмэн. Ингэхэд бид Хаана, Хэнд, Хэзээ, Хэрхэн, Яагаад ялагдчихав гэсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Зэр зэвсэг улалзуулаад, хил хязгаар даваад шууд эзлэн түрэмгийлдэг дайн өнөөдөр бидний нүдэн дээр Африк, Араб хийгээд Дундад Азийн зарим орнуудад өрнөж байна. Харин түүнээс илүү өргөн цар хүрээтэй дайн бол хүн төрөлхтний оюун сэтгэлгээ, үзэл суртлын хүрээнд болж буй дайн юм. Энэ дайн гал мэс хэрэглэдэг халуун дайнаасаа ч илүү өршөөлгүй хийгээд хатуу ширүүн байна. Энэ дайныг хүйтэн дайн гэдэг. Үзэл санааны хүрээнд маш хүчтэй өрнөж буй, дэлхий даяныг хамарсан, өнөөдөр хоёрдахь шатлалдаа буюу оргил чинээндээ хүрээд буй энэ дайнд бид ялагдчихсан юм. Нэг тийм үг байдаг. "Нэгийг хулгайлахад гар хэрэгтэй, нэлээдийг хулгайлахад бүлэглэл хэрэгтэй. Бүр ихийг хулгайлахад хууль хэрэгтэй. Харин хуу хамахад үзэл суртал хэрэгтэй". Үзэл суртал бол хамгийн хүчирхэг зэвсэг, нүдэнд харагддаггүй, гарт баригддаггүй атлаа бие хүнийг ч, бүхэл бүтэн нийгмийг ч задлан сөнөөж, улс үндэстнийг нэг л мэдэхэд нийтээрээ ялагдал, боолчлолоо үг дуугүй, ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр, бүр аялдан дагаж хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд хүртэл нэг мөсөн ялж чаддаг зэвсэг юм. Юун ялагдал вэ, харин ч Монгол оронд ардчилал ялж, бид хөгжлийнхөө зөв шударга зам дээр гарч ирсэн биш билүү? Гагцхүү энэ замдаа л будилж төөрөөд байна. Тэр түр зуурын бэрхшээл. Түүнээс биш бид соц нийгэмтэйгээ байх ёстой биш, бид ардчиллаас ухрахгүй, бид ардчиллаа улам төгөлдөржүүлэн хөгжүүлэх ёстой юм биш үү? Хэрвээ ялагдсан гэвэл ялагдлыг бид ямар шинж, мөн чанараар үнэлэх вэ? Яагаад бид ялагдсан гэж? гэх мэт олон асуултууд дагалдан босож, үүнд хариулах хэрэгтэй болно. Энд юуны өмнө нарийн ялгаатай зүйлсийг хольж хутган нь асуудлыг мөн чанараас нь гажуудуулж, ойлголтыг өөр гольрил руу явуулж орхих аюултай байдгийг сануулах хэрэгтэй юм. 1990 онд хүн төрөлхтнийг хоёр хуваасан үзэл суртлын хүйтэн дайн төгсгөл болж, энэ дайнд ялагдсан соц лагер, соц систем сүйрэн унасан юм. Бид тэр сүйрэн унасан лагерт харьяалагдаж байлаа. Тэр систем бол төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай, захиргаадалт давамгайлсан, нэг нам, нэг үзэл суртал үнэмлэхүй ноёрхсон, хувь хүний эрх, эрх чөлөө тодорхой хүрээнд хязгаарлагдсан тийм тогтолцоо байсан. Уян хатан зохицох чадваргүй эдийн засаг, оюун санааны эрх чөлөөг тодорхой түвшинд хязгаарлаж байсан нь энэ лагерийг хүйтэн дайнд ялагдахад хүргэсэн гол шалтгаан байсан. Дэлхий нийтийг хамарсан энэ түүхэн их үйл явцын нөлөө, хомрогоос бид зайлан