ТЭНЭГ АВЬЯАС

/Хөрөг тэмдэглэл/ *** Авьяасыг заримдаа “Тэнэг” байдаг гэх. Тэр ч үнэн. Яагаад гэвэл авьяас ихэнхдээ учир шалтгааны ухааныг онхи тас мартаж орхидог юм. Бүр эсрэг байна гээч. Ер нь ч авьяас угаасаа тийм учир шалтгаанлаг биш л дээ. Ялангуяа орчлонгийн элдэв явдлыг учирзүйн үүднээс ойлгож хүлээж авахаасаа илүүгээр яруу эгшгээр, гоо сайхнаар, гэрэл гэгээгээр, баялхам их хайраар, хөөрөл догдлолоор, эсвэл гутрал гуниг, харуусал халаглал, үзэн ядалт, гаслант хашгичаанаар хүлээж авдаг яруу найрагчийн авьяас, төрөлх зөн үү. Үүндээ яг могойд хатгуулсэн мэт болдог ад биш ааш ариншин нь уу... Ээ дээ, ихээхэн асуудал, бэрхшээлийг ямагт үүсгэж, араасаа дагуулж, эзнийхээ зүрхэнд ямагт эцэс төгсгөлгүй мэт баяр, гуниг, жаргал зовлонг ээлж чөлөөгүй уудалж байдаг. Учир шалтгаанч хүн тэнгэрийн хаяанаа солонго татаж буйг хараад, “Солонго татаад эхэллээ, бороо татарч, тэнгэр онгойх нь дээ, ашгүй” гэж бодно. За “Яасан сайхан харагдаж байна вэ” ч гэх байх. Бүр зарим шинжлэхүй ухаанчаар сэтгэдгүүд нь “Борооны бяцхан дуслууд дээр нарны гэрлийн цацраг хугардаг. Энэхүү хугарсан цацраг нь долоон өөр өнгийг ялгаруулахаар ингэж харагддаг байна” гэж бодох билээ. Харин яруу найрагч бол огт өөрөөр төсөөлж, харж, сэрдэг. Жишээлбэл, Тэртээд солонго татуулна... Тэнгэрийн хаяаны үүлс бороо тээсээр ирж яваа Тэгэхэд чи минь бороон дундуур нүцгэн гарч нэг үзээрэй... Тэвчээр алдсан тэр нулимсан дуслууд Тэврээгүй биеийг чинь үл мэдэгхэн сэрүүцүүлээд Тэсгэлгүй дотроо уйлмаар болбол Нүглээс ангид миний сэтгэлийн ариухан хайр Нүдний чинь өмнүүр тийнхүү бороо болсон гэж санаарай... Сар жилүүд юутай хурдан өнгөрсний дараа гуниг минь Сайхан хар үсэнд чинь аяндаа л зүүсгэл болон гялалзана аа... Сарнайн илтэс шиг зөөлхөн алгандаа нуусан аз жаргалыг минь чи тэгэхэд Салхин дундаа сэмээрхэн цацчихаарай... /Яруу найрагч Ц.Батбаатар/ Зүгээр л нэг солонго татаж байгааг хараад, хэн нэгэн бүсгүйг хайрласандаа унагасан нулимснууд нь бүр бороо болчихоод хаа хол тэнгэрийн хаяанаас дахиад асгарахаар нүүгэлтэн ирж яваа гэж төсөөлж байгаа хүнийг эрүүл гэх үү. Тэгээд ч зогсохгүй гэртээ сууж тэвчээгүй бүсгүйг нүцгэн гараад гүйхэд нь нулимсан бороонд хувилсан найрагчийн хүсэл мөрөөдөл тэврээд авах нь.. Бүр мань эрийн гуниг хүүхний үсийг цайлгах бололтой. Сайхан мөрөөдөл шүү. Тас мартчихсан байвал яах вэ? Гуниг шаналандаа цайсан үгс яахаараа гоёлын зүүлт шиг сайхан гялалзаж харагдана гэж... гэх мэтээр учир шалтгаангүй юмс зөндөө. Зөндөө ч гэж яруу найрагчийн сэрж мэдэрсэн бүхэн бол учир шалтгаанч хүнд бүхэлдээ ямар ч утга учиргүй зүйл болно. Өөрөөр хэлбэл, яруу найрагчийн мэдрэмж нь учир шалтгааны үүднээс алив үзэгдлийг хүлээн авч, дүгнэн боловсруулдаг чадвараасаа хэт хэтийдээд ирэхээрээ бараг эмгэнэл болж хувирна. Яруу найрагчийн мэдрэмж хичнээн хурц байна, бодит ахуйтай сөргөлдөх нь төдий хэрээр хурц болж, энэ нь бүр гарцгүй эмгэнэлд хүргэх нь олонтаа. Тиймдээ ч ихэнх яруу найрагчид байнгад цаг үедтэйгээ зөрчилдөж, арсалдаж, цаг үедээ адлагдаж, тэнэг шизогоороо дуудуулж, хөөгдөж туугдаж... Хөөрхий Ли Байг усны мандалд туссан сартай тэврэлдэх гээд живээд үхчихэд нь бусад үхтлээ шоолон хөхрөлдсөн. Хөөрхий Махтумкули нутгийнх нь булаг биесээ хядалцсан ахан дүүсийн цусаар үерлэхийг хараад зүрх нь хаагдахад бусад нь “Юун ч хөгийн эмзэг юм” гэж гайхацгаасан. Хөөрхий Пушкинийг ихэс дээдсүүд ад үзэж, аргыг нь барж, эрээгүй офицерүүд эхнэрээр нь оролдон, элбэж шахсаар байгаад дуэльд гарган буудчихсан. Хөөрхий Рубцовыг сургуулийнхаа коридорт байгаа зураачийн зурагт дурлачихаад, орныхоо ард өлгөчихсөнд “Хулгайч” гэж цоллоод, яллаж орхисон. Хөөрхий Лермонтов, хөөрхий Китс, хөөрхий Токүбокү... гээд л хөөрхийлөх хүмүүсийн тоо талийж өгнө дөө. “Миний нутаг” шүлгээ 50 төгрөгөөр зарсан Их Нацагдоржийг гудамжны мухарт согтуу хэвтэж байгаад тэнгэрт одоход ашгүй нэг согтуу далд орлоо гэж бодсон нь олон биз. Дашбалбар найрагчийг нацистийн дүрэмт хувцастай УИХ-ын чуулганы индэр дээр гарахад мөн ч олон хүн шизо, мэдрэлээр нь дуудсан даа. Заримдаа яруу найрагчийн ухамсаргүй мэт тэнэг үйлдэл нийгмийн сэтгэлгээний мөн чанарыг яг голоор нь олоод дэлсэж орхих нь байх. Нацистийн дүрэмт хувцас бол тэр цагийн бидний оюун санаа, итгэл үнэмшил хэр зэрэг туйлдан доройтсоныг сануулан билгэдсэн үйлдэл ч байж болох. Тийн дуудсан хүмүүсийг буруутгах гэсэнгүй, угаасаа ч учирзүйг тухайн зөвхөн юмс үзэгдлийнхээ хүрээн дотор хардаг хүмүүст ихэвчлэн яруу найрагчийн зөн совин, хилэнгийн шуурга, баясал хөөрөл нь хөгийн инээдэмтэй, учирзүйгүй, заримдаа бүр шал утгагүй тэнэг, шизо болж харагддаг зүй тогтолтойгоос хойш яая гэхэв. Карл Чапекийн нэг өгүүллэг байдаг. “Яруу найрагч” нэртэй. Тэнд, гудамжинд нэг хөөрхөн бүсгүйг машин дайрчихаад зугтчихна. Хэрэг гарах үед ганцхан хүн тэр хавьд байж таардаг. Тэр нь шал согтуу найрагч. Цагдаагийн хэлтэс дээр авчраад мэдүүлэг авах гэсэн боловч “Хайран сайхан амьтан, хичнээн үзэсгэлэнтэй бүсгүй байв. Машин ирээд л дайрчихсан, няц дайрчихсан” гээд нулимсаа урсган ухилан орилохоос өөр ямар ч баримттай мэдээлэл өгч чадсангүй. Юу ч санадаггүй. Цагдаа зугтсан этгээдийг олох боломжгүй болж мухардана. Гэнэтхэн өнөөх найрагч, “Би харууслын шүлэг бичсэн” гэнэ. Жаахан найдвар төрсөн мөрдөгч тэр шүлгийг үзэхэд хүн ойлгох эцэсгүй юм байна. Хоёр мөөм, 7-ын тоо, бас өрөөсөн сэнж нь тасарсан хувин ч билүү, нэг тиймэрхүү эмх замбараагүй юм. Базаад тэр тэнэг шүлэгчийн нүүр өөд шидэж орхих. Орой нь орондоо элдвийг бодож хэвттэл өнөөх шүлэгт буй дүрслэлүүд яв явсаар болсон үйл явдлыг өвөрмөц мэдрэмжээр ямар уран болоод төгс илэрхийлснийг олж харна. Тэр ч бүү хэл дайрсан машины номер, өнгө ч яг гараад ирнэ. Сайхан бүсгүйн хэрцгий үхэл яруу найрагчид бол огт өөрөөр, яруу сайхнаар буужээ. Үхэл, эмгэнэлд хүртэл яруу сайхан гэж бас байх. *** 1994 оны хавар, яруу найрагч Цэндийн Доржсэмбэ ширүүн хүйтэн царайтай, нүүрэндээ сорвитой, ороодог улаан баагиулсан цонхигор залуу дагуулсаар манайд ирдэг юм. Цай аялгалж амжаагүй байтал надаас ч асуусан юмгүй, өөрийн юм шиг л номын санг маань онгичиж гарах нь тэр. Бүр хоймор маань нээг их шавхайтай том хар ботинктой хөлөө жийж ирээд тухалж байна. Ер би тийм бүдүүлэг, эрээгүй этгээдүүдэд дургүй. Сэмбээ рүү, ямар гээчийн хогийн гар дагуулаад ирэв дээ гэсэн янзтай харлаа. Харин ном яриад эхэлтэл тэр хүн хаа холын биш харин их ойрын хүн байж билээ. Тэр бүдүүлэг нөхөр бол яруу найрагч Цэвэгжавын Батбаатар болно. Ном, яруу найраг, хайр дурлал, баатарлаг явдал ярихаараа нүд нь гялалзаад, цонхигор царай нь гэрэлтээд ирнэ. Тэр цагаас хойш манайд байн байн ирсээр... Намар хүйтрэх үеэр орон байрнаасаа хөөгдсөн тэрбээр надтай хамт өвөлжихөөр боллоо. Тэр үед чинь одоотой адилгүй цагийн, өдрийн ажил олдоно гэж ёстой үгүй дээ. Мөнгөгүй, хоолгүй, түлшгүй бидэн хоёр тэр нэгэн их хүйтэн өвлийг яруу найргийн ертөнцийн халуун бүлээн, гэгээн сайхны хүчинд осгочихолгүй, тураалдаа орчихолгүй давж билээ. Батбаатар орой бүр шүлэг бичнэ. Бичгийн цаасан дээр харандаагаар голдуу. Заримдаа дөрөв таван мөр, заримдаа бүр хэдэн арван хуудас байна. Тэр үед бид Төв музейн баруун хойт буланд байсан хуучин номын дэлгүүрээс усанд ороод захаасаа шарлачихсан II зэргийн бичгийн бор цаасыг бүтэн шуудайгаар нь бараг үнэгүй шахам авч билээ. Өвөлжин, хаваржин бичсэн Батбаатарын бичвэр нэлээд зузаан тэвхийсэн юм болсон байлаа. 