Чингис хааны их сvлд цагаан туг байжээ. Аян дайны байдалд авнив тохируулан их цагаан сvлдтэйгээ хамт арслан, хий морь, шонхор, бар зэрэг амьтны дvрстэй туг хиур хэрэглэдэг байв.
Монголчууд угаасаа цэнхэр єнгєнд дуртай, тvvнийгээ ч алдаагvй, их хааныхаа сургаал зааврыг ч мартаагvй єдий хvрчээ. Тиймээс ч одоо хэр нь сануулж байдаг их хааны хуулийг хэн ч гэсэн дагаж мєрдвєл зохилтой
санагдана. Хулгай хийсэн, хvн алсан; завхайрсан зэрэг бусад олон гэмт vйлдлийг гэсгээн цээрлvvлэх ял шийтгэлийн жагсаалт хууль тогтоомж бvхний хуудсанд одоо ч дурайж л байдаг. Тvvнчлэн тєрийн vйлс, ихэс дээдэст тавигдах шаардлага, улс орноо дэгжvvлэх тухай их хааны тогтоосон хууль цааз олон буй.
Чингис хаан хаад ноёдын бардам дээрэлхvv занг номхотгохын тулд сvржин их цол хэргэм хэрэглэхийг хориглосон байдаг. Гагцхvv бурханд итгэдэг нь л vнэн бол шашин шvтэх, vг хэлэх эрх чєлєєтэй байжээ. Шашны хэргэм зэрэгтэн, эмч нар олон нийтийн ажлаас чєлєєлєгдєнє. Тагнуулч, худлаа гэрчлэгч, илбэч, хээл хахууль авагч нар цаазлагдах ёстой байв. Гэр бvл болох тухайд гэвэл нэг, хоёрдугаар vеийн тєрєл хvмvvс хоорондоо гэр бvл болох хориотой байв. Хvндэтгэх ёсыг эрхэмлэх vvднээс монгол хvнийг зарцаар ажиллуулахыг хориглосон байв. Чингис хаан хатуу ундааг хэрэглэх явдлыг янз бvрээр хязгаарлах, тvvнийг огт бvv уугтун гэж уриалах зэргээр архидан согтуурах явдлын эсрэг шийдвэртэй тэмцэж байв. Тvvнчлэн мухар сvсгийг арилгах, нvvдэлчин хvн амын дунд зочломтгой заншил дэлгэрvvлэх, их гvрний уудам нутаг дээгvvр зорчиход аюулгvй байдал хангах зорилготой заалтууд ч бий. Тvvнчлэн айл єрхvvдийг аравт, зуут, мянгатад хуваагаад, нvvх нутаг бэлчээрийг ч тогтоожээ. Жингийн их замын дагуу єртєє байгуулж, харуул хамгаалалт тавьсан, нэг єдєрчийн газар болгонд єртєєний хэл буудал байгуулсан байв. Цэргийг аравт, зуут, мянгат, тvмт гэж хуваажээ. Оногдсон байраа хаяж явсан аливаа дарга цаазлагдах ёстой.
Бидэнд уламжлагдан ирсэн бvх баримт сэлтээс vзэхэд Чингис хаан vнэхээр аугаа их удирдагч, бvтээн байгуулагч байжээ.
"Биднийг монголчуудаас ертєнцийн эзэн аврах болтугай" гэсэн бичиг эвдэрч сvйдсэн хотуудаас олддог байжээ. Данийн загасчид монголчуудьм довтолгооноос айгаад загас барихаар далайд гарахаа больсон байв. XIII зуунд Европт анх хvрсэн монголчуудын тухай тодорхойлолт ийм байв. "Хvмvvний баяр жаргалыг хэт удаан vргэлжлvvлэхгvйн тулд, ертєнцийн амар амгалан байдлыг "орилоон чарлаан" vгvйгээр дэндvv удаан байлгахгvйн тулд энэ жил (єєрєєр хэлбэл 1240 онд) жинхэнэ шулмасын vзэшгvй муухай vре, єєрєєр хэлбэл уул хадаар хvрээлэгдсэн бэлчээр нутгаасаа сад тавьсан тоо томшгvй олон татаар цэрэг айсуй. Газар дэлхийг дэвхрэг мэт бvрхсэн тэд Европын дорнод хэегийг аймшигтайгаар цєлмєн хоослоод, гал мэсийн хvчээр тэр нутгийг цєл болгон хувиргаж байна. Тэд хvний шинжгvй араатан тєрхтэй, тэднийг хvн гэхээс илvv мангас гэвэл зохино. Тэд цусанд шунамхай, vvнийг согтотлоо сороод нохой, хvний махыг тасар татан зулгааж залгилна. Тэд бухын арьсан хувцастай, хавтгай тємєр зэвеэгтэй, бие намхан, бvдvvн, бахим чийрэг, бяралхаг, нvцгэн хэнхдэг цээжээ хєє хуягаар халхалсан тул ялагдашгvй. Мал сvргийнхээ халуун цусаар ундаална, адуу нь товир тарган, навч мєчир модыг ч мэрээд идчихнэ. Харин тэд богино хєлтэй учраас гурван гишгvvр дамжин том мориндоо мордоно... Тэдэнд хууль ёс гэж байхгvй, тохь тухтай орчин гэдгийг vл мэднэ. Арслан барсаас ч илvv догшин хэрцгий амьтад... Тэд хєгшид, хvvхэд, эр эм, эрхтэн дархтныг vл єршєєнє. Тэдэнтэй vг хэлээр оилголцох арга байхгvй. Тэд саяхан болтол нутаг орноосоо гадагш цухуйдаггvй байсан учраас тэдний хэлийг мэддэг хvн байхгvй, тэд ч бусдын хэлийг vл мэднэ. Ийм нєхцєлд хvн хvнтэйгээ харилцдаг ёсоор тэдний зан заншил, ёс журмыг мэдэх арга байхгvй. Тэд мал сvргээ дагаад, эхнэрээ дагуулаад энд тэндгvй тэнvvчилж явна. Эхнэрvvд нь ч гэсэн эрчvvдээсээ дутуугvй тулалдана. Чухам ийм л амьтад Христосын шашинтан бvхнийг гутаан доромж-лохоор замдаа тохиолдсон бvхнийг цєлмєн хоосолж, эвдлэн сvйтгэж, айлган сvрдvvлж, тохиолдсон бvхэнд хорсол зэвvvцэл тєрvvлеээр аянга цахилгаан мэт хурдан айсуй" гэж Матью Парис бичсэн байдаг.