бултах ямар ч аргагүй, бид өөрчлөгдөх нь гарцаагүй зүйл байв. Бидний эхний “ялагдал” энэ байлаа. Гэхдээ энэ нь зөвхөн эхлэл байсан. Учир нь энэ “ялагдлын” дараа бидэнд гурван сонголт байсан. Эхнийх нь, Хойт Солонгос лугаа адил хамаг хил хязгаараа хаагаад, үзэл суртлаа улам гааруулж, үл тэвчсэнийг нь үл тэвчиж, жинхнээсээ туйлшран дангаарших. Энэ бол бидний хувьд хэрхэвч хүсэх зам биш байлаа. Хүссэн ч хоёр том хөрш, уламжлалт прагматик сэтгэлгээ, улс төр, эдийн засгийн гадаад, дотоод нөхцлөөс шалтгаалан тэр замд орох ямар ч боломжгүй байв. Удаах нь, Хятад, Вьетнамын адил шинэчлэлт өөрчлөлтийг зөвхөн Эдийн засгийн хүрээнд хийж, ЭЗ-аа либералчлаад, оюун санааны хүрээг ялимгүй тавьж, харин улс төрийн системээ хэвээр нь хадгалж хөгжих. Улс орон, үндэстнийхээ онцлогт тохирсон систем, хөгжлийн бодлого гарган хэрэгжүүлэх явдал байв. Гурав дахь нь, бид эдийн засаг төдийгүй улс төр, оюун санааны ертөнцийг бүхлээр нь бүрэн өөрчилж, бүрэн либеральчлан, хяналт жолоогүй сул тавих явдал байлаа. Бид энэ гурав дахь замыг сонгосон. Ямар ч эргэлзээгүйгээр. Гэвч харамсалтай нь тогтолцооныхоо хувьд биднийг эхнийхээ ялагдлаа улам баталгаажуулж, туйлд нь хүргэх тийм мухар зам байсныг сая нэг эргэн анзаарч, 25 жил буюу хүний бүхэл бүтэн нэгэн үе өнгөрсөн хойно “Юу болчихов оо?” хэмээн гайхан эргэлзэж эхэлж байна. Бид шинэчлэл өөрчлөлтийг хийхдээ хамаг бүхнээ зад татаж, өнгөрсөн бүхнээ нурааж, өмнөх үеэ нулимчихаад, тэр үнс нурман дээр хэдэн зууны өмнөх бусдын гашуун туршлагыг давтсан. Энэ бүхэн гэхдээ ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, олон ургалч үзэл, хувийн өмч гэх мэт маш сайхан хорхой хүргэм олон уриа лоозонтой. Энэ далбаан дор “Хэн чаддаг нь амьдар, баяж, оршин тогтно, ямар арга замаар нь тийм чухал биш” гэсэн маш хачин прадокс зарчмийг нийгэмд, ард түмэндээ шууд тулган хүлээлгэсэн. Өөр ямар ч үзэл санаагүйгээр, нэгдмэл бодлого, үндэснийхээ сэтгэлгээ, үнэт зүйл, уламжлал, улс орныхоо гадаад дотоод улс төр, эдийн засгийн нөхцөл, хүчин зүйлүүдийг шингээсэн өөрийн гэсэн хөгжлийн үзэл баримтлалгүй зөвхөн “Ардчилал мандтугай” болоод л орж явчихсан. Хамгийн хачирхалтай нь тэр бүхнээ гадаадынхан, бүр өнөөх хүйтэн дайнд ялсан талынхны шууд дэмжлэг, туслалцаа, маш идэвхтэй заавар зөвлөгөөн дор хийсэн билээ. Үр дүнд нь нийгэм хяналтгүйгээр задралын ангалд унаж, үндэстнийхээ хувьд ч, оюун сэтгэлгээнийхээ хувьд ч бид гүн хямрал орон, Хоёрдугаар шатны хүйтэн дайнд буюу үзэл санаа, санхүүгийн дарангуйлалд далдуур орсон давхар том ялагдал, ноцтой хохирол амсахад хүрсэн юм. Бидний ялагдсаныг