500 гаруй хуудас. Ихэнх нь шүлэг. Бодрол, өгүүллэг ч байх. Шөнө бүр 3 болтол сууна. Гэрэл байсан ч түүнийг хэрэглэхгүй ямагт лааны гэрэлд өгцийн суух билээ. Бичсэнээ маш их засна, дахин дахин бичнэ, урж хаяна. Дахиад бичнэ. Заримдаа бүр ганцхан амьсгаагаар хэдэн хуудас ч биччихнэ. Бичсэн бүхнээ надад уншиж өгнө. Хоолой нь цээлшээд, нүд нь гялалзаад, гараа савчиж, галтай цогтой гэж хачин, юу юугүй нисээд, дүүлээд явчих гэж буй мэт. Энэ хооронд хэдэнтээ дурлаж, тэр хэрээрээ сэтгэл зүрх нь аймшигтай гүнзгий шархдаж, шаналж, гансарч, амиа хорлох гэж гүйж юм юм л болсон. Хайрлаж дурласан охиноо зуруулах юм болно. Одоотой адилгүй, зургийн аппарат ховор. Надад байсан ганц гайгүй үнэ хүрэх Зенит АМ аппаратаа зах гаргаад зарчихсан юм. Тэгээд цайны газар тэр охинтойгоо болзоод, би охины эсрэг талд нь өөрийнх нь ард сууж, охиныг нууцаар зурсансан. Тэр зургийг сахиус шиг хүзүүндээ нандигнан зүүнэ. Манай муу галгүй мөсөн хонгил болсон гэрт ямагт гал бадарсан яриа өрнөж байна. Яруу найраг, хайр дурлал, хорвоо ертөнцийн хамаг хэрэг явдал, улс төр, гүн ухаан гээд л, шүүж хэлэлцээгүй сэдэв тэр үед бид хоёрт ер үлдсэнгүй шиг билээ. Бүгдийг нь имэрч тэмтэрч үзсэнсэн. Ямар нэгэн ном уншвал хоёул үг өгүүлбэр бүрээр нь хайр найргүй задлан дэлгэж, шүүн хэлэлцэнэ, ихэнхдээ хөөрхий тэр зохиолчийг авах юмгүй болтол нь бут авна. Тэр хатуу ширүүн бөмбөгдөлтөнд үе тэнгийнхэн маань болоод манай ахмад үеийнхэн голдуу өртөнө дөө. Тэр бүү хэл, Ги де Мопассан, Лев Толстой гуайгаас ч өөлөх юмаа олчихдог байж билээ. Нааштай үнэлж, бүр бахдан баярласан нь бас бий, тухайлбал Сольтогтохын Дамдиндоржийн “Жимсний бөөр” ном, Гүрж.Нямдоржийн шүлэг, өгүүллэгүүд, Содномнамжил, Баттогтохын шүлгүүд гэх мэт... Мөн ихэнхдээ бидний санал нийлнэ. Ялангуяа дотоод ертөнц, амьдралыг үзэх үзлийн хувьд, ихээхэн романтик, оргилуун... Шөнөжин цаас шажигнуулан нухаж нухаж, өглөө үүрээр “Өнөөдөр хөгшин нь ямар ч байсан талхны мөнгөтэй ирнэ ээ” гээд бичсэн шүлгээ, эсвэл нийтлэлээ нямбайхан боогоод урамтай гарч өгнө. Ихэнхдээ хов хоосон ирэх. Автобусны мөнгөгүйгээс Баруун 4 замаас, Их дэлгүүрээс, ер хаанаас ч тэр Шар хадны Эрдэнэтолгойн өвөр хүртэл манартал, улаа бутартлаа алхана. Жаахан юм олбол царай нь гэрэлтчихсэн, яг л хүсэн хүлээж байсан бэлгээ авсан жаахан банди шиг байдгаараа баярлачихсан дэгдээд ороод ирэх. Тийм бол тэр үнэхээр шүлгээ, бичвэрээ шударгаар хэдэн төгрөг болгожээ гэсэн үг. Заримдаа овоо ахиухан мөнгө олсон ч баярласан ямар ч шинжгүй, хэрхэн яаж олсноо огт хэлэхгүй, хар цагаан дуугүй, доогуур харж хулмалзана. Сүүлдээ би түүнийг нь мэддэг болсон, мань хүн буруу аргаар, өөрөөр хэлбэл “эрийн сайндаа” юм олж ирсэн нь тэр... Хангинаж, загнаж, уурлавал бүр шалчийгаад явчихна. Уйлчихаа алдана. Мах хулгуулчихаад загнуулж буй банхрын гөлөг шиг өөдөөс өрөвдөлтэй харна. Би ч тэсэхгүй өршөөнө, эвлэрнэ. “...Аавынхаа дэргэдээс холдох л юм бол Айлын хойморт төөрчих гээд байдаг Аймхай бүлтгэр үр байлаа Бөөсгий засдаг том том хутгатай Бөөн адуу шиг хүмүүсийн хөлд Бөлтийсөн жаахан үр байлаа...” Хэдий 20 хол гарсан, юм юм үзчихсэн тэр ширүүн хүйтэн царайтай эрийн цээжний гүнээс яг л тийм хоёрхон настай бүлтгэр аймхай үр харагдана. Магадгүй, түүнд насан туршид нь олонхи хүмүүс үнэхээр “Бөөсгий засдаг том том хутгатай бөөн адуу шиг” хатуу ширүүн, өршөөл энэрэлгүй, хайхрамжгүй хахь хөндий хүмүүс болж харагдсаар яваа ч байж магад. Яагаад гэвэл тэр хүмүүстэй зохицож, хэл амаа ололцож ер чаддаггүй. Тэгээд өөрийнхөөрөө л хариуг нь өгдөг, ихэнхдээ. Зодоон цохион хийнэ, хэмлэлдэнэ, янз бүрээр чадна, бас чадуулна. “...Мөнгөний тоо сонсох бүрдээ Агдасхийн цочих юм Мөрөөдөл минь тэхий голоороо Тас үсрэн балран унах юм...” Тэр үед л түүний цээжинд ийм мөрүүд асгарч байсан байх. *** 1995 оны хавар, нялх ногооны үнэр хангиж эхлэх цагсан. Мань хүн нэг орой гэнэтхэн өнөөх олон нооргоо шатаах юм болоод овогноод явчихав. Яасан гэхээр, “Би одоо цоо шинээр бичнэ, бүр цоо шинээр төрнө. Чи хар даа, гадаа цоо шинэ ногоо ургачихаж. Би ч бас цоо шинээр ургана” гэж байна. Бүтэн өвөлжин бичсэн 500 гаруй хуудас шүлгүүд... Тэгээд зуухны таглаа авч байгаад хуудас бүрээр нь базаад галд шидээд байх. Тийн суухдаа нэг л их зовлонгоос салж ангижирч буй аятай хөгжүүнээр дуу аялна. Үе үе тамхиа угзарна. “Чи үнэхээр энэ бичсэнээсээ илүү бичиж чадна гэж итгэж байна уу?” “Чадахгүй бол хохь нь болог. Үүнээ шатааж чадсан зүрх зориг минь, харуусал минь надад илүү сайн бичих онгод хүч чадлыг өгөх болно.” Надад харамсалтай байлаа. Тэгээд гал дөл, үнс чандар болон шатаж буй шүлгүүд дотор үнэхээр тасарчихсан шүлгүүд олон байсансан. Гэхдээ өөрийгөө тийн хурцалж буй хүнтэй юу ярих вэ дээ. “Ууланд удаа үүрсэхэд уяан дээр илжиг тонгочно” гэдгийн үлгэрээр дагаад бас өдрийн тэмдэглэлээсээ бусад өөрийнхөө бичсэн хэдэн юмыг шатааж орхив. Бас болоогүй ээ, дундаа нэг шил юм тавьчихсан. Задгай гал дээр нэг нэгээр нь хийгээд л хэрхэн дүрэлзэн бадрахыг харж баясан, шилэн стакан тулгаад сууж байв. *** Авьяас өөрөө мэдрэмж, эмзэглэл юм. Авьяас өөрөө учир шалтгаангүй хаос ертөнцийн чинад учир шалтгаан юм. Чинад учир шалтгаан дотор учир шалтгаангүй хаос ертөнц оршино, харин тэр учир шалтгаангүй дотор олон жижиг учир шалтгаанууд өөр өөрийнхөөрөө зөв хэмээн цоролзон оршдог. Өөр өөрийнхөөг зөв гэдэг учраас бүхэлд нь харвал ямар ч учир замбараагүй хаос болно. Бидний оюун сэтгэлгээ ихэнхдээ энэ олон жижгүүд дотор л эргэлдэх билээ. Авьяасыг заримдаа хазаарлан барьж, учир шалтгаантай хослуулан тэнцвэрийг нь олж байхгүй бол эмгэнэл болж хувирна. Харин дандаа учир шалтгаанд дулдуйдан оршвол тэнэгрэл болж хувирна. Бидний оршихуйн хоёрдагч суурь яагаад үл ойлгогдох зөрчилдсөн хаос байдгийн учир тэр билээ. "Сарнай элбэгтэй газар Янагын явдал хямдхан Санаа сэтгэлийн гуниг Түүнээс бүр ч хямдхан" байдгийн учир тэр... *** Нэгэнтээ, “Хөөё, чи энийг хараа” гэх. Е.Виниградовын нэгэн шүлэг байна. "...