"Чөлөөлөх дайнд Ар Монголын арми Өвөр монголчуудаа чөлөөлж, нэгтгэж авна гэсэн бат бодолтой хил давж байлаа. Тийм ч ухуулга сурталчилгаа их хийсэн дээ. Царцаа онгоцоор цацсан ухуулах хуудаснууд цас шиг бударч харагддаг байлаа. Тэр ухуулах хуудаснууд ерөнхийдөө "Өвөр Монголын ахан дүү нар аа. Та бүхэн Ар Монголтойгоо нэгдэгтүн. Ноёд, баядгүй, хувалз болсон ламгүй, ардын эрхтэй, нийгэм журмаараа амар сайхан жаргацгаая" гэсэн утгатай... Манай цэргийн комиссаруудаар ч их ухуулга хийлгэдэг байлаа. Хэсэг хэсэг болоод явцгаадаг. Өвөрлөгч ардууд ч биднийг байгаагаа дэлгээд угтдаг байв.
Гэтэл Өвөр Монголыг чөлөөлж дууссаны дараа өвөрлөгчид өөрсдөө цаашаа эргэчихсэн юм. Өвөр Монголчуудын дунд нэг санал асуулга маягийн юм болсон юм гэнэ билээ. Тэгсэн зарим нь бид тусдаа байна, бас зарим нь бид Дундад их улстай байна гээд цаашаа санал өгчихсөн байсан гэсэн. Маш цөөхөн Баргууд л Ар монголтойгоо нийгэм журмаараа байна гээд наашаа орж ирсэн. Өвөрлөгчидийг тэгэж хуугаараа цааш эргэхэд дээрх ухуулах хуудас их нөлөөлсөн байх гэж би боддог юм. Ноёд, баяд, ламгүй байна гэхээр зэрэг өнөөх өвөрлөгчидийн ноёд, баяд, лам нар нь бид Ар Монголтой нийлэх юм бол бүгдээрээ толгойгоо авхуулах юм байна, бүгдээрээ буудуулах юм байна гэлцээд олон ардаа ухуулах нь ухуулаад, дарамтлах нь дарамтлаад, захирах нь захираад цаашаа эргэчихсэн юм гэдэг. Тэд ардууддаа "Бид хэрвээ Ар Монголтой нийлэх юм бол бүгдээрээ бурхан шүтээнээ хурааж тавьчихаад, затуур замбараагүй, засаг захиргаагүй болоод, орос эхнэрийн сүүг хөхөцгөөж, салтаанаас нь адис авах юм байна" гэж ухуулга хийж байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд л бүгд цаашаа эргэчихсэн дээ. Тэр үед чинь өвөрлөгчид чинь хамжлагат ёс нь яг хуучнаараа байсан юм шүү дээ.
Өвөр Монголчуудын энэ цаашаа эргэснийг хятадууд ашиглаад, өвөр монголчууд Дундад Улстайгаа байна гэж байна, баталгаа нь энэ байна гээд Сталин багшид илтгэл бичээд зүтгэчихсэн юм гэдэг. Тэгсээр байгаад авчихсан, тэгээд л бид өвөрлөгчидөө алдчихсан юм. Уг нь бид тэднийг чөлөөлөх нь ч чөлөөлчихсөн л дөө...
Дараа нь Мао дарга Сталин багштай уулзах болгондоо Өвөр Монгол Гол улсдаа нийлчихсэн, одоо Ар Монголоо нийлүүлж авна гэдэг байж. Сталин багш сүүлдээ арга ядаад, тэгвэл "Ар Монголчуудаас өөрсдөөс нь асуу. Тэд Өвөр Монголчуудийн адилаар танайтай нийлнэ гэвэл бид татгалзахгүй" гэсэнд Мао маш их баярлажээ. 1945 оны намар Өвөр Монголчууд өөрсдөө саналаараа Дундад улстай нэгдэнэ гэсэнтэй адил, тэдний жишгээр Ар Монголчууд ч бас Дундад Их Улстай нэгдэнэ байх гэж их итгэж байж... Сталин багш эцэг Чойбалсантай уулзахдаа "Мао ингээд байна, та хэд санал асуулга хийх болж байна, яах вэ?" гэсэнд эцэг Чойбалсан "Санаа зоволтгүй ээ. Бид одоо тусгаар тогтнолын болоод нийтээрээ нийгэм журмаар байхын давуу талыг маш сайн ухамсарлан ойлгодог болсон. Өвөрлөгчидийн гашуун түүхийг яагаад ч давтахгүй" гэсэн юм гэнэ билээ. Тэгээд Ар Монголд Тусгаар тогтнолын санал асуулга болж, бид чинь бүтэн сар гутлаа тайлалгүй хөдөөгүүр ухуулга хийгээд явж билээ." гэж энэ Чөлөөлөх дайны үед цэргийн тагнуулын салаанд алба хааж явсан аав маань ярьдаг байв. Зарим нэгэн яриаг тодруулав.