Монголчуудаас єєрсдєєс нь ємнє Европт хvрч айдас хvйдэс тєрvvлеэн аймшигт мэдээ ийм байжээ. Хvмvvс "татаар" гэдэг нэг vгийг сонсоод л дагжин чичирч байв. Тэднийг бурхны цээрлэл хэмээн vзнэ. Хуучны зохиолчид тэднийг "Бурхны сорилт", хумvvсийг залхаан цээрлvvлэхээр илгээгдсэн шулмасууд хэмээн нэрлэж байлаа.
Европ дахин монголчуудыг хvн хэмээн vзсэнгvй, тэдний єшєєтєн буюу ердийн дайсан байх нь нэр тєрд харш, тэд бол ер бусын хачин амьтад гэж vзэн ядаж байв. Тэр цагт европ хvмvvс монголчууд нохой толгойтой, хvний махаар хооллодог гэдэгт vнэхээр итгэж байжээ. Европт татаарууд хvрч очихоос ємнє ийм аймшигт цуурхал туе тивийг нємрєн авсан байлаа. Ийм цуурхлыг хэд дахин єсгєн, энэ бол хvн тєрєлх-тєнд учирч буй аюул хэмээн ухаарсан учраас жишээ нь Данийн загасчид монголчуудаас айгаад далайд гарахаа больсон байж шvv дээ.
Дорнодын алс хязгаарт ч, Єрнєдийн зах хязгаарт ч, Номхон далайн хєвєєгєєр ч, Хар тэнгисийн захаар ч иймэрхvv л байдал ажиглагдаж байлаа. Тэр vеийн Хятадын нэг тvvхч "Хорвоо ертєнц бvтсэн цагаас нааш нэг ч vндэстэн одоогийн монголчууд шиг ийм хvчирхэг байгаагvй юм. Тэд бvхэл бvтэн улс гvрнийг євс зулгаахаас хялбархан хядан дуусгаж байна. Vvнийг тэнгэр яагаад тэвчиж байна вэ" хэмээн дуу алдан бичсэн байдаг.
Єєр нэг зохиогч Ази болон Дорнод Европт монголчуудаас зєвшєєрєл аваагvй бол нохой ч хуцахгvй гэдэг алдартай хэллэгээр монголчуудын ноёрхлын нєлєєг тодорхойлсон байдаг. Бvх Азийг эзлээд Европын хаяанд тулж очсон Монголын байлдан дагуулалт нэн сvртэй болж ирсэн тул Европын эрх мэдэлтнvvд тулгарсан аюулаас сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авбал зохих талаар хоорондоо идэвхтэй зєвлєлдєх болов. Тэгээд энэхvv хvн урегалыг нэг ч улс ганцаараа тогтоон барьж vл чадах тул тvvний эсрэг хамтран тэмцэхээр шийдвэрлэжээ. Аймшигт Монголчуудын довтолгооныг няцаах зорилгоор Ромын эзэн хаан N Фредерикийн
Христосын шашин шvтдэг бvхэнд хандаж гаргасан уриалгаас єєр Европын том гvрнvvдийн дотор Монголын vй тvмэн цэргийн тєрvvлсэн аймшгийг илтгэн харуулдаг баримт бичиг байхгvй. Энэ бол "Байлдаанд орохдоо баатарлаг Герман, аймшиггvй зоригт дайчдыг бойжуулагч Франц, дайчин Испани, тэнгисийн цэрэг, хєлєг онгоцоороо хvчирхэг Англи, Крит, Сицили, зэрлэг Иберни (Ирланд), хvйтэн Норвег улсуудад хандаж алс холын Монголоос Европт хvрч ирсэн нvvдэлчид-байлдан дагуулагчдын эсрэг олон vндэстний загалмайтны аян дайн зохион байгуулахыг уриалсан" илгээлт бичиг юм шvv дээ.