Яруу найрагч - эзэн хаан ч, ядуу гуйлгачин ч байсан Яам тамганд шөнө дөл өнгөртөл өгцийн уйтгарлаж Дэлдэн бичээч болон үзэг чихнуулж, Дэргэдэх хатдын гарыг үнсэн уярааж..." гэж уншсанаа намайг “Энэ ч чи л байна даа” гэв. Нээрээ хожим яг тийм л болсон доо. Төрийн албанд бараг хорь хүрэх шахам жил өгцийтлөө уйтгарлан зүтгэжээ, би. Шөнө дүл өнгөртөл үзэг чихнуулаад л..., үг үсэг, хэл найруулга зассан шиг, цалин мөнгө, мэдээ занги, төлөвлөгөө төсөл гэсэн шиг... "...Хуур чирэн, сахал унжуулан захаар тэнүүчилж Хувьсгалт тэмцэлд дуугаа дуулсаар үрэгдэж Тэртээх Кавказын хөдөн зөргөөр тэжигнүүлж, Тэнгэсээр тэнүүчилж, тэндээ нөхцөж явсаан... Яруу найрагч гэдгээ л харин Ямар ч үед мартаж байгаагүй юм шүү," гэж би үргэлжлүүлж уншаад “Энэ хоёр дахь хэсэгт дүрслэгдэж буй нөхөр бол харин чи яг байна” гэвэл мань хүн үнэхээр баясан, бар бар инээж, сэтгэл нь хөдөлсөндөө нааш цааш холхин, “Нээрээ яг шүү, хуур чирээд байхдаа яахав дээ, олддог бол чирнэ л дээ. Харин сахал л байхгүй юм, за яахав ургуулчихаж болох... Тэнүүчилнэ шүү дээ, хувьсгал хийж байгаа газар хаана билээ?” гээд л. Үнэхээр л хаа нэгтээд гал бадарсан хувьсгал болж буй бол туг далбаа, буу шийдэм бариад гүйхэд бэлэн буй бололтой. Хоёр хоногоос мань хүн хэлж байна. “Одоо би явлаа. Монголыг явганаар нар зөв тойрно. Бясалгал хийж тойрно.” “Яах гэж?” “Хавар болж байна шүү дээ. Яаж гэрт тогтож суудаг юм. Хаашаа ч хамаагүй явмаар байна. Гэхдээ жаахан утга учиртай явьяа. Монголоо үзьеэ. Бас өөрийгөө сорьёо.” Ингээд хоёул сууж Монголыг явган тойрох маршрут зохиолоо. Улаанбаатараас гарч алхаад Хархорин орж, С.Дамдиндоржтой уулзана. Тэндээсээ Арвайхээр орно, Цаашлаад Баянхонгорын Баянговь орж яруу найрагч Ванхүүгийн Батбаярынд очино, тэгээд хойшоо Алтай-Чардаг, Лхагвасүрэн, Увс-яруу найрагч Пүрэвсүрэн, Хөвсгөл яруу найрагч Гүрж.Нямдорж, Завхан яруу найрагч Батхүү гэх мэтчилэн... Яруу найрагч Содномнамжилаас нэг хуучин хуврага хувцсыг нь гуйж авчрав. Бас нэг хуучин хуван эрх, ямрыг нь мэдэхгүй нэг шогол номтой. Хэнээс нь ч билээ, нэг муухан бержитэн үүргэвч олж ирэв. Миний орос шар хадаастай хуучивтар орос бакалыг духав. Үүргэвчиндээ Блокийн шүлгийн түүвэртэй, нэг давхцаг дээлтэй, нэг модон аягатай. Тэр халтар модон аягаа олон ч удаа айлын эзэгтэйн өмнөөс царайчлан тоссон байх даа. Тэгсгээд л Монголыг явганаар тойрох их аяллын бэлтгэл ханах нь тэр. Халаасандаа ямар ч мөнгөгүй ээ. “Ээ аян зам, аян зам, аян зам Энэ үгийг хэлэхээр л хөлдөө дөнгөтэй байтлаа Эрх таваараа тэнүүчилж яваа мэт санагдана Ээ аян зам, аян зам, аян зам Энэ үгийг хэлэхээр л залуугийн омог бадарч Эхийн минь энхрийлэл, эцгийн минь голомт ч мартагдана” гэсэн бүлэг шүлэг бичиж орхиод гарч өгсөндөө. Явсан газар бүрээсээ надад захидал бичиж байна гэв. Бичиж байсаан, Хархоринд байснаа, замдаа чононд ээрэгдэж, пүнзэнд орж амь аврагдсанаа, миний муу орос бакал юутай ч Баянхонгорын Баянговь хүртэл тэссэн тухай, Батбаяр найрагчийнд очсоноо, Алтайд цагдаад баригдаж, шоронд сууж, цагдаагийн машинаар Улиастай хүргүүлснээ, бас Увсын Зүүнхангайд Пүрэвсүрэн найрагчтай хамт аглагт дацан барилцсанаа бичиж байв. Тийн тэнэж явахдаа олон ч шүлэг бичсэн. Төрсөн нутаг Архангайн Хотонтоор дайрахдаа бичсэн “Миний суурин” жаалхан шүлэгт нь ямар их гуниг багтаж ядан, халгиж цалгина гээ. Яг тэр шүлэг өнөө бас үлдсэнгүй. Хожим харин нутаг нэг явахдаа нэгэн бүсгүйтэй зам зуурт учир ургуулж, тэгээд нэг ийм шүлэгтэй ирсэнсэн. “Хавар болжээ Газраас биений нь загас гэссэн охин улирал Хамрын өмнүүр гэзэг задрах шиг анхиллаа Баруун голын мөс… шөнө торхийн мултарч Байгаль бүсгүй үүдээ түгжихгүй хонодог болжээ Хөлийн чимээ шиг сэмхэн шиврэх бороонд Хөрс шороо нь нялхарч бие сул тавилаа Аль намраар хvлээсэн үү… нөгөө л хуучин бороондоо Ахин бас гэнэдэж газрын өнгө туяарлаа Амраг болжээ… Тэнгэрээс сэтгэл рvv хөрвөөсөн Галийдаасын бийбаа нь Аянгын үүлэнд цахилгаан хєгжим шиг дуурслаа” Хүмүүс ихэнхдээ түүнийг овоо чанга гар гэдэг, энэ ч үнэн шүү. Юутай ч тэр Монгол орноо бүтэн биш юм гэхэд тал тойрчихсон хүн. Явганаар, бүр халаасандаа гапий улаан ч зоосгүйгээр шүү дээ. Зарим үедээ хоол олж идэхийн тулд лам болж айлд балин гаргаж өгч байсан гэдэг. Түүнийг нь бодохоор л инээд хүрээд тэсдэггүй юм. Ердөө хоёр тарни, нэг мэгзэмтэй л хүн шүү дээ. Юун балин гаргах... Ингэж л мань хүн муугаар бол “Бадарчин”, сайнаар бол “Гэгээн хэсүүлчин” алдар хүртсэн дээ. *** Манай үеийн их сэтгэгч, яруу найрагч Д.Урианхай абугай уран бүтээлчдийн тухай ийн өгүүлжээ. "Би залуудаа бодохдоо, зохиолч, яруу найрагч хүн бусад хүмүүсээс хавьгүй илүү ухаантай, мэдлэг боловсролтой бэрх амьтан байх ёстой гэж боддог байлаа. Бас л алдаа!... Зохиолч, яруу найрагч хүн харин бусдаас илүү гэгээрсэн, сэрэхүй мэдрэхүй маш хүүхдэрхүү, нарийн торгон, зөн билиг их хөгжсөн, тэнгэрийн хэл сонсохдоо сонор, онгон зэрлэг амьтад шиг маш мэдрэмхий, байгаллаг, хөгжилтэй байвал зохих юм байна гэсэн бодолд автдаг болсон" Урианхай ахын үгийг боджээ суухад эрхгүй мань Батбаатарын дүр төрх ургаад ирнэ. Юутай ч мань хүн бол “бусад хүмүүсээс илүү ухаантай, мэдлэг боловсролтой бэрх амьтан” яавч биш, бүр тэр зүгт хавьтуулах ч аргагүй этгээд. Харин тэр зөн билэг нь хөгжсөн, заримдаа тэнгэрийн хэл сонсохдоо сонор талдаа бол, бүр онгон зэрлэг амьтад шиг маш мэдрэмтгий гэвээс их ойр. Батбаатарыг “гэгээрсэн амьтан” гэвэл олон хүн шууд цус харвах биз. Гэхдээ түүний тэр бүдүүлэг, дүрэмгүй, барьцгүй, эрээгүй танхайрал, хулхи араншин бүхнээс нь, хэрвээ сонсож чадвал нэг тийм “дотоод гэгээрэл”-д тэмүүлсэн байгаллаг хүч мэдрэгддэг юм. Ер нь аливаа зүйлийн учир шалтгааны учрыг олохгүй төөрөх үедээ авьяас юу ч хийж, ямар ч тэнэг үйлдэл хийж мэдэх. Тиймээс мань хүнээс ямар ч солиотой гэмээр ааш араншин гарна. Барьцгүй ч мэт. Дотроо туйлын зөрчилтэй, ёстой бурхан, буг хоёр нэг биенд бүрэн цогцолсон ЭТГЭЭД гэж болно. Нэг бол бүхнээс уян, бүхнээс зөөлөн, бүхнээс ухаалаг, бүхнээс өгөөмөр, бүхнээс гэнэн, бүхнээс эмзэг, бүхнээс үнэнч анд нөхөр байна. Тэгснээ хормын дотор хамгийн харгис, хамгийн тэнэг, хамгийн эгиост, хамгийн хүйтэн, хамгийн давхар бодолтон, хамгийн урвагч, хамгийн хогийн этгээдийн дүрд хувилна. Яруу найрагчийн сүнсийг бурхан, буг хоёр ээлжлэн зайдагнаж байх мэт... Хөөрхий тэр зовлонт сүнс тэр хоёр туйлын дунд тарчилж гүйцэх билээ. Олон ч хүн надад түүний тухай тун таагүй байдгаа илэрхийлдэг. Хулхиддаг л гэнэ, хуурдаг л гэнэ, зоддог л гэнэ, дээрэмддэг л гэнэ. Харин ч надад тэр “гараг андуураад ирчихсэн” нөхөр шиг ямагт санагддаг... Нэгэнтээ “Энэ утга учиргүй цаг үед утга учиргүй амьдрахгүй бол галзуурах нь байна” гэж гаслах. “Хэрвээ би XIII зуунд төрсөнсөн бол ямар бахтай сайхан амьдарч, ядахдаа аравтын дарга болчихоод Зэв ноёныг даган ертөнцийн бүхий л саад бэрхшээлүүдийг дуу аялан гэтэлж, ард түмнүүдийн бүхий л зоригтнуудтай ид хавтай илд зөрүүлж явах байсансан. Амьдрал минь утга учиртай, аз жаргал дүүрэн байхсан” гэнэ. 