батлах шинж тэмдгүүд нэн олон. - Бид өргөн хэрэглээнийхээ бараа бүтээгдхүүнээрээ урд хөршөөс 86 хувь хараат, бензин, нефт зэрэг стратегийн бүтээгдхүүнээрээ хойт хөршөөсөө 96 хувь хараат, мөнгө санхүүгийн организм маань доллараас бүрэн хараат, улс төр маань барууны бүлэглэл болон хөрөнгө санхүүгээс шууд хараат болж хувирсан нь жинхэнэ утгаар нь тусгаар тогтносон улс гэж үзэхэд нэн эргэлзээтэй түвшинд хүрсэн. Үндэсний үйлдвэрлэл, ялангуяа боловсруулах үйлдвэрлэл нэн сул хөгжсөн, экспортынх нь бараг 90 хувь нь түүхий эд, эсрэгээрээ импортынх нь 90 гаруй хувь эцсийн бүтээгдэхүүн болж, бусад орны эдийн засгийн хавсарга буюу өөрийгөө шавхаж бусдыг тэжээдэг маш эмзэг колонийн шахуу эдийн засагтай болж хувирсан. - Эдийн засгийн хөгжлийн нэн тодорхой зорилт хөтөлбөр байгаа эсэх нь мэдэгддэггүй, аль ялсан Улс төрийн нам нь 4-хөн жилийн хугацаатай хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг, тэр нь алс хэтийн зорилтыг хангах, нэг шат, алхам гэхээс илүүгээр тухайн намын популист амлалтыг хагас дутуу биелүүлэхэд чиглэсэн, энэ нь эдийн засагт нэмэр тустай, алс хэтийн хараатай бус, харин ч хор хохирол нь их талдаа байдаг тул “Хөгжлийн хөтөлбөр” гэж нэрлэхээс “Хорлох хөтөлбөр” гэвээс зохино. - Эдийн засаг уул уурхайгаас 90 хувийн хамааралтай болж, дэлхийд энэ үзүүлэлтээрээ Африкийн Замбийг ардаа орхин түрүүлсэн. Харин Уул уурхай нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас 83 хувийн хамааралтай. Дамаа манай төр гадаадын хөрөнгө оруулагчдийн эрх ашгийг илэрхийлдэг, тэдний өмнө байдгаа дэлгэн хэвтэх янхан эм шиг аашилдаг боллоо. - Нэг мэдэхэд энэ эмзэгхэн эдийн засагтаа ахадсан 21 тэрбум ам.долларын өртэй болчихсон. Хамгийн ноцтой нь энэхүү тулгамдсан өрөө ойрын жилүүдэд хэрхэн яаж, ямар эх үүсвэрээс төлөх нь тодорхойгүй. Өнөө төсвөө бүрдүүлж чадахгүй атлаа ирэх жилээс бид төсвийнхөө 30 гарсан хувийг өрд өгөх болно. Сангийн сайд “Өрийг өрөөр л төлөхөөс өөр гарц байхгүй” гэж мэдэгдсэн. Энэ нь бага хүүтэй өрийг их хүүтэй өрөөр төлнө гэсэн үг. - Нийгмийн уналтыг хяналтгүй болгохын тулд эрх чөлөө нэрийн дор хувиа бодох үзэл, нийтлэг эрх ашгийг үл хэрэгсэх хандлагыг маш хүчтэй дэлгэрүүлж, нийгэм өөрийгөө хянадаг, засдаг бүх тогтолцоог хамгийн түрүүнд устган, төрийн үүргийг бүхий л утгаар нь үгүйсгэн сулруулсан юм. - Өнөөдөр Монголын нийгэмд хэзээ ч бутран унахад бэлэн болчихсон гүн гүн ангалууд нэгэнтээ бий болсон. Чүдэнз зурах төдийд түймэр асан дүрэлзэх үл тэвчих үзэл, бухимдал гаарсан. - Ахуй амьдралын хүрээнд ард түмэн маань өдрийн хоолоо хэрхэн яаж олох вэ гэдгээс цааш юуг ч