Энэ илгээлт бичгээс авсан ишлэл 1240 онд Европыг нємєрсєн "Монголын аймшиг"-ийг нэн тодорхой товойлгон харуулна. Эзэн хаан цааш бичсэн нь "Хатуу ширvvн уур амьегалтай нєхцєлд он удаан жил нуугдан оршиж байсан ертєнцийн зах хязгаар нутгаасаа сад тавин гарсан ард тvмэн умар зvгийн орнууд руу довтлон орж, дэвхрэгийн нvvдэл мэтээр нємрєн авчээ. Энэ догшин арьстан хаанаас татаар нэрээ авеныг хэн ч vл мэднэ. Гэвч нvгэл vйлдсэн хvмvvсийг залхаан цээрлvvлэх, тэр ч байтугай Христосын шашныг устгах зэвеэг болгон хэрэглэхээр ертєнцийн эзэн тэднийг эрт балар цагаас нааш хаацайлсаар ирсэн байж болох юм гэдэг нь маргаангvй юм. Энэ догшин, зэрлэг бvдvvлэг vндэстэнд хvн тєрєлхтний хууль ёсны тухай мэдлэг єчvvхэн ч байхгvй. Гэвч тэдэнд газрын бурхан гэж нэрлэгдсэн удирдагч байх бєгєєд тэд тvvнийхээ хэлеэн болгоныг сохроор дагаж мєрдєнє. Намхан, бахим чийрэг биетэй, тэвчээр хатуужил ихтэй, vнэнч шударга, удирдагчийнхаа єчvvхэн тєдий дохио зангаагаар сэтгэшгvй их аюул руу далдиралгvй орох зоригтой хvмvvс. Царай дугуй, нvд онигор, дуу их. Тэдний хашгирах дуун зvрхэнд нь бургилан буй уур хилэнгийн охь гэлтэй. Шар, илжиг, адууны ширээр хийснээс єєр хувцас мэдэхгvй, хайш яйш хавтгай болгосон бvдvvлэг зурвас тємрєєс єєр зэвеэг тэдэнд саяхан болтол байсангvй. Гэвч тэд Христосын шашинтнаас дээрэмдэн авсан зэвеэг хэрэглэх болсныг би харамсан хэлэхээс єєр аргагvй болж байна. Бодвоос удахгvй ертєнцийн эзний уур хилэн бидэн дээр бууж ирэхэд тэр зэрлэгvvд манай зэр зэвсгээр биднийг шившигтэйгээр алж устгах нь байна шvv. Татарууд аргамаг сайхан хvлэг морьд унаж, амтат сайхан идээ зооглож, тансаг сайхан хувцас ємсєж явна, одоо. Тэд зvйрлэшгvй мэргэн харваачид гэнэ. Бас адуу нь євс ногоо байхгvй бол модны мєчир, vндсийг хvртэл малтаж идээд юу ч болоогvй юм шиг тарган цатгалан хэвээрээ явдаг гэнэ".
Европ дахин монголчуудыг ингэж vнэлжээ. Vvнээс хойш цаг хугацаа улиран єнгєрєх бvр vнэлэлт дvгнэлт єєрчлєгдєн, тодорхой болж иржээ. Жишээ нь, Тимур урьдын зєвхєн эвдлэн сvйтгэгч гэдэг vнэлэлтийн оронд Францын эрдэмтэн Груссээс шал єєр тодорхойлолт авсан байх юм. Тухайлбал, Тимур бол Иран-Энэтхэгийн их соёлын нєлєє, хатуужил тэвчээр хоёрыг хослуулж чадсанаараа Энэтхэг-Ираны Ертєнцийн хамгийн тод нэгэн болсон юм гэж Грусс бичсэн буй. Энэ ухаалаг эрдэмтэн барлас омгоос тєрсен, Чингис хааны гуч хvvгийн тухай ийм тодорхойлолтыг бидэнд vлдээжээ.
Тvvн лугаа дэлхий дахины олон удирдагч эхлээд яаран муулагдсанаа гэнэт шал єєр дvр тєрхтэй болон хувирч байсан нь vнэн билээ. Оросын тvvхэнд Догшин Иван, Их Петр нар ч тиим байгаагvй гэж vv.
Монголчуудын удам угсаа, салаа салбарын тухай vнэлэлт дvгнэлтийг Пруссын тодорхойлолтоор эхэлж, Плано Карпини Монголын хаадын урлаг, шинжлэх ухаанд анхаарал тавьдаг байсан тухай тэмдэглэлээр тєгсгєж болох байна. Уг нь атгаг хэлтгий vзлээр тvvнийг харгис хэрцгий дарангуйлагч гэх хандлага заримдаа гарч байсан нь мэдээж боловч эцэстээ их гvрнийг нэптэгч, соёлтой удирдагч гэсэн гэрэл гэгээтэй дvрслэл давамгайлах болсон бєгєєд Акбарын тухай тэр нааштай дvгнэлт дээр шинэ цагийн зохиол бvтээл шинэ vнэт дvгнэлт нэмсээр байна. Уг vндсээрээ шударга ардын билиг аугаа их эзэн хаан гэж дvрсэлдгийг Ариун хутагт хэмээн єєрчилсєн. Ийнхvv ард тvмэн аугаа их хєвгvvдээ vеийн vед хvндэтгэн дээдэлсээр ирсэн болой.