Түүхэн баримтууд сөхөж үзвэл энэ яриа бас огт ор үндэсгүй биш л юм билээ дээ. Гэхдээ нарийн нягталж тодруулах зүйл бишгүй байх. Тухайлбал, Чөлөөлөх дайны үед болон дараах он жилүүдэд Өвөр Монголд ямар ямар үйл явдал болж байсныг бид тэр бүр нарийн судалж байсангүй. Сайн ч мэдэхгүй. Зөвхөн өөрсдийн талаас л энэ түүхэн үйл явдлыг үнэлж дүгнэж ирсэн. Нөгөөтэйгүүр өвөрлөгчидийг цааш нь түлхсэн буруу сурталчилгаа хийж тактикийн алдаа гаргасан талаар манай нам, түүхийн номуудад яагаад огт байдаггүй талаар ч судлах хэрэгтэй юм. Энэ маш том алдааг бодлогоор нуун дарагдуулсан ч байж болох. Эсвэл үнэхээр түүхэн үйл явдалд нөлөөлөхүйц чухал ач холбогдолгүй байв уу? гэх мэт...
Энэ яриаг бататгах мэт мөн нэг ийм яриаг хожим сонссон болно.
Академич Б.Ширэндэв гуай галд хайлж одсон МАХН-ын цагаан байрны гурван давхарт байх танхимд 1997 оны хавар залуустай уулзалт хийхдээ мөн ийн дурсаж билээ.
"... 1945 оны сүүлээр Тусгаар тогтнолын санал асуулга болохын өмнөхөн Хятадаас нэг том сайд нь /сайдын нэрийг тодорхой хэлж байсан/ гурван вагон бэлэгтэй Улаанбаатарт буусан юм. Тэд үндсэндээ ТТ-ын санал асуулгын дүнгээр Ар Монголчууд Дундад улстай нэгдэнэ гэдэгт маш итгэлтэй байсан. Өмнөхөн нь Өвөр Монгол хятадад нэгдчихсэн байсан. Тэр жишээ давтагдана гэж тэд итгэлтэй байв. Тэгээд хятадуудын хувьд маш том энэ түүхэн үйл явдлыг тэмдэглэж Улаанбаатарт хөлтэй найр хурим хийх, Ар Монголын ЗАРИМ /зарим гэдгийг зориуд онцолж хэлж байв/ том хүмүүст их хэмжээний бэлэг өгөх төлөвлөгөөтэй байж. Тэгтэл ТТ-ын санал асуулгын дүн тэдний бодож байснаас таг эсрэг гарсанд бүр шоконд ороод, 3 вагон бэлгээ лацтай чигт нь буцааж аваад явсан даа... Зөвхөн Улаанбаатарт ирсэн Хятадын төлөөлөгчид төдийгүй хятад даяараа шоконд орж байсан үе байлаа... Харин бид энд Монгол даяараа хөл газарт хүрэхгүй баярлан хөөрч байв. Би тэгэхэд тэр ТТ-ын санал хураах комиссын Нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв" гэж....
Б.Ширэндэв гуайн энэ ярианы бичлэг 7 сарын нэгний галд хайлчихаагүй бол хуучнаар МАХН-ын Төв Архивт хадгалагдаж байх учиртай. Өөр олон нарийн ширийн зүйлс ярьсан. Энэ ярианы тэмдэглэлийг би өөрийн гараар хийж, Намын архивт шилжүүлж байлаа. Арваад хуудас болж байсан...