бодож сэтгэх боломжгүй болтлоо туйлдаж ядарсан олонх хийгээд тив дамнан өвөлжиж зусдаг, хэрэглээгээрээ өрсөлддөг нэн цөөн санхүүгийн элит хэсэг хэмээх хоёр үндсэн эрс тэс ангид зааглагдан ялгарсан. Ядарсан хэсгийн дотор өөрсдийнх нь энэ хүнд хэцүү амьдрал энэ дээдэс, олигархи, хөрөнгөтнүүдийн буруу удирдлага, ханаж цаддаггүй шуналаас боллоо гэж үздэг нь олонх байж, тэднийгээ үзэн ядах сэтгэлзүй нэгэнт бий болсон бол нөгөө талд доодсоо хүн гэж үздэггүй, мал, нохойноос өөрцгүй гэж харж, ад үздэг үзэл дэлгэрсэн. Өөр хоорондоо үл ойлголцох, зөвшилцөх боломжгүй шахам болсон АНГИТ, АНТАГОНИСТ НИЙГЭМ нэгэнт үүсчихсэн. Хамгийн хачирхалтай нь энэ байдлыг төр бодлогын түвшинд хэлэлцэж, засаж залруулах талаар ер анзаардаггүй, байх ёстой зүйл мэт үзэж, бүр тэгэж сурталчилдаг, ойлгодог, тэр ч бүү хэл санаатай, санамсаргүйгээр дэвэргэдэг хэсэг бий болсон. - Нийт хүн амын 34 орчим хувь нь Арилжааны банкинд хадгаламжтай ч тэдний 95 хувь нь нийт халгаламжийнхаа 5-хан хувийг эзэмшдэг. Төрөөс тэрбумтан төрдөгт бид гайхаж шогшрохоо больж, жам ёсны зүй тогтол мэт хүлээж авдаг болсон. Шударга хөдөлмөрөөрөө хөрөнгө чинээтэй болж буй хүмүүс бий ч тэд цөөхөн төдийгүй “Нэг үхрийн эвэр доргихоор мянган үхрийн эвэр доргидог”-ийн үлгэрээр шударга бусаар хөрөнгөжсан бусад олонхийнхоо хомрогод орж, ад үзэгдэх болсон. - Улс төрийн хүрээнд улс төржилт байж болох чичирхийллийн түвшингээсээ хэдэн зуун хувиар хэтэрч, аюулын харанга дэлдэх болсон. Намчирхал юуны түрүүнд Төрийн албыг хорт хавдар мэт нэрвэсэн. Нам даган хийрхэгч фанатууд, эсвэл цөөврүүдээр бүрдүүлснээс төрийн алба хүнд суртал, хээл хахуулийн орд уурхай болж хувирсан. Намчирхал бүр даамжраад нэг жалга довынхныг ч хагалаад зогсохгүй нийгмийн суурь болсон гэр бүлд хүртэл нэвтэрч, гэр бүлийг хагалах хэмжээнд хүрч байгаа. Намаас болж бие биеэ хэзээ ч хүлээн зөвшөөрөх чадваргүй болсон нийгмийн анги бүлгүүд бий болсон. Намуудад сонгогчдын талцуулан, улайруулж байх нь улам илүү ашигтай болж, тэр байдалд тос нэмэн уухайлах атлаа, өөрсдөө тайзны араар, нударган дотроо сэм тохиролцдог болсон. - Нам нэртэй дээрмийн шахуу бүлэглэлүүд төрийн дээр эрээ цээргүйгээр сандайлан гарсан. Бид соц үеийн нэг намын дарангуйллаас гарч чадсан ч эргээд олон намын дарангуйлалд орсон нь зүйрлэвээс чонын амнаас гараад барын аманд орсон мэт, олон толгойтой могойн нажид зовлонг эдлэх мэт болов. Үр дүнд нь намын далбаан дор элдэв бусармаг үйлдлийг өмгөөлөн хаацайлдаг, хэн дуртай, эрээгүй нь завшдаг, хуулийн дээгүүр дураар гишгэлдэг хөл толгойгүй байдал гаарч, бүр байтлаа Нам нэрийн дор бүлэглэн хууль гарган хулгайлдаг, луйварддаг Төрийн тогтолцоотой болж хувирав. - Оюун санааны хүрээнд асар олон талцал нэгэнт бий болжээ. Хуучин шинээрээ, хөгшин залуугаараа, либераль, социалистаараа, Галдан Бошигт хааныг дэмждэг, эсвэл Занабазар гэгээнтнийг дэмжидгээрээ, Ю.