Тухайн vеийн жуулчдын vлдээсэн монголчуудын тухай єєр тодорхойлолтууд байдгийг би мэднэ. Vнэтэй ч таатай ч олон мэдээлэл байдаг юм даг. Хvнийг энэрэхгvй, єєрийг vл ойшоон ойр дотныхондоо туслах тухай Бодисадва нарын бvх сургаал номлолыг агуулсан монгол ном судар олон байдгийг саная. Несториан шашны vеийг ч саная. Нэг vгээр хэлэхэд хvчирхэг, эрэлхэг хатуужилтай ард тvмний амьдралд vнэхээр байсан бvхэн яавч мартагдахгvй нь лавтай.
Монгол орноор хєндлєн гулд аялан явахын зуур ямар сайхан мєчvvд тохиолдож байсныг бид дурсан санаж байдаг аа. Ринчен хэмээх монгол хvн элэгсэг дотно угтан мэндэлж байсныг би мартаагvй. Энэ буурал євгєний хэлсэн "гэрэл харанхуйг гийгvvлнэ" гэдэг цогтой уг тун ч гvн утгатай билээ. Дээрэмчидтэй тулгарахад монголчууд эрэлхэг зоригтойгоо харуулдаг байсныг санаж байна. Саин дураараа эрдэнэс хандивлан суварга босгож байсныг ч би мартаагvй.
Ийнхvv дурсан санах аваас маш олон зvйлийн тухай бичиж болох байна. Ард тvмэн хэчнээн єєрчлєгдєн хувирлаа ч гэсэн тvvний vндсэн шинж vл арилна. Бусад олон ард тvмэн ч ийм байдгийг бид ажигладаг. Нєхцєл байдал єєрчлєгдєнє, жаргал зовлон ч ээлжлэн солигдоно, харин ард тvмний сvнс сvлд л хэвээр байна. Ард тvмний сvлд хийморийг эртний дуунаас, vлгэр домгоос олж vзэх болно. Ард тvмний энэ мєнхийн ой дуртгалаас та бvхэн тун сайн тодорхойлолтыг олж vзэх болно.
Хэрвээ та бvхэн Монголын хаадын хуулийг мэддэг бол, хэрвээ энэ ард тvмний баатарлаг туульсыг санаж байгаа бол тэр бvхэнд буурьтай, эрэлхэг, цагийн хувиралд ажирдаггvй тэвчээр хатуужлын vлгэр жишээ агуулагдаж байдгийг анзаарах байх. Хэрвээ єнгєрсєн цагийн тухай энэ бvх мэдэгдэхvvн тань орчин цагийн мэдээллийн урсгалд туугдан арилчихаагvй бол энх цагийн аж байдлаа цогцлуулан энэ ард тvмэнд туслах хvсэл тєрєхгvй гэж vv.
Урьд нэгэн цагт монголчууд цаг vеийн нєхцєл байдлын улмаас, бас сэтгэлгээний хєєрєлдєє автагдан алсын эрэлд мордсон хэрэг. Тvвээний цаадах харгана сайхан" гэгчээр холын юм хорхой хєдєлгєдєг удаа бий. Харин орчин цагийн монголчууд єєрийн газар нутгийн баялагт анхаарлаа хандуулах цаг болжээ. Єєрийн гэснийгээ танин мэдэж, хувь заяагаар оногдсон бvхнийгээ vнэлж цэгнэж сурна гэдэг бол бас их гавьяа мэн.
Монгол гэгч орон "алсын алсад" оршдог тулдаа єєрийн дотоодын нєєц баялгийг ашиглаагvй єдий хvрч. Ашиглаагvй гэдэг бол vрэн таран хийж бараагvй гэсэн vг. Тиим учраас тvмний анхаарал Монгол руу чиглэж байна. Харин тэр анхаарал нь сайн санааны найрсаг анхаарал байгаасай.
Єнєєх алдаатай цуурхлаас vvдсэн "Монголчуудаас-биднийг ертєнцийн эзэн аврах болтугай" гэж одоо хэн ч залбирахгvй, харин гvнзгий сэтгэдэг хvн бvхэн энэ ард тvмний энхийн сэргэн мандалд чин сэтгэлээсээ талархаж байгаа нь лавтай. Шамбалын хаан Рэгдэнжав хєлєг морио унаад давхиж явна. (1927 онд Улаанбаатарт байхдаа бvтээгээд Монгол Улсын Засгийн газарт бэлэглэсэн "Улаан хvлэгт баатар" гэдэг уран зургийнхаа баатрыг хэлсэн бололтой. Энэ зураг нь одоо Дvрслэх урлагийн музейд бий) 1927 онд надад vзэгдсэн энэ Их ламыг монголчууд vл умартана. Туvнээс гадна "Нар гарах зvгт орших, сvхээр цавчсан ч vл арилах бичигтэй бичигт цагаан чулууны тухай" Молон тойны зєгнєн хэлсэн vг ч биелэх нь лавтай.