Батбаатарт зориулж манай хүний бичсэн нэг ийм шүлэг ч бий. Ц.Б-д Жигүүрээ хугачсан тэнгэрийн ханхүү Өмнө минь зогсоно Жад, хүлэг, гилбэлгээн өнгөт дуулга Гучин гурван баатар... Түүнд юу ч алга Гарвал угсаа болоод Үнэн төрхөө мартжээ тэр. Ертөнцийн хэвэнд таараагүйдээ Эрлэг тамын амьтан шиг үзэгдэж Амьдралын ёроол руу шидэгдэн Адлуулж, хараалгаж, хөөгдөн Талын салхийг гандтал тэнэхдээ Ганцаас бусдыг санахаа больсон Гинарын хөгөөр дуулахаа л мартаагүй. Газарт ирэхэд нь, магад цөлөгдөхөд нь /Гэнэрхэн, эсвэл зугаацахаар мордоход нь/ Хурмастын гүнж даган гүйгээд өгсөн Хуурын алтан аялгуу л... Эндэхийн биш, эгэлийнх ч биш Эрхэмсэг, эрхэмсэг, эрхэмсэг, Ижилгүй л авай. Яруу найрагч Дашийн Оюунчимэг 1997

*** 2004 онд Америкаас түр ирээд буцахдаа мань хүнтэй уулзлаа. Шинэхэн номоо гаргалаа гээд шүлгийн номоо барьж байна. Би бас нэг номоо барив. Харин тэр шүлгийн номд нь өнөөх урам зоригтой шатааж орхисон шиг нь тийм оргилуун , дутуу болсон тошлог шиг исгэлэн, юу юугүй үргээд дэгдэн одохоор завдан буй гөрөөсний нүд шиг, бас шүүдрийн дусал шиг өнгө аяс нь байхгүй болчихсон байв. Нэг л их гунигтай байлаа, надад... Би хэллээ. “Чи шүлгээ шатаагаад өөрийгөө өөрчилсөн нь мэдэгдэж байна. Гэхдээ сайжруулж биш шүү”. “Тийм байна уу, амьдрал минь л шүү дээ. Залуугийн гэгээн юм өдөр өдрөөр яг л элсэн цаг шиг урсаж байгааг би мэдэрч байна. Гэхдээ хөгшин нь илүү сайн бичнэ гэсэн итгэлээ одоо ч алдаагүй яваа. Мэдээж шүлэг биш л дээ. Хүүрнэл зохиол” “Тэгээрэй. Сайн зохиол бичвэл хөгшин нь хэвлүүлж өгөе. Харин муу юм бичвэл надруу битгий зүглээрэй...” Ийм нэгэн яриа өнгөрснөөс хойш он жилүүд өнгөрсөөр л байлаа. Нэгэн удаа ажлын газрын харуул утас цохиж байна. “Дарга аа, Таны найз гээд нэг хачин хүн ирчихээд уулзана гээд байна. Яах вэ?” “Хачиндаа яаж байна?” “Архи үнэртэж байна, хувцас нь уранхай, бас ... кмм, Батбаатар гэдэг гэнэ ээ” “Оруул, оруул” Мань хүн хэнхдэгтээ энд тэндээ цусны толботой хир заарцаг болсон нэг цамцны тасархай углачихаж, уруул нь хар хөх юм болчихож, нүд нь байдгаараа цэлхийчихэж. Үнэр танар гэж өрөөгөөр нилхийгээд л явчихаж байна. Дотрыг нь засаж, цайныхаа газарт оруулж хооллов. “Хайран сайхан авьяас, хэн ч биш, чи л өөрөө буруутай. Хог новш шиг явах нь юун сайхан байгаа юм” гэх мэтээр зад загнав. Хэсэг дуугүй сууснаа “Чиний ертөнц өөр, миний ертөнц өөр, чиний тойрог өөр, миний тойрог өөр. Хэрвээ чи минийх шиг тойрог хүрээлэл дотор амьдарвал тэсэхгүй шүү дээ. Харин ч би өдий зэрэгтэй амиа хорлочихгүй яваад минь баярла” гэж байна. “Ямар тойрог өөртөө бий болгох чинь чиний сонголт шүү дээ” “Гэхдээ, хөгшөөн нэг ийм ахуй, орчин, ертөнц байдаг гэдгийг харахгүй, анзаарахгүй яаж өнгөрөх юм бэ. Мартаж яаж чадах юм бэ? Яахав өөртөө нэг сайхан орчин үүсгэчихээд тэндээ сэтгэл ханаад, өөрийгөө хуураад, таг харалган гүйгээд байж чадна л даа. Гэхдээ...” гэж байна. Ийм хүнтэй чинь юу ч ярихав дээ...
Ер түүний өөрийгөө зөвтгөдөг олон зөвтгөлүүд нь учир шалтгааны ултай үндэслэл үгүй, ихээхэн хийсвэр байх. Гэвч эцсийн эцэст тэр үндэслэл муутай олон жижиг зөвтгөлүүд нэгдэхээрээ нэг их хүчирхэг, юугаар ч няцааж болшгүй тийм үгүйсгэл болж харагддаг. Дахиад л он жилүүд өнгөрсөөр... Нэгэнтээ номын дэлгүүрт Цэвэгжавын Батбаатар гэсэн зохиогчтой "Монголчууд Шаолинь сүмийнхэнтэй тулалдсан нь" ном таарав. Нэг талаар баярлав, мань хүнийг бүтээлээ хаячихаагүй, хийж байгаад нь. Бас жаахан гомдлийн сүүдэр бүрсхийж байна, надад яагаад үзүүлсэнгүй, хэвлүүлж орхив гээд... Худалдан аваад гэртээ тухлан уншлаа. Сэтгэлд ер хүрсэнгүй. Түүнээс арай ч ийм нэг шальдар бульдар, аар саархан юм би л лав хүлээж байгаагүй билээ. Тэгээд уулзаад хэллээ. “Чи чинь юу биччихээ вэ?” “Өө, чи түүнийг ном гэж битгий тоо. Шар сонинд зориулж бичсэн юм. Хөгшин чинь гэр бүлээ тэжээх хэрэгтэй байна шүү дээ. Хэдэн төгрөгний төлөө л бичсэн юм. Бүтээл биш ээ. Жинхэнэ сайхан бүтээлээ бичиж байгаа. Дуусгачихаад би чам дээр ингээд /гартаа төө зузаан юм барьж буй мэт үзүүлэв/ бариад очино, чи хүлээж байгаарай” гэж байна. За тийм байлгүй дээ. Дахиад л өдөр хоногууд урссаар, бас нэгтээ "Монгол сэлмэнд халтирсан нинжагийн од" гэсэн хачин сүртэй нэртэй ном нь гарчээ. Надруу бариад ирэлгүй, тэрүүгээрээ хэвлүүлчихсэнийг нь бодвол тэр өнөөх бүтээл нь биш бололтой. Сөхөөд харах нээ тийм аж. Дахиад хүлээсээр... *** Дээр цагт, 1997 оны үед санагдана, тэрээр “Улс төр, иргэний уянгын шүлэг бичлээ” гэж билээ. Тэр улс төрийн шүлэг нь маш “ноцтой”. “...Эх орноо би хайрлаж чадахгүй ээ Энхрий зөөлөн дуугаар хүүхэмсэж бүүр ч чадахгүй Эмс охидыг таалах шиг тэгж худлаа нялуурах ч үгүй...” гээд эхэлнэ. “...Ийм зүрх цээжинд минь цохилж яваа цагт Илүү дутуу донгосч цэцэг навч үнэрлэхгvй ээ Эх орноо хайрла гээд цохонд буу тулгасан ч Эгц урдаас нь шулуухан чадахгvй ээ гэж сөргөнө өө ... Элдэв таваар зүхүүлж эргүү тэнэгээ дуудуулсан ч Инээд хүрмээр тийм дүрд би хувирч чадахгvй ээ...” ... Тийм ээ, тэр үнэнээ л, сэтгэлд нь төрж буй үнэн мэдрэмжээ ямар ч хуурмаг хөшиг, илүү чимэггүйгээр илэрхийлж буй нь тэр... Тэр байдгаараа байдаг, хуурмаар бол хуурдаг, үзэн ядмаар бол түүнээ нуудаггүй, цохиод авмаар санагдвал өчүүхэн ч эргэлзэхгүй. Байдгаараа байдаг түүнийг үнэнээрээ байгаагийнх нь төлөө харин үнэнээ ямагт элдэв гоё сайхан засдаг хуурамч инээд, арга заль ухаанаараа нуудаг хүмүүс ад үзээд байдаг нь заримдаа дэндүү шударга бус мэт... ... “...Сайхан монгол орондоо даанч дэндүү хайртай гэнэ ээ Санаа нь зовдоггүй бэртэгчин хоолой зангируулж үхэх нь ээ Сая доллар үзүүлсэн ч би лав ингэж чадахгүй ээ Сагсуу ч гэлээ өөрийгөө улаан тэгэж гөрдөхгүй ээ Эх нутгаа хармагц үнсэн таалмаар болдог гэнэ Энэ ч бүр засрахгvй муухай өвчин тусчихжээ...” ... Тэр 90-ээд он ер хүнийг аварч бус алж л чаддаг цаг үе байлаа. Мэдээж аливааг шууд утгаар нь ойлгодог хүмүүсийн боддогчлон шууд алаад, нядлаад байсан гэсэн үг биш юм шүү дээ. Хүний дотоод ертөнцийг алж байсан юм. Итгэл үнэмшилгүй, хуурамч, зальжин, ховдог шунахай, хамгийн аймшигтай нь өөрийн хамаг үнэт цэнэт зүйлээ, дотоод ертөнцөө ахуйн аар саархан, мөнгө төгрөг, алдар нэр, хуурамчхан амжилт мэтээр хайр найргүй арилжиж, сольж байсан үе. Тэгээд найрагч тэр бүхэнтэй эвлэрч үл чадна. Болдогсон бол ёстой Маяковский шиг тэднийг чононоос дутахгүй хэмлэмээр болно. Зарим нэгийг нь гэнэн тэнэг байсных нь төлөө, тэр өчүүхэн учир шалтгаант тойрог дотроо учиргүй "утга учиртай" сайхан амьдарч байгаагийнх нь төлөө урж тасчаад хаячихмаар болно. Ер тэр цаг үеийн харанхуй бурангуй шуурганд олон ч сайхан онгон зэрлэг мэт их авьяастнууд сөхөрсөн дөө. Нэрийг нь энд дурдаад яахав. Даанчиг хайран авьяастнууд ... ... “...Хөлдөж vхэх вий гэж өвөг дээдэс минь Хөрзөн шавхай аргал хомоолхон хормойлсоор Хөвч тайгаа тэр чигээр нь үлдээснийг Хөрөөдєж суухдаа би ямар шүлэг унших юм бэ...” Тэр ямар хүмүүстэй чухам ямар учир шалтгааны улмаас адарч, сөргөлдөж буй нь шуудхан энэ мөрүүд дээр ирэхэд харагдана. Нэг л их эх орондоо хайр зарласан, эцэг эхээ хайрлан нялуурсан, энхрий янагтаа хайлан ууссан мэт хүмүүс хаа сайгүй хөлхөлдөнө. Харин найрагч тэр бүхнийг нэвт харна, хэн нь эх орноо хэдэн халтар доллараар зарж байгааг, хэн нь өвөг дээдсээ үгүйсгэн гутааж байгааг, хэн нь энхрий янагаа араар нь тавьж байгааг тэр нэвт харна, мэднэ. Тэгээд тэр бүхэнтэй эвлэрч үл чадна, өөрийнхөөрөө дуулж, адарч, сөргөж, өөрийнхөөрөө агсамнан цамнаж гарах нь тэр. “...Худлаа инээж долигносон зусар бялдууч уянгалал Хулхинд сарнай ургуулсан сохор зоосны шvлгvvд минь...” ...Хэтэрхий дассан ертөнцийн хавар нь ирэхээр хөөрхий Хэнээс ч асуусан олдохгүй бол намайгаа уучлаарай...” Бичсэн ганц “улс төр, иргэний уянга” нь энэ. *** Гэвч яг үнэндээ эцсийн эцэст, орчлон ертөнцийн бүхий л юм үзэгдлийн эмх замбараагүй, хачин хаос оршихуйд байх ер бусын хачин, магадгүй жинхэнэ учир шалтгааныг нь яруу найрагч барьж авсан нь тэр байхаа магад. Яагаад гэвэл, тэр цагт, “...Сарнайн илтэс шиг зөөлхөн алгандаа нуусан аз жаргалыг минь чи тэгэхэд Салхин дундаа сэмээрхэн цацчихаарай...” гэж буй юм. Магадгүй энэ орчлонгийн жинхэнэ учир шалтгаан чухам үүнд л нуугдаж буй байх. Мань хүнийг олонхи хүн их муу хүн гэж боддог байхаа магадгүй. Харин түүний хувьд олонхи хүмүүс “Бөөсгий засдаг том том хутгатай бөөн адуу шиг” дажигнасан, хайхрамжгүй хүйтэн хүмүүс байдаг шиг ээ. Б.Номинчимэд 2016.1.30



...

Яах вэ, харанхуй мунхагуудад хориотой хил зааг гэж байдаг

Янагын халуун, ердийн хийрхэл мэт л тэдэнд илүү зохидог

Ярьж суугаад уйлж, инээж байсан ч яахав, ойрхон харагддаг, тэдэнд

Яах ч аргагүй гэвч тэдний мунхаг ухаан, муйхар хийрхэлийг ойртуулж үл болом

Яагаад ч тэд ойлгож, мэдэрч үл чадах, буртаглахаас өөрийг үл чадах

Ямар нэгэн, тийм хил хязгаартай орон зай гэж бас байдаг,

Яруу тэр оршихуйн хил хязгаарыг чандлан сахиж эс чадваас

Яахин энэ хорвоод эрхэмсэг явах билээ, утга найрал үгүй буюу...

Яг үнэндээ

- С.Баярцогтын Нэг сая доллараа офшор дансандаа "тас мартдаг"-ийн хажууд С.Ганбаатарын диплом аваагүйгээ "мартдаг" бол, мөн 
- Ч.Сайханбилэгийн Дубайд гэрээ хийж ирчихээд төлөвлөгөө байсан гэж "мартдаг"-ийн хажууд, 
- М.Энхболдын хотын газрыг хувьчлахдаа Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөг "мартдаг"-ийн хажууд, 
- Сү.Батболдын утаагүй зуухыг монгол инженерүүд хийж чадна гэдгийг "мартдаг"-ийн хажууд,
- М.Энхсайханы MCS-ийн хэдэн тэрбумын өртэйг "мартдаг"-ийн хажууд,
- Н.Энхбаярын нөгөө юм долоодог хүмүүс нь чухам яадгийг "мартдаг"-ийн хажууд,
- Ц.Элбэгдоржийн Монголчууд 1960-аад оноос Мөхөөлдөс хийж эхэлснийг, хэд хэдэн үеийнхний зүтгэл хөдөлмөрийг тас "мартдаг"-ийн хажууд,
- Өөр олон хүмүүсийн бүр ч олон юм аа, тэр дундаа ард түмнийхээ язгуур эрх ашгийг "тас мартдаг"-ийн хажууд, ГЭХ МЭТ маш олон "МАРТДАГ"-ийн хажууд,
С.Ганбаатарын диплом аваагүйгээ "мартдаг" бол агуулга нь ойролцоо ч хор хохирлын хувьд ч, хорон санааны хувьд ч нусгай жаал шиг юм шүү дээ.
Дээдэх хэдийг нь "МАРТАЖ" байхад шуугиагүй ард түмэн яагаад өнөө ингэж ихээр шуугина вэ?
Ганбаад тэгтлээ ихээр итгэж найдаж байсных уу????
Эсвэл их барьсан ч, бага барьсан ч өмхий гэдэг зарчмаар хандаад байна уу?
Өмнөхүүдэд тэгвэл үүнээс ч илүү шуугилдмаар. Ганбаагийнх болохоор шууд ил тод ойлгогдоод, бусдынх нь нэг л ил тод харагдаагүйд байна уу???
Хэн нэгэнтэй үг сөргөлдөх гээгүй, зүгээр л гайхаж буй зүйлдээ итгэл үнэмшилтэй хариулт авах гэж асууж байгаа юм шүү.
.
Оюу Толгойн үйл ажиллагааны талаар Ганбаатарын гарган тавьж буй олон ноцтой, маш ноцтой мэдээллүүдэд өнөөдрийг хүртэл ОюуТолгойн зүгээс, бас Засгийн газрын зүгээс нэг ч дорвитой, итгэл үнэмшилтэй хариулт өгч, няцаагаагүй санагдана.
Яагаад тэр вэ? С.Ганбаатарын үнэн болоод тэр үү?
Эсвэл гүжир үгэнд сөөм хариугүй болоод тэр үү?
Хэрвээ тийм бол худал мэдээлэл түгээж, нийгмийн сэтгэлзүйг тогтворгүй болгосон, төр засгийн үйл ажиллагаа болон ОТ-н үйл ажиллагааг гүжирдэн гутаасан хэргээр С.Ганбаатарыг шүүхэд өгөөд асуудлыг шулуухан хурдхан шийдчих хэрэгтэй шүү дээ. Эрх барьж буй хүчинд ийм эрхзүйн болон бусад боломж ч, чадамж ч бүрэн бий.
Ийм талцсан байдалтай байх нь аль алинд нь, бүр ард түмэнд ч, улс орны хөгжилд ч ашиггүй. Гэтэл яагаад таг байгаа юм бэ? С.Баярцогт л нэг удаа 20 000 хувьсагч ярих шив. Түүнээс нь би л лав юу ч ойлгоогүй, ямар ч итгэл үнэмшил төрөөгүй, тэр ч бүү хэл бүр эсрэг ойлголт төрөхөөр үлдсэн.
Тийм болохоор л өнөөдөр би С.Ганбаатарыг өмгөөлөх хэрэгтэй юм байна гэсэн байр суурьтай байгаа болно.