Цэдэнбалыг удирдагчаа гэж бишрэн хүндэлдэг, эсвэл байж ядан үзэн яддагаараа хүртэл талцан, нэгнээ үзэн ядацгааж байна. Бүр байтлаа түүхээ хүртэл улс төржүүлж, АН-ын болон МАН-ын эрх ашигт тус тусад нь нийцсэн Монгол үндэстний, Монгол төрийн түүх хүртэл зохиогдох болсон. - Итгэл бишрэлийн хүрээнд ч бие биеэ үл тэвчдэг шашны маш олон урсгалууд нэгэнт бий болжээ. Монгол орны хэмжээгээр янз бүрийн шашны сүм хийдүүд зуугаар биш мянгаар тоологдох болов. Монголын түүхэн дэх шашны хэт халалтын үед ч сүм хийдийн тоо өнөөгийнх шиг 1000 хүрч байгаагүй юм. Тэр бүү хэл хөгжингүй орнуудад хориотой байдаг шашны сект хүртэл орж ирсэн. Бөө нь шарын шашнаа үгүйсгэнэ, шарын шашин нь загалмайтнаа, загалмайтан нь лалаа, лал нь тэнгэр шүтлэгтнээ үгүйсгэнэ. Тэгээд зогсохгүй дотор зууртаа тэмцэлдэнэ. - Жалгархах, нутгархах үзэл ч газар авав. Монголчууд хот хөдөөгөөрөө, баруун зүүнээрээ, халх ойрдоороо ялгарах хандлага ч ил тод ажиглагдах болов. - Өөрсдийн алс хэтийн бодлогогүй, ойр зуурын ашигт шунадгаасаа болж гадныхны ацаг шалаанд орчихоод, эцэст нь тэднийгээ, ялангуяа цөөхөн гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа үзэн ядах эрүүл бус хандлага ч байна. - Бид олон ургалч үзэл гэгчийн үр дүнд юу дуртайгаа чөлөөтэй ярих, хэрэлдэх, үзэн ядалцахаас өөрөөр ямар ч оюунлаг хандлага, чадваргүй болж хоцорсон. Үзэл бодлоо нээлттэй хэлэлцэж, баримт нотолгоо гарган эрүүл саруулаар мэтгэлцэхийн оронд зүгээр л адгийн хараал ширээлээр нэгнээ булж, үгүйсгэх гутаахыгаа олон ургалчилж байна гэж ойлгох болсон. - Хэвлэлийн эрх чөлөө ч маш эргэлзээтэй. Үзэхэд эрх чөлөөтэй мэт боловч манай үндсэн гол хүчирхэг мэдээллийн суваг, ТВ, сонин хэвлэлүүд бүгдээр тодорхой санхүүгийн бүлэглэл, намын эрх ашгийг илэрхийлэгч болж, ард түмний талцлыг улам гааруулдаг болсон. Хэдийгээр 100 орчим ТВ суваг, 10 гаруй өдөр тутмын сонин, нийтдээ 150 гаруй мэдээллийн хэрэгсэл үйл ажиллагаа явуулж байгаа ч энэхүү мэдээллийн цунами дотроос иргэд бодит үнэнийг олж мэдэх боломж хомс болж, оюун сэтгэлгээ нь элдвийн хов жив, хэрүүл уруул, ойр зуурын ахуйн хэрэглээ, шоу зугаа цэнгээний сэдэв дотор эргэлдсээр, “Сахил хүртээд шал дордов” гэгчийн үлгэрээр Хэвлэлийн эрх чөлөөтэй болоод сэтгэлгээний түвшин маань улам уруудах төлөвтэй болсон. - Нийгмийн хөгжлийн суурь салбар