Н.К.РЕРИХ
1935 оны хоёрдугаар сарын 22. Бээжин.
.
Орчуулсан Д.Бадамням...
Монголчууд угаасаа цэнхэр єнгєнд дуртай, тvvнийгээ ч алдаагvй, их хааныхаа сургаал зааврыг ч мартаагvй єдий хvрчээ. Тиймээс ч одоо хэр нь сануулж байдаг их хааны хуулийг хэн ч гэсэн дагаж мєрдвєл зохилтой
санагдана. Хулгай хийсэн, хvн алсан; завхайрсан зэрэг бусад олон гэмт vйлдлийг гэсгээн цээрлvvлэх ял шийтгэлийн жагсаалт хууль тогтоомж бvхний хуудсанд одоо ч дурайж л байдаг. Тvvнчлэн тєрийн vйлс, ихэс дээдэст тавигдах шаардлага, улс орноо дэгжvvлэх тухай их хааны тогтоосон хууль цааз олон буй.
Чингис хаан хаад ноёдын бардам дээрэлхvv занг номхотгохын тулд сvржин их цол хэргэм хэрэглэхийг хориглосон байдаг. Гагцхvv бурханд итгэдэг нь л vнэн бол шашин шvтэх, vг хэлэх эрх чєлєєтэй байжээ. Шашны хэргэм зэрэгтэн, эмч нар олон нийтийн ажлаас чєлєєлєгдєнє. Тагнуулч, худлаа гэрчлэгч, илбэч, хээл хахууль авагч нар цаазлагдах ёстой байв. Гэр бvл болох тухайд гэвэл нэг, хоёрдугаар vеийн тєрєл хvмvvс хоорондоо гэр бvл болох хориотой байв. Хvндэтгэх ёсыг эрхэмлэх vvднээс монгол хvнийг зарцаар ажиллуулахыг хориглосон байв. Чингис хаан хатуу ундааг хэрэглэх явдлыг янз бvрээр хязгаарлах, тvvнийг огт бvv уугтун гэж уриалах зэргээр архидан согтуурах явдлын эсрэг шийдвэртэй тэмцэж байв. Тvvнчлэн мухар сvсгийг арилгах, нvvдэлчин хvн амын дунд зочломтгой заншил дэлгэрvvлэх, их гvрний уудам нутаг дээгvvр зорчиход аюулгvй байдал хангах зорилготой заалтууд ч бий. Тvvнчлэн айл єрхvvдийг аравт, зуут, мянгатад хуваагаад, нvvх нутаг бэлчээрийг ч тогтоожээ. Жингийн их замын дагуу єртєє байгуулж, харуул хамгаалалт тавьсан, нэг єдєрчийн газар болгонд єртєєний хэл буудал байгуулсан байв. Цэргийг аравт, зуут, мянгат, тvмт гэж хуваажээ. Оногдсон байраа хаяж явсан аливаа дарга цаазлагдах ёстой.
Бидэнд уламжлагдан ирсэн бvх баримт сэлтээс vзэхэд Чингис хаан vнэхээр аугаа их удирдагч, бvтээн байгуулагч байжээ.
"Биднийг монголчуудаас ертєнцийн эзэн аврах болтугай" гэсэн бичиг эвдэрч сvйдсэн хотуудаас олддог байжээ. Данийн загасчид монголчуудьм довтолгооноос айгаад загас барихаар далайд гарахаа больсон байв. XIII зуунд Европт анх хvрсэн монголчуудын тухай тодорхойлолт ийм байв. "Хvмvvний баяр жаргалыг хэт удаан vргэлжлvvлэхгvйн тулд, ертєнцийн амар амгалан байдлыг "орилоон чарлаан" vгvйгээр дэндvv удаан байлгахгvйн тулд энэ жил (єєрєєр хэлбэл 1240 онд) жинхэнэ шулмасын vзэшгvй муухай vре, єєрєєр хэлбэл уул хадаар хvрээлэгдсэн бэлчээр нутгаасаа сад тавьсан тоо томшгvй олон татаар цэрэг айсуй. Газар дэлхийг дэвхрэг мэт бvрхсэн тэд Европын дорнод хэегийг аймшигтайгаар цєлмєн хоослоод, гал мэсийн хvчээр тэр нутгийг цєл болгон хувиргаж байна. Тэд хvний шинжгvй араатан тєрхтэй, тэднийг хvн гэхээс илvv мангас гэвэл зохино. Тэд цусанд шунамхай, vvнийг согтотлоо сороод нохой, хvний махыг тасар татан зулгааж залгилна. Тэд бухын арьсан хувцастай, хавтгай тємєр зэвеэгтэй, бие намхан, бvдvvн, бахим чийрэг, бяралхаг, нvцгэн хэнхдэг цээжээ хєє хуягаар халхалсан тул ялагдашгvй. Мал сvргийнхээ халуун цусаар ундаална, адуу нь товир тарган, навч мєчир модыг ч мэрээд идчихнэ. Харин тэд богино хєлтэй учраас гурван гишгvvр дамжин том мориндоо мордоно... Тэдэнд хууль ёс гэж байхгvй, тохь тухтай орчин гэдгийг vл мэднэ. Арслан барсаас ч илvv догшин хэрцгий амьтад... Тэд хєгшид, хvvхэд, эр эм, эрхтэн дархтныг vл єршєєнє. Тэдэнтэй vг хэлээр оилголцох арга байхгvй. Тэд саяхан болтол нутаг орноосоо гадагш цухуйдаггvй байсан учраас тэдний хэлийг мэддэг хvн байхгvй, тэд ч бусдын хэлийг vл мэднэ. Ийм нєхцєлд хvн хvнтэйгээ харилцдаг ёсоор тэдний зан заншил, ёс журмыг мэдэх арга байхгvй. Тэд мал сvргээ дагаад, эхнэрээ дагуулаад энд тэндгvй тэнvvчилж явна. Эхнэрvvд нь ч гэсэн эрчvvдээсээ дутуугvй тулалдана. Чухам ийм л амьтад Христосын шашинтан бvхнийг гутаан доромж-лохоор замдаа тохиолдсон бvхнийг цєлмєн хоосолж, эвдлэн сvйтгэж, айлган сvрдvvлж, тохиолдсон бvхэнд хорсол зэвvvцэл тєрvvлеээр аянга цахилгаан мэт хурдан айсуй" гэж Матью Парис бичсэн байдаг.