Б.Номинчимэд
Гэтэл Өвөр Монголыг чөлөөлж дууссаны дараа өвөрлөгчид өөрсдөө цаашаа эргэчихсэн юм. Өвөр Монголчуудын дунд нэг санал асуулга маягийн юм болсон юм гэнэ билээ. Тэгсэн зарим нь бид тусдаа байна, бас зарим нь бид Дундад их улстай байна гээд цаашаа санал өгчихсөн байсан гэсэн. Маш цөөхөн Баргууд л Ар монголтойгоо нийгэм журмаараа байна гээд наашаа орж ирсэн. Өвөрлөгчидийг тэгэж хуугаараа цааш эргэхэд дээрх ухуулах хуудас их нөлөөлсөн байх гэж би боддог юм. Ноёд, баяд, ламгүй байна гэхээр зэрэг өнөөх өвөрлөгчидийн ноёд, баяд, лам нар нь бид Ар Монголтой нийлэх юм бол бүгдээрээ толгойгоо авхуулах юм байна, бүгдээрээ буудуулах юм байна гэлцээд олон ардаа ухуулах нь ухуулаад, дарамтлах нь дарамтлаад, захирах нь захираад цаашаа эргэчихсэн юм гэдэг. Тэд ардууддаа "Бид хэрвээ Ар Монголтой нийлэх юм бол бүгдээрээ бурхан шүтээнээ хурааж тавьчихаад, затуур замбараагүй, засаг захиргаагүй болоод, орос эхнэрийн сүүг хөхөцгөөж, салтаанаас нь адис авах юм байна" гэж ухуулга хийж байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд л бүгд цаашаа эргэчихсэн дээ. Тэр үед чинь өвөрлөгчид чинь хамжлагат ёс нь яг хуучнаараа байсан юм шүү дээ.
Өвөр Монголчуудын энэ цаашаа эргэснийг хятадууд ашиглаад, өвөр монголчууд Дундад Улстайгаа байна гэж байна, баталгаа нь энэ байна гээд Сталин багшид илтгэл бичээд зүтгэчихсэн юм гэдэг. Тэгсээр байгаад авчихсан, тэгээд л бид өвөрлөгчидөө алдчихсан юм. Уг нь бид тэднийг чөлөөлөх нь ч чөлөөлчихсөн л дөө...
Дараа нь Мао дарга Сталин багштай уулзах болгондоо Өвөр Монгол Гол улсдаа нийлчихсэн, одоо Ар Монголоо нийлүүлж авна гэдэг байж. Сталин багш сүүлдээ арга ядаад, тэгвэл "Ар Монголчуудаас өөрсдөөс нь асуу. Тэд Өвөр Монголчуудийн адилаар танайтай нийлнэ гэвэл бид татгалзахгүй" гэсэнд Мао маш их баярлажээ. 1945 оны намар Өвөр Монголчууд өөрсдөө саналаараа Дундад улстай нэгдэнэ гэсэнтэй адил, тэдний жишгээр Ар Монголчууд ч бас Дундад Их Улстай нэгдэнэ байх гэж их итгэж байж... Сталин багш эцэг Чойбалсантай уулзахдаа "Мао ингээд байна, та хэд санал асуулга хийх болж байна, яах вэ?" гэсэнд эцэг Чойбалсан "Санаа зоволтгүй ээ. Бид одоо тусгаар тогтнолын болоод нийтээрээ нийгэм журмаар байхын давуу талыг маш сайн ухамсарлан ойлгодог болсон. Өвөрлөгчидийн гашуун түүхийг яагаад ч давтахгүй" гэсэн юм гэнэ билээ. Тэгээд Ар Монголд Тусгаар тогтнолын санал асуулга болж, бид чинь бүтэн сар гутлаа тайлалгүй хөдөөгүүр ухуулга хийгээд явж билээ." гэж энэ Чөлөөлөх дайны үед цэргийн тагнуулын салаанд алба хааж явсан аав маань ярьдаг байв. Зарим нэгэн яриаг тодруулав.