НОЁН УУЛ БОЛ БҮХЭЛДЭЭ "ЭРТНИЙ ҮНЭТ ОЛДВОР" БОЛНО..

Энэ бол Ноён Уулын зураг. Зургийн голд зуйван дугуйгаар тэмдэглэсэн хэсэг бол өнөө маргаан дэгдээгээд буй Гачууртын орд. Ноён уулаас хэр их "ХОЛ" байгаа нь хэнд ч тодорхой харагдаж буй байх аа.
.
Хэдийгээр олзворлолт хийх гэж буй бүст эртний олдвор илрээгүй ч гэсэн Ноён уул өөрөө бүхэлдээ "ЭРТНИЙ ОЛДВОР" юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэр "Уулын оргилоос хол, уурхайн олзворлолт хийх газарт археологийн олдвор байхгүй" гэх мэт тайлбар бол ямар ч утга учиргүй, үнэ цэнэгүй.
- Үнэхээр л МТӨ 209 онд Модун хаан нүүдэлчдийг нэгтгэн Хүннү гүрнийг тунхагласан түүхт оныг Монгол төрийнхөө эхлэлээ хэмээн өнөөгийн Монголын төр үздэг юм бол, 
- Үнэхээр л Монголчууд эртний их түүхт Хүннүчүүдийг өөрсдийн өвөг дээдсээ гэж эрхэмлэн үздэг юм бол тэр Хүннүчүүдийн шүтэн тахиж, түшин тогтнож байсан уул хайрханаа хэдхээн, их сайндаа ганц жил идчих зоосоор солих ёсгүй юм. 
.
Монгол түмэнд түүхэн их ач холбогдол бүхий, бусад олон уул хайрхануудаас илүүгээр ихэд эрхэмлэн дээдлэх учиртай гурванхан уул бий. 
- 2200 гаран жилийн өмнөх үеэс Нүүдэлчид төрт их улсаа цогцлоож, асан бадарч явахдаа НОЁН УУЛ-ыг шүтэж, түшиж, тахиж явжээ. 
- 800 гаран жилийн өмнө Монголчууд дахин нэгдэн хүчирхэгжиж Дэлхийн сүпэр их гүрэн болохдоо БУРХАН ХАЛДУН уулыг шүтэж, түшиж, тахиж явжээ.
- 300 гаруйхан жилийн өмнөөс хадны завсар хавчуулагдсан бидний дээдэс Улс Монголоо авч үлдэх хэмээн амь тэмцэж явахдаа БОГД ХАН уулаа шүтэж, түшиж, тахиж иржээ. 
Иймээс НОЁН УУЛ, БУРХАН ХАЛДУН УУЛ, БОГД ХАН УУЛ гурвуул бидний түүхэн их голт шүтээн уулс юм.
Монголчууд бол байгаль амьтай, байгалтайгаа нягт амин шүтэлцээтэй үндэстэн гэдгээ цаг зууртаа ч мартаж боломгүй. 
БУРХАН ХАЛДУН уулаа, БОГД ХАН уулаа/одоо бол энэ уулаа бараг баячуудын 00 болгох шахаж буй/ хэрхэн эрхэмлэн, хамгаалдаг шигээ л бид НОЁН УУЛАНДАА хандаж, дархлан хамгаалах учиртай. Ганц уул дархаллаа гээд бид байгалийн баялгаа бүгдийг нь хаачих хэмжээний тийм өчүүхэн баялагтай орон ч биш. Бүрэн бус судалгаагаар өнөөдөр 1620 тонн алтны нөөц илрээд байгаа. /Ноён ууланд их сайндаа 100 тонн алтны нөөцтэй/ Дээр нь мөнгөний 227 мянга, зэсийн 36.3 сая, төмрийн хүдрийн 660 сая, цайрын 5.9 сая, нефтийн 250 сая орчим тонн нөөц батлагдсан. Нүүрсний 175 тэрбум тонн таамаг нөөцтэй. /Тавантолгойн орд 6 тэрбум тонн/ 
Гачууртын ордын 70- 100 тонн алтыг ашиглахгүйгээр өнөөдөр Монгол Улс сүйрчих дээрээ тулаагүй. 
Өнөөдөр монгол эр хүн аавынхаа, өвөөгийнхөө шүтээн байсан нандин судрыг ганц жилийн идэшний хэрэгцээнээс гаргаад зарчих дээрээ тултлаа МОНГОЛОО АЛДЧИХААГҮЙ.
Бас ганц уулыг ойр зуурын олз омог хайсан хүмүүсээс хамгаалж чадахгүй хэмжээнд хүртлээ ядарч туйлдчихсан ч төртэй, засаг захиргаатай ч улс биш. Хүсэх юм бол тийш нь нэг ч нинжаг оруулахгүй хамгаалах боломж бүрэн бий. Гагцхүү төр нь хүсэхгүй, хүсэхгүйгээр барахгүй нөхцөл байдлыг өөрсдийн бодлогодоо ашигтай болгож эргүүлэхийн тулд Нинжа нарын урсгалыг хаах ямар ч оролдлого хийхгүй байна.
.
Ухах талынхны нэг том тайлбар нь одоо уурхайн үйл ажиллагаа явуулах газар бол "Ноён Уулаас хол" гэдэг. Бүр тулаад ирэхээрээ "Ноён Уулын оргилоос хол, археологийн олдворгүй бүс" гэдэг. Хүүхэд хуурч буй мэт ийм зүйл ярьж буй хүмүүст итгэхэд бэрх. 
Харьцуульяа. Бидний сайн мэддэг Богд хан уул бол эргэн тойрон 20 гаруй амтай, төдий тооны гол горхтой, 4 томоохон оргил, нуруутай том уул. Богд уулын аль ч ам ялгалгүй Богд уулын нэг хэсэг. Өнөөдрийн Скай Резорт цанын бааз байрлаж буй Хүрхрээгийн ам, Харш буй Их Тэнгэрийн ам, чинээлэг хэсгийнхний дүүрэг болоод буй Зайсангийн ам бүгд л Богд уулын нэгээхэн хэсэг нь. Аль ч аманд нь очсон Богд хан уулын бүсд багтана. 
Ноён уул бол Борнуураас хойш Зүүн хараа хүртэл, зүүнтээ Түнхэл хүртэлх уудам орон зайд оршдог, 30 гаруй том ам, хөндий, гол горхи, хэдэн салбар нуруутай. Богд хан уулаас хэд дахин том уул юм. 
Гэтэл одоогоор олзворлолтын лиценз авсан газрууд нь бүгд Ноён уулын бүс дотор, өнөөдөр маргаан дэгдээгээд буй Гачууртын орд бол бүр Ноён уулын голт зүрхэнд ойрхон. Богд хан уултай харьцуулбал Их Тэнгэрийн харшаас ч цааш уулынхаа гүнд байршилтай гэсэн үг. Зургийн голд зуйван дугуйгаар тэмдэглэсэн хэсэг. Ноён уулаас хэр их "ХОЛ" байгааг харж болно.
Дахин хэлье. Ноён уул бол бүхэлдээ "ЭРТНИЙ ОЛДВОР", тэр их уулын аль ч жалганд газар сэндийчсэн ялгалгүй тэрхүү эртний их олдворт халдаж буй хэрэг.
НОЁН УУЛ нь ганц Монголчуудын ч төдийгүй дэлхийн Хүннү гарвалт ард түмнүүдийн нэгэн шүтээн. Нүүдэлчдийн гал голомт, нүүдлийн соёлын үнэт өв. Хүннүтэй холбоотой археологийн нийт дурсгалын 90 гаруй хувь нь Монголын газар нутагт бийгээс зөвхөн энэ ууланд 2000 орчим булш бунхан бий. 
Өнөөдрийн хүндэрсэн эдийн засгийн гал унтраах төдий хэдхэн долларыг
эртний шүтлэгт уулынхаа лус савдгийг нь хилэгнүүлэн, өвөг дээдсийнхээ онго шүтээнийг бузарлан, хиймор золбоогоо гутаан байж олох нь, тэр хэдэн ногоон тийм их үнэ цэнэтэй юм гэж үү?
Яагаад байгал дэлхийг амьдчилж хүлээн авдаг, харьцдаг монголчууд бидний уламжлалт мэдлэг ухааны тухай ярихаар яагаад элэг доог хийнэ вэ? Ийм сэтгэлгээтэй ард түмэн дэлхий ертөнцөд ганц юм шүү дээ. Яагаад өөрсдийнхөө үнэ цэнийг мэдэрдэггүй байна вэ?
Яагаад оршихуйг өнгөрсөн хийгээд ирээдүйгээс нь таслан зөвхөн өнөөдрөөрөө сэтгэнэ вэ?
.
Үнэхээр мөнгө харагдаад тэсэж байж чадахгүй байгаа бол Ноён уулаа дэлхийн нүүдэлчин өв соёлын голомт төв болгон, түүхэн аялал жуулчлал хөгжүүлэх хэрэгтэй юм. Хэн хүний хараа булааж, сэтгэлийг татаж чадахуйц нэн орчин үеийн, гэхдээ байгалдаа буй мэт тийм нүүдлийн өв соёлын иж бүрэн цогцолбор, Хүннү гарвалт ард түмнүүдийн шүтээнийг билгэдэн босгож чадвал Гачууртын ордоос ганцхан удаа авах 400 гаруйхан сая доллараас хэд дахин их мөнгийг олох бүрэн боломж бий. Гол нь эртний шүтээнээ бүдүүлгээр хөндөхгүй, байгалаа сүйтгэхгүй, тэгээд тэр мөнгө нэг удаа ороод алга болчихгүй жил бүр тасралтгүй урсаж байна.
Хүн төрөлхтөн иргэншиж, хотжиж, техник технологи хөгжих хирээр байгалд ойртох гэсэн эрмэлзлэл улам ихээр цухалзах болсон. Үүнийг дагаад байгалийнхаа нэгэн салшгүй хэсэг нь болсон Нүүдлийн өв соёлыг сонирхох сонирхол ч түгээмэл болж байгаа. Гагцхүү бид энэ өв соёлоо дэлхий дахинаа үнэ хүргэн сурталчлах нь байтугай өөрсдөө ч үл тоох нь гачлантай. 
.
Эцэст нь хэлэхэд Ноён ууландаа халдана гэдэг шулуухан хэлэхэд өвөг дээдсээсээ урваж буйтай адил зүйл юм. Шоолбол шоолтугай, гэвч үнэн нь л энэ. 
Б.Номинчимэд
.

бид хэзээ 4 саяул болох вэ?

- Монголчууд 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая, 2015 онд 3 саяул болжээ. 
Тэгвэл бид хэзээ 4 саяул болох вэ?
- Хэрвээ 1962-1988 оны хоорондох хүн амын өсөлтийн хурдацаар явбал бид 4 сая болоход 9 хүрэхгүй жил шаардлагатай. 2025 онд 4 саяулаа болж чадна.
- Харин 1988-2015 оны хоорондох хүн амын өсөлтийн хурдацаар явбал 18 жил шаардагдана. Бид 2034 онд 4 саяул болно.
- Эхний нэг саяын өсөлт бол үнэхээр огцом гайхалтай өсөлт байлаа. 1962 онд 1 сая байсан ард түмэн 1988 онд 2 сая болж, 26 жилд хоёр дахин өсжээ.
- Харин сүүлийн 1 саяын өсөлт бол өмнөхтэйгээ харьцуулахад чамлалттай. 1988 оны 2 сая маань 2015 онд 3 сая болсон нь 27 жилд 50 хувиар буюу өмнөхөөсөө 2 дахин бага хувиар өссөн. Өмнөх өсөлтийнхөө энерциэр явсан бол бид түрүү жил 4 сая болчих байсан гэсэн үг. Мөн энэ энерцээрээ үргэлжилвэл 2022 онд бид 5 саяул байх боломжтой байсан гэсэн үг юм.