Монголчуудаас єєрсдєєс нь ємнє Европт хvрч айдас хvйдэс тєрvvлеэн аймшигт мэдээ ийм байжээ. Хvмvvс "татаар" гэдэг нэг vгийг сонсоод л дагжин чичирч байв. Тэднийг бурхны цээрлэл хэмээн vзнэ. Хуучны зохиолчид тэднийг "Бурхны сорилт", хумvvсийг залхаан цээрлvvлэхээр илгээгдсэн шулмасууд хэмээн нэрлэж байлаа.
Европ дахин монголчуудыг хvн хэмээн vзсэнгvй, тэдний єшєєтєн буюу ердийн дайсан байх нь нэр тєрд харш, тэд бол ер бусын хачин амьтад гэж vзэн ядаж байв. Тэр цагт европ хvмvvс монголчууд нохой толгойтой, хvний махаар хооллодог гэдэгт vнэхээр итгэж байжээ. Европт татаарууд хvрч очихоос ємнє ийм аймшигт цуурхал туе тивийг нємрєн авсан байлаа. Ийм цуурхлыг хэд дахин єсгєн, энэ бол хvн тєрєлх-тєнд учирч буй аюул хэмээн ухаарсан учраас жишээ нь Данийн загасчид монголчуудаас айгаад далайд гарахаа больсон байж шvv дээ.
Дорнодын алс хязгаарт ч, Єрнєдийн зах хязгаарт ч, Номхон далайн хєвєєгєєр ч, Хар тэнгисийн захаар ч иймэрхvv л байдал ажиглагдаж байлаа. Тэр vеийн Хятадын нэг тvvхч "Хорвоо ертєнц бvтсэн цагаас нааш нэг ч vндэстэн одоогийн монголчууд шиг ийм хvчирхэг байгаагvй юм. Тэд бvхэл бvтэн улс гvрнийг євс зулгаахаас хялбархан хядан дуусгаж байна. Vvнийг тэнгэр яагаад тэвчиж байна вэ" хэмээн дуу алдан бичсэн байдаг.
Єєр нэг зохиогч Ази болон Дорнод Европт монголчуудаас зєвшєєрєл аваагvй бол нохой ч хуцахгvй гэдэг алдартай хэллэгээр монголчуудын ноёрхлын нєлєєг тодорхойлсон байдаг. Бvх Азийг эзлээд Европын хаяанд тулж очсон Монголын байлдан дагуулалт нэн сvртэй болж ирсэн тул Европын эрх мэдэлтнvvд тулгарсан аюулаас сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авбал зохих талаар хоорондоо идэвхтэй зєвлєлдєх болов. Тэгээд энэхvv хvн урегалыг нэг ч улс ганцаараа тогтоон барьж vл чадах тул тvvний эсрэг хамтран тэмцэхээр шийдвэрлэжээ. Аймшигт Монголчуудын довтолгооныг няцаах зорилгоор Ромын эзэн хаан N Фредерикийн
Христосын шашин шvтдэг бvхэнд хандаж гаргасан уриалгаас єєр Европын том гvрнvvдийн дотор Монголын vй тvмэн цэргийн тєрvvлсэн аймшгийг илтгэн харуулдаг баримт бичиг байхгvй. Энэ бол "Байлдаанд орохдоо баатарлаг Герман, аймшиггvй зоригт дайчдыг бойжуулагч Франц, дайчин Испани, тэнгисийн цэрэг, хєлєг онгоцоороо хvчирхэг Англи, Крит, Сицили, зэрлэг Иберни (Ирланд), хvйтэн Норвег улсуудад хандаж алс холын Монголоос Европт хvрч ирсэн нvvдэлчид-байлдан дагуулагчдын эсрэг олон vндэстний загалмайтны аян дайн зохион байгуулахыг уриалсан" илгээлт бичиг юм шvv дээ.