Түүхэн баримтууд сөхөж үзвэл энэ яриа бас огт ор үндэсгүй биш л юм билээ дээ. Гэхдээ нарийн нягталж тодруулах зүйл бишгүй байх. Тухайлбал, Чөлөөлөх дайны үед болон дараах он жилүүдэд Өвөр Монголд ямар ямар үйл явдал болж байсныг бид тэр бүр нарийн судалж байсангүй. Сайн ч мэдэхгүй. Зөвхөн өөрсдийн талаас л энэ түүхэн үйл явдлыг үнэлж дүгнэж ирсэн. Нөгөөтэйгүүр өвөрлөгчидийг цааш нь түлхсэн буруу сурталчилгаа хийж тактикийн алдаа гаргасан талаар манай нам, түүхийн номуудад яагаад огт байдаггүй талаар ч судлах хэрэгтэй юм. Энэ маш том алдааг бодлогоор нуун дарагдуулсан ч байж болох. Эсвэл үнэхээр түүхэн үйл явдалд нөлөөлөхүйц чухал ач холбогдолгүй байв уу? гэх мэт...
Энэ яриаг бататгах мэт мөн нэг ийм яриаг хожим сонссон болно.
Академич Б.Ширэндэв гуай галд хайлж одсон МАХН-ын цагаан байрны гурван давхарт байх танхимд 1997 оны хавар залуустай уулзалт хийхдээ мөн ийн дурсаж билээ.
"... 1945 оны сүүлээр Тусгаар тогтнолын санал асуулга болохын өмнөхөн Хятадаас нэг том сайд нь /сайдын нэрийг тодорхой хэлж байсан/ гурван вагон бэлэгтэй Улаанбаатарт буусан юм. Тэд үндсэндээ ТТ-ын санал асуулгын дүнгээр Ар Монголчууд Дундад улстай нэгдэнэ гэдэгт маш итгэлтэй байсан. Өмнөхөн нь Өвөр Монгол хятадад нэгдчихсэн байсан. Тэр жишээ давтагдана гэж тэд итгэлтэй байв. Тэгээд хятадуудын хувьд маш том энэ түүхэн үйл явдлыг тэмдэглэж Улаанбаатарт хөлтэй найр хурим хийх, Ар Монголын ЗАРИМ /зарим гэдгийг зориуд онцолж хэлж байв/ том хүмүүст их хэмжээний бэлэг өгөх төлөвлөгөөтэй байж. Тэгтэл ТТ-ын санал асуулгын дүн тэдний бодож байснаас таг эсрэг гарсанд бүр шоконд ороод, 3 вагон бэлгээ лацтай чигт нь буцааж аваад явсан даа... Зөвхөн Улаанбаатарт ирсэн Хятадын төлөөлөгчид төдийгүй хятад даяараа шоконд орж байсан үе байлаа... Харин бид энд Монгол даяараа хөл газарт хүрэхгүй баярлан хөөрч байв. Би тэгэхэд тэр ТТ-ын санал хураах комиссын Нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв" гэж....
Б.Ширэндэв гуайн энэ ярианы бичлэг 7 сарын нэгний галд хайлчихаагүй бол хуучнаар МАХН-ын Төв Архивт хадгалагдаж байх учиртай. Өөр олон нарийн ширийн зүйлс ярьсан. Энэ ярианы тэмдэглэлийг би өөрийн гараар хийж, Намын архивт шилжүүлж байлаа. Арваад хуудас болж байсан...
Б.Номинчимэд
1 comment:
Естой сайхан буудаж байх шив дээ. Элэг аваад хаячихлаа.
1945 онд нэгэн хятадын эрхэм 3 вагон ачааг вагонтой нь цуг оосорлоод говийн элсэн дундуур чирээд Улаанбаатарт иржээ дээ. Мундаг хятад вээ?
1945 онд ямар ч төмөр зам Монголд байгаагүй. Бүгдийг санаагаараа зохиож, эсвэл академич Ширэндэв гуай зөнөсөн байж. :((
Post a Comment