болох Боловсролын салбарт олон улсын стандарт нэрийн дор харийнхны бодлого илэрхий хэрэгжиж, үндэсний шинж чанартай, үр өгөөжтэй, системтэй бодлого үгүйлэгдэх болсон. Тэр ч бүү хэл боловсрол бизнесийн өршөөлгүй саварт базуулж, ойр ойрхон сурах бичиг, хөтөлбөр шинэчилдэг болж, үүнийг дагасан олон зуун тэрбумын бизнес цэцэглэсэн. Үр дүнд нь бидний хэд хэдэн үеийн хүүхэд багачуудын оюун сэтгэлгээ золиос боллоо. - Биднийг хэт дураар байх эрх чөлөөнд бялууруулан мансууруулж, мунхаг болгож байна. Тийм атлаа үнэн хэрэг дээрээ бидний үнэмлэхүй олонхи нь ядуурлаас болж санхүүгийн ямар ч эрх чөлөөг эдлэх, хамгийн наад захын хүн ёсны хандлага, эрүүл мэндийн үйлчилгээг ч авах боломжгүй хүн сүрэг болон хувирч байна. - Эх оронч үзэл, хүнлэг ёс ярихад инээж дооглодог бүхэл бүтэн давхарга, нам бүлэглэл, залуу үе хүртэл гарч ирсэн. - “Монголчууд чадахгүй”, “Монголчууд эв нэгдэлгүй”, “Монголчууд соёлгүй бүдүүлэг” гэсэн үзэл хандлага хүчээ авч, бид үндэстнийхээ хувьд өөрсөддөө итгэж, урамших дархлааны маань код үзэмжхэн эвдэрсэн. - Монгол хүн Монгол хүндээ үнэ цэнэгүй болж, бид нэгнээ хайрлаж, хүндэтгэх нь бүү хэл дорд үзэх, үл хүндлэх, гутаан доромжлохдоо сурамгай болж хувирсан. - Монгол төр нь үндэсний шинжгүй болж, үнэ цэнээ алдан улам бүр доройтож байна. “Төрийн минь сүлд өршөөг” хэмээн залбирдаг гайхам сайхан уламжлалт өвтэй ард түмэн маань өнөөдөр төрөө элдвээр харааж, зүхэх нь давамгай болов. - Энэ бүхний үр дүнд үндэстнийг нэгтгэж, нэг цул болгодог нэгдмэл үнэт зүйл алга болж байна. Хөгжлийн нэгдмэл үзэл санаагүй нийгэм өөрөө аяндаа үжрэн ганддагийн үлгэрийг бид тодоос тод харж байна. - Үндэстний үнэт зүйл зөвхөн эд материалын хэрэглээ төдийгөөр хязгаарлагддаг болтлоо шалдаа бууж, үндэстэн өөрийгөө таньж мэдрэхээ байх түвшинд хүрэхэд ойрхон болсон. Хэрэглээг шүтсэн хэрэглэгч нийгэм эцсийн эцэст өөрийгөө л боомлиж дуусдаг гашуун түүх бийг мэдсээр атлаа тийм тас нүдээ аниад улайран зүтгэцгээж байна. Оюун санаа, ёс суртхууны намаг балчигт нийгмийн үнэмлэхүй хэсэг нь таг зоогдон гацсан. - Энэ бүх талын талцал, хагарлын үр дүнд манай нийгэм бие биеэ түлхдэг, эв нэгдэлгүй, юу юугүй задран унахад бэлэн байдалтай байгаа эсрэг тэсрэг атомуудын хэврэгхэн нэгдэл болон хувирсан. - Товчхондоо бид далд колончлолын торонд орчихсон. Бид ялагдчихаж... Манжийн “Хувааж захир”, Хятадын “Өөр зуурт нь хэмлэлдүүл, тэгээд эзэл” гэсэн бодлого өнөөдөр өөр сувгаас, өөр зүгээс ороод иржээ. Энэ мэтчилэн манай нийгмийн оюун санаа, ахуйн бүхий л хүрээнд ялагдлын шинж тэмдгүүд нэн тод харагдах болов. Тиймээ, бид Хүйтэн