Энэ илгээлт бичгээс авсан ишлэл 1240 онд Европыг нємєрсєн "Монголын аймшиг"-ийг нэн тодорхой товойлгон харуулна. Эзэн хаан цааш бичсэн нь "Хатуу ширvvн уур амьегалтай нєхцєлд он удаан жил нуугдан оршиж байсан ертєнцийн зах хязгаар нутгаасаа сад тавин гарсан ард тvмэн умар зvгийн орнууд руу довтлон орж, дэвхрэгийн нvvдэл мэтээр нємрєн авчээ. Энэ догшин арьстан хаанаас татаар нэрээ авеныг хэн ч vл мэднэ. Гэвч нvгэл vйлдсэн хvмvvсийг залхаан цээрлvvлэх, тэр ч байтугай Христосын шашныг устгах зэвеэг болгон хэрэглэхээр ертєнцийн эзэн тэднийг эрт балар цагаас нааш хаацайлсаар ирсэн байж болох юм гэдэг нь маргаангvй юм. Энэ догшин, зэрлэг бvдvvлэг vндэстэнд хvн тєрєлхтний хууль ёсны тухай мэдлэг єчvvхэн ч байхгvй. Гэвч тэдэнд газрын бурхан гэж нэрлэгдсэн удирдагч байх бєгєєд тэд тvvнийхээ хэлеэн болгоныг сохроор дагаж мєрдєнє. Намхан, бахим чийрэг биетэй, тэвчээр хатуужил ихтэй, vнэнч шударга, удирдагчийнхаа єчvvхэн тєдий дохио зангаагаар сэтгэшгvй их аюул руу далдиралгvй орох зоригтой хvмvvс. Царай дугуй, нvд онигор, дуу их. Тэдний хашгирах дуун зvрхэнд нь бургилан буй уур хилэнгийн охь гэлтэй. Шар, илжиг, адууны ширээр хийснээс єєр хувцас мэдэхгvй, хайш яйш хавтгай болгосон бvдvvлэг зурвас тємрєєс єєр зэвеэг тэдэнд саяхан болтол байсангvй. Гэвч тэд Христосын шашинтнаас дээрэмдэн авсан зэвеэг хэрэглэх болсныг би харамсан хэлэхээс єєр аргагvй болж байна. Бодвоос удахгvй ертєнцийн эзний уур хилэн бидэн дээр бууж ирэхэд тэр зэрлэгvvд манай зэр зэвсгээр биднийг шившигтэйгээр алж устгах нь байна шvv. Татарууд аргамаг сайхан хvлэг морьд унаж, амтат сайхан идээ зооглож, тансаг сайхан хувцас ємсєж явна, одоо. Тэд зvйрлэшгvй мэргэн харваачид гэнэ. Бас адуу нь євс ногоо байхгvй бол модны мєчир, vндсийг хvртэл малтаж идээд юу ч болоогvй юм шиг тарган цатгалан хэвээрээ явдаг гэнэ".
Европ дахин монголчуудыг ингэж vнэлжээ. Vvнээс хойш цаг хугацаа улиран єнгєрєх бvр vнэлэлт дvгнэлт єєрчлєгдєн, тодорхой болж иржээ. Жишээ нь, Тимур урьдын зєвхєн эвдлэн сvйтгэгч гэдэг vнэлэлтийн оронд Францын эрдэмтэн Груссээс шал єєр тодорхойлолт авсан байх юм. Тухайлбал, Тимур бол Иран-Энэтхэгийн их соёлын нєлєє, хатуужил тэвчээр хоёрыг хослуулж чадсанаараа Энэтхэг-Ираны Ертєнцийн хамгийн тод нэгэн болсон юм гэж Грусс бичсэн буй. Энэ ухаалаг эрдэмтэн барлас омгоос тєрсен, Чингис хааны гуч хvvгийн тухай ийм тодорхойлолтыг бидэнд vлдээжээ.
Тvvн лугаа дэлхий дахины олон удирдагч эхлээд яаран муулагдсанаа гэнэт шал єєр дvр тєрхтэй болон хувирч байсан нь vнэн билээ. Оросын тvvхэнд Догшин Иван, Их Петр нар ч тиим байгаагvй гэж vv.
Монголчуудын удам угсаа, салаа салбарын тухай vнэлэлт дvгнэлтийг Пруссын тодорхойлолтоор эхэлж, Плано Карпини Монголын хаадын урлаг, шинжлэх ухаанд анхаарал тавьдаг байсан тухай тэмдэглэлээр тєгсгєж болох байна. Уг нь атгаг хэлтгий vзлээр тvvнийг харгис хэрцгий дарангуйлагч гэх хандлага заримдаа гарч байсан нь мэдээж боловч эцэстээ их гvрнийг нэптэгч, соёлтой удирдагч гэсэн гэрэл гэгээтэй дvрслэл давамгайлах болсон бєгєєд Акбарын тухай тэр нааштай дvгнэлт дээр шинэ цагийн зохиол бvтээл шинэ vнэт дvгнэлт нэмсээр байна. Уг vндсээрээ шударга ардын билиг аугаа их эзэн хаан гэж дvрсэлдгийг Ариун хутагт хэмээн єєрчилсєн. Ийнхvv ард тvмэн аугаа их хєвгvvдээ vеийн vед хvндэтгэн дээдэлсээр ирсэн болой.