23 НАСАНДАА АВАРГА РОМАН БИЧИЖ ЧАДНА

Нобелийн шагналыг гуядаж авсан, 4 боть аварга том туульсын роман "Дөлгөөн Дон"-ыг М.Шолохов бичээгүй гэх үзэл хандлага байдаг. 90 он гарснаас хойш хойт хөршид энэ үзэл илүү ихээр дуулдах болжээ.

Өөр хүний бүтээлийг Шолохов луйвардсан, мөн олон туршлагатай зохиолчид нэгдэж бичээд Шолоховын нэр дээр хэвлүүлсэн гэх мэт. Тухайлбал, 1920 онд 50 насандаа нас барсан Оросын хасаг гаралт зохиолч Федор Дмитриевич Крюковыг "Дөлгөөн Дон"-ы жинхэнэ зохиолч нь гэдэг. Түүний гар бичмэлийг залуу Шолохов олж аваад, дахин хуулбарлан өөрийн болгосон гэж Крюковын талыг баримтлагчид үздэг байна.

Тэднийхээр бол нэгд, Крюков амьдралын болоод уран бүтээлчийн туршлагын хувьд Шолоховоос хол илүү байж. Бүр 1892 оноос уран бүтээлээ эхлүүлжээ. Түүх, үнэн алдартнуудын зан заншил, сэтгэлгээ, шашны баярын талаарх мэдлэг, Дэлхийн I дайн, хувьсгал болон Иргэний дайны хүнд хүчир он жилүүдийг туулсан туршлага, Оросын болон дэлхийн утга зохиолтой танилцсан зэргээрээ ийм хэмжээний туульсийн зохиол бичих боломж нь Крюковт илүү. Түүний хажууд Шолохов бол нэг муу гимназын л жаал байсан. Крюковыг нас бардаг 1920 онд Шолохов 15-тай гимназид гүйж явсан байна.

Удаад нь "Дөлгөөн Дон"-ыг бүтээсэн арга барил, дүрийн илэрхийлэл, уран сайхны дүрслэл зэрэг нь Крюковынхтай илүү төстэй байдаг гэнэ.

Мөн, Крюков большевизмыг тууштай эсэргүүцэгч байжээ. "Дөлгөөн Дон"-ы анхны хувилбарт большевизмыг эсэргүүцсэн зүйлс нэлээд байсан ба зохиолыг олонтаа засварлан хэвлэсэн гэдэг. Тэр явцад большевизмыг эсэргүүцсэн уур амьсгал арилсаар алга болжээ.

А.Солженицын "Улаан дугуй" зохиолдоо Крюковыг гол баатраа /өөр нэрээр/ болгон, энэ мэт чухал түүхийг зарим талаар дэлгэн үзүүлсэн гэнэ. Крюковын алдар нэр эргэн сэргэж, "Дөлгөөн Дон" жинхэнэ эзэндээ очих болно хэмээн А.Солженицын болон түүний үзлийг дагагчид үздэг байна.

Ер шинэ тулгар Зөвлөлт төр өөрийн хүчирхэг дуу хоолой бүхий шинэ залуу зохиолчтой болох бодлогоо М.Шолоховоор гүйцэлдүүлсэн, тэр бодлогынх нь дотор "Дөлгөөн Дон" хавчуулагдчихсан юм ч гэж хэлэх нь бас байна.

Гэх мэтээр XX зууны аварга туурвилуудын нэгний талаар хачирхалтай сонирхолтой зүйлс олон бий билээ. Ер нь ч ямар нэгэн ээдрээтэй, адал явдал дүүрэн намтар түүхгүй аварга туурвил бүтээлүүд ч гэж юу байхав.

"Дөлгөөн Дон" болоод ерөөс "Донын өгүүллэгүүд", "Сэтгэлийг шинэтгэсэн нь", "Тэд эх орныхоо төлөө тулалдсан юм", "Хүний хувь заяа" зэрэг Шолоховын бусад бүтээлүүдийг шимтэн уншигчийнхаа хувьд надад ч бас "Дөлгөөн Дон"-ыг хэн нь бичсэн байж болох вэ гэдэг талаар өөрийн бодол бий. Хуваалцсу...

М.Шолохов 1928 онд 23 настайдаа "Дөлгөөн Дон" романыхаа I, II ботийг, 1932 онд 27 насандаа III, IV ботийг бичсэн хэмээн албан ёсны намтарт нь байдаг.

23-хан настай залуугаас амьдралыг нэвт таньж туулсан хүнд л байх тийм арвин их туршлага байх уу, өгүүлэн урлах эгэлгүй их ур чадвартай болж амжих уу гэдэгт л дээрх эргэлзээний гол сэжүүр нь байгаа юм. Мөн Шолохов хожим "Дөлгөөн Дон" шигээ аугаа роман дахин бичиж чадаагүй нь энэхүү сэжгийг лавшруулдаг. Эргэлзээ бий болгодог гол гурван үндэслэл нь энэ болно. Тэгэхээр эдгээр дээр тогтож харьяа.

.

Нэг. АМЬДРАЛЫН ТУРШЛАГА НАС ХАРГАЛЗДАГГҮЙ...

Ер нь тийм юм. 20-хон насандаа 50 настны ч үзээгүйг үзэж, туулаагүйг туулж, зовоогүйг зовох нь зарим хүнд бий.

Шолохов ч бас зүгээр нэг дардан замаар гүйгээд байсан нөхөр биш, түүний идэр насандаа туулсан богинохон он жилүүд нь адал явдлаар хангалттай. Хорь хүрээгүй шахам байхдаа хоёр ч удаа буудан алах ял авч, үхлээ хүлээн хэвтэж үзсэн хүн.

Үүнийг эхнээс нь өгүүлсү. Цуст Ням гараг улайран байх 1905 онд М.Шолохов Донын хязгаарт хасаг тосгонд төржээ. 12-тойд нь Октябрын хувьсгал гарч. Эцэг нь хүүгээ хар багаас нь нутгийн багшид шавь оруулж, бичиг үсэгт тайлуулсан төдийгүй, 9 настайдаа Москвад хөвүүдийн гимназийн бэлтгэлд, дараа нь Воронежийн гимназид хэдэн жил суралцаж, цагтаа л хөөрхөн боловсрол авсан байна. Боловсролгүй тариачин гэх боломжгүй. Энэ зуур тогсонд нь Германы цэргүүд орж ирж, үймээн самуун болж байсныг нүдээрээ харж байжээ.

13-тайдаа Гимназын 4-р анги төгсөж, хэсэг зуур завсардсаны дараа нягтлангийн сургуульд суралцсан байна. Тэгээд нударгануудаас нуусан илүүдэл хоол хүнсийг нь хураах Хүнсний отрядад оржээ. Хатуу ширүүн, өршөөл энэрэлгүй их өлсгөлөнгийн үе байлаа. Тэр цагт өлсгөлөнгөөр Оросын тал нутагт тариачид сая саяараа үхэж байж. Туйлдсан тариачид хоол хүнсгүй бол хэрхэн тариа будаагаа тарьж чадах билээ, Антантууд болон дотоодынхонтойгоо эрэгчин эмэгчинээ үзэж буй армийнхан хоол хүнсгүй бол хэрхэн байлдах билээ. Гэтэл нөөцөлсөн их хэмжээний хүнстэй хүмүүс их олон байж. Тэд хүнс тариагаа сайн дураараа гаргаж ирэх, хуваалцах сонирхолгүй. Тиймээс шинэ тулгар төр пролетарийн хүчирхийллээр тэдгээр нуусан хоол хүнсийг нь булааж авах арга хэмжээ авсан ба Шолоховын эгнээнд нь орсон Хүнсний отряд бол тэр хүчирхийллийг гардан хэрэгжүүлэгч нь байв. Өнөөгийнхөөр бол "Ил тод байдлын тухай хууль" хэрэгжүүлэгч ч юм уу даа. Тэр цагт харин нуусан нөөцийг нь шууд л булаана, өгөхгүй гэвэл буудна, шоронд хорино. Тийм л хатуу цаг үе байж.

Нударганууд гэгдэх чинээлэг тариачид, газрын эзэд илүүдэл хоол хүнсээ өгөхгүй хэмээн хатуу ширүүнээр, бүр үхэн хатан тэмцэнэ. Шолохов 1920 онд 15 насандаа тус отрядынхаа дарга нь болж, нударгануудтай тэмцэж гарчээ. Хүчирхэг эсэргүүцлийн бүлэг болох Махногийнхонтой дайтаж яваад олзлогдсон байна. Би юу, чи юу гэсэн хэцүү үе тул олзлогдсон л бол ямар ч эргэлзээгүй буудчихдаг байжээ. Олзонд байхдаа, өөрийг нь буудаж ална гэдэгт огт эргэлзээгүй гэдэг. Гэтэл аз дайрч, Махногийнхон түүнийг яасан ч үгүй явуулчихжээ. Бие жижиг, нас багыг нь харгалзсан ч байж магад юм. Эсвэл Их зохиолчийн Их хувь заяа ивээсэн ч байж болно.

1922 онд харин өөрийн талынхан нь 17-той Шолоховыг ажлын ноцтой алдаа буюу нугалаа гаргасан хэмээн баривчилж, шүүхээс буудан алах ял оноожээ. Эцэг, эх нь хүүгээ ялаас мултлахын тулд, насанд хүрээгүй гэсэн үндэслэл гарган, их мөнгө төлбөр төлөн байж, дараагийн шүүх хурал хүртэл түр хойшлуулжээ. Тэгээд алах ялыг нь хорих ялаар сольж, насанд хүрээгүй учир Москвагийн ойролцоо хүүхэд засан хүмүүжүүлэх шоронд шилжүүлсэн байна.

Удалгүй суллагдаж, курст суралцаж, комсомолд элсэж, чулуучин, ачаа ачигч зэрэг янз бүрийн ч ажил хийж үзжээ.

Энэ үедээ буюу 1923 онд Донын талд хүнсний отрядад байж, Махногийн дээрэмчидтэй тэмцэж явсан амьдралаасаа голдуу сэдэвлэсэн өгүүллэг бичиж, сонин хэвлэлд өгөх болсон байна. Тэгэхэд Шолохов 18 настай байжээ.

Ийнхүү Шолохов ангийн тэмцэлд эрт багаас оролцож, 20 ч хүрээгүй явахдаа догшин дайчидтай эрэгчин эмэгчинээ үзэн дайтаж, отряд командалж, алах ял хоёрхонтоо авч, шоронд орж, янз бүрийн ажилд нухлагдаж явсан нь түүнд амьдралын асар баялаг туршлага, бас уран бүтээлийн шавхагдашгүй түүхий эдийг цуглуулга болж өгсөн гэж харагддаг. Ер алах ял сонсож, үхлээ хүлээн сууна гэдэг бол идэр залуусын оюун ухааныг хурцалж, амьдралыг нэвт харах чадварийг нь хөгжүүлж өгсөн тохиолдол нэг бус бий. Достоевский ч мөн адил 25 гүйцэд хүрээгүй насандаа цаазын шонд толгойдоо шуудай углуулан хүлүүлчихээд, буудах тушаал өгөн хашгирах чимээг хүлээн, агшин бүрийг тоолон зогсож үзсэн хүн. Гэвч алах ял нь Сибирийн хүнд хэцүү цөллөгөөр солигдсон. Хэрвээ тийн зогсоогүй бол, тийм хүнд хэцүү зүрх сэтгэлийн туршлага туулаагүй, хэрэв Сибирт цөлөгдөөгүй бол Достоевский хэзээ ч бүрэн бүтэн Достоевский болж чадахгүй байсан.

Дэлхийн I дайн, Октябрын их хувьсгал, Иргэний дайн, их өлсгөлөн гэх мэт түүхэн их явдлууд тухайн цаг үеийнхний хүүхэд насыг цагаас нь эрт хулгайлан одож, шар сахал нь ч гүйцэд соёолоогүй насанд нь хэрсүү хэцүү, дог хашир дайчин эрс болгож байж.

Тэр үед 15, 16-хан насандаа Хороо хүртэл командлан дайтан тулалдаж явсан эрчүүдийн түүх нэг бус бий. Онцгой тохиолдолд хүүхэд эрт ухаажиж, хэрсүүждгийн жишээ.