дайнд удаа дараа ялагджээ. Ялсан тал нь хундага тулган, Хүйтэн дайны ялалтын одонгоор бие биесээ шагнацгааж байхад бид ялагдлаа улам баталгаажуулж, тэднийг даган баясаж байлаа. /Бидэнд Халх голд Японыг ялсны дурсгалын медаль “Бид ялав” байдаг шиг барууны ертөнцөд “Хүйтэн дайнд ялсны дурсгалын одон” гэж байдаг/ Өрөвдмөөр... Одоо ч нүдэн балай баясан дагацгаасаар байна. Хачирхалтай хийгээд эмгэнэлтэй нь бидний олонхи энэ гашуун ялагдлаа огтхон ч ойлгодоггүй, бүр ойлгохыг ч хүсдэггүй, өнөө буйгаа болж буй гэж үздэг, замнаж буй замаа хамгийн сайхан арга зам гэж ойлгодог. Нөхцөл байдлыг шүүмжилж, хэлэхээр “Ардчиллын дайсан” хэмээн бархиран дайрцгаадаг. Энэ байдлаа зүй ёсны хөгжлийн үе шат гэж ямар ч эргэлзээгүйгээр бат хатуу итгэдэг. Бидэнд тэгэж итгүүлсэн байна. Бүр өөрөөр байх ямар ч боломжгүй гэж тархи угаасан байна. Энэ бүхэн бол бидний ялагдлын, гашуунаар ялагдсаны үр дүн, баталгаа нотолгоо болно. Харин чухам энэ ялагдал маань түр зуурынх уу, өнө мөнхийн ялагдал уу? гэдэгт л асуудлын мөн чанар нь байгаа. Бид өнөөдөр хараахан цагаан тугаа бариад, хэлээ унжуулаад бүрэн бууж өгчихөөгүй байна. Хөгжлийн гарц эрж хайж, өөр зуураа хэлцэж, хэмлэлдэж буй маань бид гашуун ялагдлаасаа босож ирэх боломж эрж буйн, ялагдалтайгаа нэгмөсөн эвлэрчихээгүйн шинж. Бид нийгмийнхээ суурь тогтолцоог эргэж харахгүйгээр, түүнийг шинэтгэн өөрчлөхгүйгээр энэ гашуун гацаанаас гарах, ялагдлын гүн шокноосоо өндийж ирэх боломжгүй юм. Гэхдээ энэ нь хатуу тоталитор дэглэмийг сэргээн тогтоох, буцаад социализм, коммунизмдаа орох тухай асуудал огтхон ч бус, дангааршин зожигрох бүр ч биш болно. Үндэстнийхээ үнэт зүйл дээр тулгуурласан хөгжлийн нэн тодорхой үзэл санаа, түүндээ таарсан төр, нийгмийн суурь тогтолцоог бүтээх, тэрхүү хөгжлийн үзэл санаагаа хэрэгжүүлэх урт болон ойрын стратеги бүхий зорилтот хөтөлбөрийг гаргах явдал юм. Чухам бидний энэ зун хийх улс төрийн сонголтын гол утга учир нь ийм үндсэн өөрчлөлтийг хийх чадвартай хүчин, хэсэг бүлэг, хүмүүсийг гаргаж ирэх болно. Түүнээс биш бид хуучин намыг өөр намаар өөрчилснөөр, худрагагүй хэдийг шударгадуу хэдээр сольсноор энэ суурь асуудлыг өөрчлөх боломжгүй. Харин бидний хөгжлийн үзэл санаа, суурь тогтолцоо ямар байх хийгээд хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь тусдаа асуудал энд түр орхие... . Эцэст нь хэлэхэд БИД ЯЛАГДСАН АРД ТҮМЭН. Гэхдээ бид энэ ялагдалтайгаа эвлэрч, цагаан туг өргөхийг хүсэхгүй байна. Хүсэхгүйгээр барахгүй бид хөгжиж, сэргэн мандахыг хүсэж байна. Тиймээс л эргэцүүлэн шүүж байгаа болно. Товчдоо бид оршин байна. Б.Номинчимэд