Тухайн vеийн жуулчдын vлдээсэн монголчуудын тухай єєр тодорхойлолтууд байдгийг би мэднэ. Vнэтэй ч таатай ч олон мэдээлэл байдаг юм даг. Хvнийг энэрэхгvй, єєрийг vл ойшоон ойр дотныхондоо туслах тухай Бодисадва нарын бvх сургаал номлолыг агуулсан монгол ном судар олон байдгийг саная. Несториан шашны vеийг ч саная. Нэг vгээр хэлэхэд хvчирхэг, эрэлхэг хатуужилтай ард тvмний амьдралд vнэхээр байсан бvхэн яавч мартагдахгvй нь лавтай.
Монгол орноор хєндлєн гулд аялан явахын зуур ямар сайхан мєчvvд тохиолдож байсныг бид дурсан санаж байдаг аа. Ринчен хэмээх монгол хvн элэгсэг дотно угтан мэндэлж байсныг би мартаагvй. Энэ буурал євгєний хэлсэн "гэрэл харанхуйг гийгvvлнэ" гэдэг цогтой уг тун ч гvн утгатай билээ. Дээрэмчидтэй тулгарахад монголчууд эрэлхэг зоригтойгоо харуулдаг байсныг санаж байна. Саин дураараа эрдэнэс хандивлан суварга босгож байсныг ч би мартаагvй.
Ийнхvv дурсан санах аваас маш олон зvйлийн тухай бичиж болох байна. Ард тvмэн хэчнээн єєрчлєгдєн хувирлаа ч гэсэн тvvний vндсэн шинж vл арилна. Бусад олон ард тvмэн ч ийм байдгийг бид ажигладаг. Нєхцєл байдал єєрчлєгдєнє, жаргал зовлон ч ээлжлэн солигдоно, харин ард тvмний сvнс сvлд л хэвээр байна. Ард тvмний сvлд хийморийг эртний дуунаас, vлгэр домгоос олж vзэх болно. Ард тvмний энэ мєнхийн ой дуртгалаас та бvхэн тун сайн тодорхойлолтыг олж vзэх болно.
Хэрвээ та бvхэн Монголын хаадын хуулийг мэддэг бол, хэрвээ энэ ард тvмний баатарлаг туульсыг санаж байгаа бол тэр бvхэнд буурьтай, эрэлхэг, цагийн хувиралд ажирдаггvй тэвчээр хатуужлын vлгэр жишээ агуулагдаж байдгийг анзаарах байх. Хэрвээ єнгєрсєн цагийн тухай энэ бvх мэдэгдэхvvн тань орчин цагийн мэдээллийн урсгалд туугдан арилчихаагvй бол энх цагийн аж байдлаа цогцлуулан энэ ард тvмэнд туслах хvсэл тєрєхгvй гэж vv.
Урьд нэгэн цагт монголчууд цаг vеийн нєхцєл байдлын улмаас, бас сэтгэлгээний хєєрєлдєє автагдан алсын эрэлд мордсон хэрэг. Тvвээний цаадах харгана сайхан" гэгчээр холын юм хорхой хєдєлгєдєг удаа бий. Харин орчин цагийн монголчууд єєрийн газар нутгийн баялагт анхаарлаа хандуулах цаг болжээ. Єєрийн гэснийгээ танин мэдэж, хувь заяагаар оногдсон бvхнийгээ vнэлж цэгнэж сурна гэдэг бол бас их гавьяа мэн.
Монгол гэгч орон "алсын алсад" оршдог тулдаа єєрийн дотоодын нєєц баялгийг ашиглаагvй єдий хvрч. Ашиглаагvй гэдэг бол vрэн таран хийж бараагvй гэсэн vг. Тиим учраас тvмний анхаарал Монгол руу чиглэж байна. Харин тэр анхаарал нь сайн санааны найрсаг анхаарал байгаасай.
Єнєєх алдаатай цуурхлаас vvдсэн "Монголчуудаас-биднийг ертєнцийн эзэн аврах болтугай" гэж одоо хэн ч залбирахгvй, харин гvнзгий сэтгэдэг хvн бvхэн энэ ард тvмний энхийн сэргэн мандалд чин сэтгэлээсээ талархаж байгаа нь лавтай. Шамбалын хаан Рэгдэнжав хєлєг морио унаад давхиж явна. (1927 онд Улаанбаатарт байхдаа бvтээгээд Монгол Улсын Засгийн газарт бэлэглэсэн "Улаан хvлэгт баатар" гэдэг уран зургийнхаа баатрыг хэлсэн бололтой. Энэ зураг нь одоо Дvрслэх урлагийн музейд бий) 1927 онд надад vзэгдсэн энэ Их ламыг монголчууд vл умартана. Туvнээс гадна "Нар гарах зvгт орших, сvхээр цавчсан ч vл арилах бичигтэй бичигт цагаан чулууны тухай" Молон тойны зєгнєн хэлсэн vг ч биелэх нь лавтай.
Н.К.РЕРИХ
1935 оны хоёрдугаар сарын 22. Бээжин.
.
Орчуулсан Д.Бадамням...
No comments:
Post a Comment