"Төмөр ба түүний команд", "Чук, Гек хоёр", "Цэнхэр аяга" зэрэг олон сайхан зохиол бичсэн Аркадий Гайдар иргэний дайны үед 16 насандаа хороо командалж явсан гэдэг.

Үхэх үү, тэсэх үү гэдгээ шийдэх мөч өдөр бүр тулгарч байсан хүнд үе. Тэр цагийн цэргийн хорооныхон бол алж шулахаас өчүүхэн ч халирахгүй, хатуу чанга, Дэлхийн I дайн, хувьсгал, иргэний дайн гээд юм үзчихсэн хашир бурхинууд. Тэр олон зуу, мянга мянган эрсийг удирдаж, дайтна, стратегий гаргаж маневр хийнэ, хувь заяаг нь мэднэ, хоолтой ундтай, орон байртай байлгана гэдэг бол барагтай хүний барах зүйл биш. Хороо гэдэг чинь хорин хүн биш, батолеон, зуут, эскадрон, ротоос бүрддэг, бүрэн бүрэлдхүүнээрээ бол доод тал нь 500, ихдээ 2500 хүнтэй байлдааны томоохон нэгж юм. Тийм хэмжээний цэргийн томоохон нэгжийг хатуу ширүүн нөхцөлд удирдан, ялалт байгуулаад яваа 16 настай хүүг зүгээр л төсөөлөөд үзэх хэрэгтэй юм. Ямар байлдаж тоглож байгаа биш дээ. Хэршүүжилгүй ч яахав, эс чадваас үхэх болно.

Энэ мэтээс үзэхэд Шолоховыг тэр түүхэн их үйл явдлуудыг туулсан амьдралын туршлага багатай гэх үндэслэл үгүй мэт.

.

Хоёр: ТУУРВИН БҮТЭЭХ АВЬЯАС ТӨРӨЛХИЙНХ

М.Шолохов 19 настайдаа "Донын өгүүллэгүүд", "Номин тал" хэмээх өгүүллэгийн хоёр ч түүвэр бичсэн байна. Том түүвэр шүү дээ, гутлын зулаг шиг нимгэхэн юм биш. Тэнд буй олон арван өгүүллэгүүдийг өөр хооронд нь харьцуулбал бичлэг, үйл явдал, бүтээмж, хэллэг гэх мэтээрээ яах аргагүй нэг хүнийх болох нь харагдана. Мундаг сайхан өгүүллэгүүд бий дээ. 19-тэй залуугийн зохиол гэхэд гайхалтай.

Мөн "Дөлгөөн Дон"-той дүр дүрслэл, дүрийн зан ааш, илэрхийлэх арга барил гэх мэтээрээ их төстэй, яах ч аргагүй нэг хүний зохиол гэж надад харагддаг.

"Донын өгүүллэгүүд"-ийг нь уншсаны дараа үүнийг бичсэн 19-тэй залуу 23-тайдаа "Дөлгөөн Дон"-ийг элбэгхэн бичиж чадна гэсэн итгэл төрнө.

Гэтэл Крюковын талыг баримтлагчид "Донын өгүүллэгүүд", "Номин тал" хоёрыг нь Крюковынх гэдэггүй.

Ер туурвин бүтээх авьяас чадвар гэдэг бол зам зууртаа олдог олз биш юм. Төрөлхийнх байдаг. Харин туулсан амьдралын янз бүрийн туршлага тэрхүү төрөлх авьяас билгийг нь хурцалж байдаг. Өөрөөр хэлбэл туршлага бол билүүтэй адил зүйл. Туршлага ямар байхаас авьяасын гал ихээхэн хамаарна. Муу билүүгээр билүүдвэл ир орох нь муутай л адил тааруухан, адал явдалгүй, сонирхолгүй, унаж босоогүй амьдралын туршлага авьяас билгийг тааруухан л хурцална. Харин хурц тод дурсамж бүхэн туурвин бүтээхүйн авьяас хэмээгч алмаасын жинхэнэ өнгийг нь гарган гялалзуулж чаддаг бөлгөө.

Туурвин бүтээх чадвар төрөлхийнх байдгийн жишээ олон.

Достоевский "Ядуу хүн" туужаа 23-тайдаа бичсэн байдаг. Тэр туужийг нь тухайн үеийн нэр нөлөө бүхий зохиолч Григорьевич шөнө туж уйлан, бахархан байж уншчихаад, сэтгэл хөдөлсөндөө их Белинский дээр "Орост хоёрдахь Гоголь төрлөө" гэж хашгирсаар орсон гэдэг. Харин Белинскийн "Өнөө цагт Гоголиуд борооны дараах мөөг шиг шөнө бүр л ургадаг болжээ" хэмээн тоомжиргүй, ёжтой хүлээн авчээ. Харин уншсан хойноо Достоевский рүү өөрөө гүйн очиж уулзаад "Залуу минь чи юу биччихсэнээ мэдэж байна уу? Өдий насандаа ч чи мэдэхгүй л дээ. Хожим нь чи мэдэх болно" гэж дуу алдсан гэдэг.

Лермонтов 27 наслахдаа юу юу хийгээд үлдээчихсэнийг санах хэрэгтэй юм. Тэр яруу найрагч, хүүрнэл зохиолч, драмматургич, зураач байлаа. Бараг бичсэн бүхэн нь гайхалтай өв болон үлдсэн. "Манай үеийн баатар" хэмээх гүн гүнзгий утга агуулгатай романаа 25-тайдаа бичсэн.

Аугаа романч Чарльз Диккенс "Пиквикийн клубын тэмдэглэлүүд"-ээ 24-25 насандаа бичсэн

Манай Л.Түдэв гуай "Уулын үер" романаа 21 насандаа бичсэн. Маш содон найрагч Гомбын Сэр-Од 23-хан насалсан. Галсансүх "Үнээдэй нютаг"-аа мөн хориодхон насандаа бичсэн.

Яруу найрагчид голдуу гол гол бүтээлүүдээ идэр залуудаа бичсэн байдаг, Артур Рембо бүр 17- ч хүрээгүй байхдаа хамаг оргил бүтээлээ туурвичихсан. Энэ мэт жишээ олныг дурдаж болно доо.

.

Гурав: ЗОХИОЛЧИЙН ОРГИЛ ЦАГ ГЭЖ БАЙДАГ

Хожим Шолохов хэд хэдэн зохиол, роман бичсэн, "Тэд эх орныхоо төлөө тулалдсан юм", "Сэтгэлийн шинэтгэсэн нь", "Хүний хувь заяа", "Эх орны тухай үг" гэх мэт. "Дөлгөөн Дон"-оо гүйцэхгүй ч бас л мундаг шүү дээ. "Дөлгөөн Дон"-ыг уншиж байхад яах аргагүй нэг тийм хүчирхэг залуу омголон бичлэг, илэрхийлэл мэдрэгддэг. Харин Эх орны их дайны үед голлон бичсэн "Тэд эх орныхоо төлөө тулалдсан юм", бүр 1956 онд бичсэн "Хүний хувь заяа" зохиолуудаас бол ихээ амгалан, амьдралд нухлуулаад зөөлөрчихсөн ахимаг хүний ааш төрх мэдрэгдэнэ.

Ер ямар ч зохиолчид нэг тийм оргил цэг, оргил цаг гэж байдаг. Зарим зохиолчийн оргил цаг эрт ирдэг, тэгээд хожим цаг хугацаа өнгөрч, нас ахих бүр сулраад явчих... Шолоховын хувьд тэрбээр амьдралын бужигнаан дунд хувь заяаны эрхээр эрт орж, эрт хэрсүүжиж, бас ихээ эрт тэр өндөрлөгтөө хүрчихсэн хүн харагддаг.

Олонхи хүүрнэл зохиолчийн хувьд оргил цаг нь бараг насны эцэст ирэх нь бий. Гөтэ "Фауст"-ыгаа 25-тайдаа эхлээд үхэхийнхээ өмнөх жил буюу 82-тойдоо эцэслэж цэг тавьсан байдаг. Толстой, Достоевский нар гол бүтээлүүдээ нас ахисан хойноо бичсэн байдаг.

Амьдралын бус Тасалгааны зохиолч гэгддэг Жюль Верн "Дэлхийн төв рүү аялсан нь", "Саран дээр", "Ахмад Грантын хүүхдүүд", "Усан доогуур хорин мянган бээр аялсан нь" гэх мэт гол бүтээлүүдээ 36-аас 40-өөд насандаа бичсэн. Тэнд адал явдлууд голлохоос гүн ухааны хүчирхэг үзэл санаа ханхалдаггүй. Өөрөөр хэлбэл Жюль Вернд бүтээлээ туурвихад нь амьдралын туршлага голлох чухал нөлөө болоогүй гэсэн үг.

Зохиолч бүрийн хувь тавилан, туурвил бүтээл давтагдашгүй өвөрмөц... Бүгдээрээ л 50 гарч амьдралын туршлага хуримтлуулан, жаахан ухаараад ирхээрээ л том том роман бичээд байдаг ч юм биш. Яахав, ийм байдал нэлээд түгээмэл л байдаг болохоос. Учир нь романд яах аргагүй амьдралын их туршлага, ертөнцийг үзэх үзэл санааны цогц хүчирхэг систем хэрэгтэй. Харин "Дөлгөөн Дон"-д яг нарийн үзэх юм бол "Анна Каренина"-гийнх шиг, эсвэл "Ах дүү Кармазовынхон" шиг тийм гүн ухааны систем тод харагддаггүй юм. 
Ингэхэд зохиолчдын томоохон бүтээл, туурвилуудыг бүтээсэн нас, зохиолчийн туулсан амьдралтай нь харьцуулан үзэхэд их сонирхолтой. Чухам авьяаслаг, нөр хөдөлмөрч утга зохиол судлаачийн л хийх ажил даа.

.

Тэгэхээр яах аргагүй М.Шолохов 23-тайдаа "Дөлгөөн Дон" романаа биччихсэн л харагдаад байдаг юм даа.

Б.Номинчимэд

.

Зураг 1. М.Шолохов бичгийн ширээн дээрээ.

Зураг 2. "Дөлгөөн Дон" Роман Газета сэтгүүлд анхлан цувралаас хэвлэгдсэн нь

Зураг 3. "Дөлгөөн Дон"-ы гар бичмэл. 1926 оны 11 сар... 21 настай Шолоховын ноорог.

Зураг 4. Григорий Мелехов, Аксинья хоёр

БИ ДИПЛОМГҮЙ "АМЬТАН".

Би дипломгүй "хүн". Тэгэхээр өөрийгөө хүн гэх үү, юу гэх вэ? Диплом байтугай хүнд үзүүлчих олигтой сертификат ч байхгүй "АМЬТАН". Эрх биш жолооны үнэмлэх л байна. Шалгалтыг нь бор зүрхээрээ өгөөд авсан үнэмлэх минь. Аа тийм, хэдэн жилийн өмнө Энэтхэгт 3 сарын компьютерийн хэрэглээний программ, IT курс төгссөөд сертификат авсан юм. Харин түүнээ хаана хийснээ огт санахгүй байна. Ер тэр IT сертификатын хэрэг болно ч гэж бодоогүй. Харин компьютерээ эзэн хүн шиг бүрэн эзэмшиж, хэрэглээний гол гол программуудыг гартаа оруулж авах нь л чухал байв. Энэ чинь миний өдөр тутам хийдэг ажилд минь амин чухал хэрэгтэй мэдлэг, ур чадвар шүү дээ.

20 жилийн өмнө дээд сургууль төгссөн минь бол харин гарцаагүй үнэн л дээ. Сүүлчийн шалгалтыг нь хүртэл явсан юм. Гэхдээ аар саархан юмнаас болоод дипломоо аваагүй. Ер нь авая ч гэж хөөцөлдөөгүй. Залуу ч, бардам ч байж. Дипломтой, дипломгүй болчихно доо л гэж бодсон хэрэг. Өөрийгөө диплом төдийхнөөр үнэлнэ гэж юу байхав гэж бардамнасан нь тэр. 20 жил өнгөрчихөж, болоод л ирсэн шиг...

Эсвэл болохгүй яваа юм болов уу? Энэ хугацаанд жолооч, ачаа ачигч, сурвалжлагч, хэвлэлийн төлөөлөгч, албаны дарга, газрын дарга, цэвэрлэгч, аяга угаагч, зөөгч, бууз чимхэгч, сонины Ерөнхий эрхлэгч, барилгачин, мужаан, дээд сургуульд багш, кассчин, Ерөнхий редактор, тусгай сурвалжлагч, агентлагийн орлогч дарга, хэвлэлийн газрын редактор гээд зүсэн зүйлийн ажил хийжээ. Аль нь ч надаас диплом нэхэж байсангүй, дипломгүй гээд ч би гологдож байсангүй. Харин ч хариуцсан ажлаа, хүлээсэн үүргээ хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй биелүүлж ирсэн. Үүнийгээ бол бардам хэлнэ, хүмүүс ч батална.

Ганцхан удаа л надад диплом хэрэг болсон. Удирдлагын Академид тодорхой хөнгөлөлттэй суралцах боломж олдов. Гүйгээд очтол бакалаврын диплом нэхдэг юм. Төгссөн сургууль руугаа гүйх гэснээ гэнэтхэн өөрийгөө диплом төдийхнөөр үнэлүүлж буйгаа хүлээн зөвшөөрсөн мэт санагдаад, өнөөх бардам зан гозолзон босч ирээд больчихож билээ. Тэгээд ч Академид суух сонирхол төдий л байгаагүй юм даг. Тэнд сууна гэдэг бөөн ядаргаа. Тэгснээс зав зай гарвал Блокийн шүлгийн номыг тэвэрч, монголынхоо гайхам түүхийг ухаж хэвтэх минь... Залуугийн гоомой явдал гэх үү дээ?

Аа тийм, саяхан нэг удаа дипломын тухай жижигхэн яриа бас болсон юм байна. Өнгөрдөг хавар нэгэн дээд сургуулийн захирал найз маань ярьж байна. "Үгүй чи, гэртээ дэмий хэвтэж байхаар, манай оюутнуудад лекц уншиж өгөөч. Өрнө, дорнын болон монголын утга зохиолын талаар. За тэгээд түүх, сэтгүүлчийн ур чадвар, редакторлох арга зүй. Ер аль нь ч байсан болно. Оюутнуудад маань, ялангуяа чиний сэтгүүлчийн туршлага хэрэгтэй" гэж байна. Эдгээр хичээлийн аль нь ч надад боломжийн санагдана. 2000 оны үед хувийн дээд сургуульд яг эдгээр сэдвүүдээр хичээл заасан болоод гүйж л явсан. Тэр үеэ бодвол, ялангуяа редакторлох аргазүй, бичлэгийн ур чадварын талаар залууст хэлээд өгчих туршлага бишгүй хуримтлагджээ. Мөн уран зохиолын талаар бол хаана ч, хэний ч өмнө нүүр улайхгүй. Бардам хэлнэ дээ. Түүхийг бол нэг муухан халтар хултар хэлээд байх. Тийм ч хангалттай сайн биш. Тэгээд найздаа хэллээ. "За хөгшинд чинь ямар ч диплом байхгүй шүү. Диплом байтугай олигтойхон сертификат ч үгүй. 2000 оны үед бол болоод байдаг байлаа. Одоо болохгүй болчихсон юм биш үү. Мастераас дээш цолтон л их, дээд сургуульд хичээл заадаг заавар журам мөрдөгдөж байгаа. Хожим хоёулаа хуйвалдсан хэргээр АТГ-т очоод яах вэ?" гэлээ.

Нэг хэсэг би өөрөө ажил олгогч болж, сар бүр л элдэв сайхан алт мөнгөн саатай диплом, ромбо гялалзуулсан залуус ажилд орохоор над дээр ирдэг болов. Ихэнх нь дипломоо гол шалгуур үзүүлэлт хэмээн надад эрхэмлэн барина. Зарим нь бүр час улаан диплом ширээн дээр минь жишүүхэн шидчихээд, "Намайг ажилд авахгүй хаачдаг юм" гэсэн янзтай дээгүүр шилбэлзэнэ. Харин би огт өөр зүйлийг буюу чадвар, бас дахин чадвар, бас хамт олонч чанар, хийж бүтээх эрмэлзэл, ажилдаа дурлах хүслийг нь харж ажилд авдаг байлаа. Би өөрөө дипломгүйдээ ч ингэж хандаж байсангүй, үнэхээр ажил олгогчдийн хувьд гол шалгуур бол чадвар. Диплом нэг үзүүлэлт мөн үү гэвэл гарцаагүй мөн. Гэхдээ баталгаатай биш, нэг үе чинь хуурамч дипломтонгууд их олон байлаав шүү дээ. Хэдэн төгрөг өгөөд л бакалавр, мастер, доктор болчихно. Бүр том том сайд, дарга болно, цаашлаад УИХ-д ороод суучихсан нь ч бий. Бас зөвхөн дүнгийн хойноос хөөцөлдөгч, хэлбэрдэгчид тэрхүү гоё гоё дипломны ард олноороо нуугдаж байдаг юм. Тиймээс алтан хээтэй, цул А-гаар дүүрсэн дипломонд хууртаж ер болохгүй. Ажил олгогч өөрөө л хохирч, зовлонг нь өөрөө л үүрдэг.

Дээр дурдсан есөн шидийн ажил хийж явахдаа, дипломгүй ч өргөн их мэдлэгтэй, мэргэжилдээ бол ямар ч доктор, мастераас илүү жинхэнэ мэргэшсэн туршлагатай хүмүүстэй бишгүй л таарч учирч явав. Олны мэдэхээс Ц.Намхайнямбуу баатар байна. Зарим хүмүүс шоолдог л юм. Боловсролгүй хоньчин энэ тэр гээд. Тэгвэл энэ хүний их ухаан, цэгцтэй сэтгэлгээ, уншсан мэдсэний хажууд бол "ичмээр дамшиг" гэчихмээр дипломтнууд хар мянгаараа бий. Н.Нагаанбуу ах байна. Зарим нь хэлдэг л юм, шинжлэх ухаанч биш, фантази ихтэй гэх мэт. Гэвч олон ч доовтор моовтортой харьцуулах аргагүй их зүйл хийж бүтээж, ардаа арвин сайхан бүтээлийн өв үлдээгээд одов доо. Хойч үе нь судалж нээх зүйлс ч тэр дотор бий.

Нэг чиглэлээр диплом авсан ч, бүр таг өөр зүйлд мэргэшчихсэн хүн ч бий. Жишээлбэл манай хүн байна. Эрхүүгийн хууль, МУИС-ийн хууль төгссөн, манийхаа хажууд сүрхий өнгөлөг хоёр ч ромбо, дипломтой. Гэвч өдгөө тэр талаараа бол бүр тагийн таг. Тиймээс тэр сүрхий дипломонд нь хууртаад манай хүнийг ажилд авсан хуулийн ямар ч байгууллага ноцтой хохирол амсана гэдгийг би батлан хэлнэ. Харин уран зохиол, орчуулгаар бол ямар ч дипломгүй атлаа ямар ч том дипломтонгуудаас огт дутахгүй мэднэ, чадна. Бас хийж бүтээлээ. 16 роман, 30 гаруй тууж бүхий 80 гаруй ном, нийт 14 000 орчим нүүр буюу 880 хэвлэлийн хуудас орчуулчихсан хүнийг юм хийгээгүй гэх үү? Орчуулагчийн дипломгүй учраас энэ хүний орчуулгыг орчуулгад тооцохгүй гэх үү? Харин уран зохиолчийнх нь чадварын тухай тэр мэргэжлийн хүмүүс нь хэлж ярина биз.

Тэгэхээр диплом бол номер нэг, нэн чухал шалгуур үзүүлэлт мөн эсэхэд би ихээхэн эргэлзэж байна. Эргэлздэг учраас л дипломгүй өөрийгөө өдий хүртэл "ХҮНИЙ ЗЭРЭГТ" тооцсоор иржээ.

Гэхдээ мэдээж хэрэг дипломыг, системтэй боловсролыг үгүйсгээгүй. Түүх ухаж суухад өөрт яах аргагүй судалгааны арга зүй ихээр үгүйлэгдэж буйгаа мэдэрдэг. Ч.Далай хэмээх их хүмүүний өвдөгт нь мөргөн байж хэдэн удаа зөвлөгөө авч байснаас өөрөөр түүхийн талаар ямар ч системтэй боловсролгүй хүн билээ, би. Гарт таарсан бүхнийг л уншсан.

Хувь хүн системтэй боловсрол эзэмшихийн чухлыг нуршин өгүүлээд баршгүй. Өнөө үр хүүхдээ сайн боловсролтон болгохсон гэж байдгаараа хичээж явна. Дүү нар болон шавь нартаа ч суралцахыг байнга ятган өгүүлдэг билээ. Гэхдээ дипломны төлөө сурдаггүй юм шүү, мэдлэгийн төлөө, чадварын төлөө, танин мэдэхүйн төлөө суралцдаг юм шүү гэж ямагт хэлдэг.

Үр дүнтэй, оновчтой, уян хатан атлаа тууштай бодлого бүхий боловсролын систем бол улс орны хөгжлийн, ард түмний сэргэн мандлын амин чухал түлхүүр. Монголынхоо дунд болон дээд боловсролын системийн шинэчлэл, чанарын талаар сэтгэл санаа зовинон, хэр хэмжээндээ олон удаа бичиж, сонин хэвлэлд нийтлүүлж байв. Би өөрөө дипломгүй гээд дипломийн боловсрол руу, дипломтон руу нэг ч удаа хялалзаж байсангүй. Гэхдээ л дахин хэлэхэд диплом бол хамгийн чухал нь биш шүү. Яагаад гэнэт өнөөдөр ийн хэлэв, өөрийнхөө дипломгүйг ярих болов гэвэл УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатарын дипломтой эсэх талаар эх орон даяар мэтгэлцэж байхад, би яахин хоцрох билээ.

С.Ганбаатарын дипломтой эсэх нь тийм чухал биш, харин тэр өнөөдөр хийж, бүтээж чадаж байгаа эсэх нь, маргааш чадах эсэх нь чухал. Юу ч хийж бүтээж чадаагүй бол, цаашид ч чадах найдваргүй бол тэр хүн мянган диплом үзүүлээд ямар ч нэмэргүй шүү дээ.

Мөн энэ хүн намын дарга байх боломжтой эсэх, бас ирээдүйн манай Ерөнхийлөгч байх чадавхи, зангарагтай эсэх талаар шүүн хэлэлцээсэй билээ. Сургуульд сураагүй атлаа сурсан гэж хэлсэн бол, дипломгүй атлаа дипломтой гэж мэдүүлсэн бол тэр асуудал мөн... Хэлэлцэх сэдэв энэ мэт билээ.

Дурангийнхаа фокусыг үүн дээр л тааруулаасай. Буудах гэж байгаа бол байгаа зөв сонгоосой гэж хэлэх минь.

Өндөр боловсролтой гэдэг бол нэн чухал шалгуур үзүүлэлт, гэхдээ тэр өндөр боловсролыг гагцхүү ганц диплом илэрхийлэхгүй... Зөвхөн дипломгүйгээр нь мань хүнийг баалах гэж буй бол эхлээд Билл Гетсийг онилж, "Дипломгүй байж чи яах гэж Майкрософийг босгосон юм бэ?" гэж загнах хэрэгтэй. Түүнээс биш би Ганбааг өмөөрөөд байгаа ч юм биш. Нэг л учир авцалдаагүй юм харагдаад байна.

Цаана чинь гадаад, дотоодын олон гоё гоё дипломтой атлаа улс орноо сүйрүүлж байгаа хүмүүс ч бий шүү. Бас огтоос суралцаагүй атлаа хуурамч диплом үзүүлээд төрийн өндөр албанд шургалчихсан нөхдүүд ч бий шүү.

Аливааг хэт нэг талруу нь савлуулан туйлшруулж ойлгодог нэг зовлон бидэнд их байх юм. "Диплом бол номер нэг, нэн чухал шалгуур үзүүлэлт биш ээ" гэхээр "Чи системтэй боловсролыг үгүйсгэдэг хэн юм бэ?" гэнэ. Эсвэл "Дипломгүй бол чи хэн ч биш" гэнэ. Харин жинхэнэ бодит амьдралын үнэн гэдэг бол энэ хоёр эргийн яг голоор нь урсдаг юм шүү дээ.

Ингэхэд хамгийн эцсийн шалгуур бол ХҮН байх асуудал юм шүү... Өөр ханасан шалгуур гэж ёстой хаанаас ч хайгаад гарахгүй дээ...

Б.Номинчимэд